Fitelberg, Grzegorz

Fitelberg Grzegorz, *18 X 1879 Dźwińsk (obecnie Dyneburg, Łotwa), wg zachowanego życiorysu i aktu zgonu *1874 Warszawa (?), †10 VI 1953 Katowice, polski dyrygent, kompozytor i skrzypek. Był synem muzyka wojskowego Hozjasza Fitelberga. W latach 1891–96 odbył studia w Instytucie Muzycznym w Warszawie pod kierunkiem S. Barcewicza (skrzypce) i Z. Noskowskiego (kompozycja). W 1896 został skrzypkiem orkiestry Teatru Wielkiego w Warszawie, a od 1901 był ponadto koncertmistrzem (w grupie II skrzypiec) Filharmonii Warszawskiej. Wówczas zwrócił na siebie uwagę jako kompozytor: w 1898 zdobył I nagrodę na konkursie im. I.J. Paderewskiego w Lipsku za Sonatę a-moll na skrzypce i fortepian, w 1901 analogiczny sukces przyniosło mu na konkursie hr. M. Zamoyskiego w Warszawie Trio f-moll na skrzypce, wiolonczelę i fortepian. W sezonie 1904/05 debiutował w Filharmonii Warszawskiej jako dyrygent. Dalsza działalność artystyczna Fitelberga rozwijała się pod znakiem znajomości (od 1901), a następnie przyjaźni i współpracy z K. Szymanowskim. W 1905 współorganizował z nim i prowadził Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich. W 1906 dyrygował pierwszymi koncertami Młodej Polski, w Warszawie (6 II) i Berlinie (30 III), na których – obok utworów Szymanowskiego, M. Karłowicza, L. Różyckiego i A. Szeluty – wykonał własny poemat symfoniczny Pieśń o sokole. W 1906/07 wystąpił kilkakrotnie w filharmonii w Berlinie, dyrygując poematami symfonicznymi R. Straussa, a w następnym sezonie prowadził polskie prawykonanie Salome tego kompozytora w Teatrze Wielkim w Warszawie. W latach 1908–11 stał na czele Filharmonii Warszawskiej, występując zarazem gościnnie w Berlinie, Lipsku, Dreźnie i Wiedniu. Latem 1910 prowadził orkiestrę w Majorenhofie k. Rygi, gdzie 12 IX wykonał próbnie część 1. nieukończonej jeszcze II Symfonii Szymanowskiego; w całości utwór ten (jemu dedykowany) przedstawił 7 IV 1911 w Filharmonii Warszawskiej. W latach 1912–13 był dyrygentem Hofoper w Wiedniu; występował tam także z orkiestrą Konzertverein, z którą 25 i 26 IV 1912 gościł w Krakowie. W 1913 powrócił na krótko do Warszawy, a następnie na zaproszenie S. Kusewickiego udał się do Rosji. W latach 1914–19 działał w Piotrogrodzie (obecnie Sankt Petersburg): 19 XI 1914 dyrygował koncertem muzyki polskiej (Moniuszko, Fitelberg, Karłowicz, Szymanowski), następnie prowadził orkiestrę teatru Muzykalnaja Drama oraz orkiestrę Teatru Maryjskiego i Michajłowskiego. Od 1917 dyrygował również Orkiestrą Państwową, a po wyjeździe Kusewickiego (1920) stanął na jej czele. W 1920/21 był dyrygentem Teatru Wielkiego w Moskwie. W 1921 – po krótkim pobycie w kraju – objął stanowisko dyrygenta Baletów Rosyjskich S. Diagilewa. Współpracował z tym zespołem do 1924, dyrygując na zmianę z E. Ansermetem i E. Goossensem m.in. w Paryżu, Londynie, Monte Carlo i Brukseli; 3 VI 1922 dyrygował prawykonaniem Mawry Strawińskiego w Operze w Paryżu. W latach 1924–34 kierował Filharmonią Warszawską oraz współpracował z Teatrem Wielkim w Warszawie; w latach 1926–33 wystawił opery: Złoty kogucik N. Rimskiego-Korsakowa, Beatrix Cenci L. Różyckiego, Demon An. Rubinsteina, Faust Ch. Gounoda, Carmen G. Bizeta, Eugeniusz Oniegin P. Czajkowskiego, Cyganeria G. Pucciniego. Występował także za granicą, m.in. w 1925 dał serię koncertów w Teatro Colón w Buenos Aires, w 1929 wystawił opery A. Borodina, M. Musorgskiego i N. Rimskiego-Korsakowa w Opéra Privé de Paris, z którą odbył tournée po krajach Ameryki Łacińskiej. W latach 1934–39 zorganizował i prowadził Orkiestrę Symfoniczną PR w Warszawie. Oprócz stałych koncertów radiowych występował z tym zespołem na koncertach publicznych w Warszawie i Krakowie (koncerty wawelskie w latach 1936–39), a także na Wystawie Światowej w Paryżu (1937), gdzie orkiestra zdobyła złoty medal. W XI 1939 Fitelberg opuścił Warszawę i – w dramatycznych okolicznościach, przez Wiedeń i Mediolan – udał się do Paryża. W 1940 wystąpił tu kilkakrotnie oraz dał szereg koncertów w Bristolu (dla BBC), Londynie i Hadze na rzecz polskich ofiar wojny. W XI 1940 wyjechał do Ameryki Południowej; w 1940/41 był dyrygentem w Teatro Colón w Buenos Aires. Lata 1942–45 spędził w USA, podejmując się różnych zajęć (instrumentowanie, dyrygowanie) i godząc się na artystyczne kompromisy. „Dobre koncerty” – jak pisał 6 XI 1945 do S. Spiessa – miał jedynie w Montrealu, Toronto oraz w Nowym Jorku z W. Małcużyńskim i B. Hubermanem (J.S. Bach, Beethoven, Szymanowski). W 1946 powrócił do Europy, gdzie rozwinął ożywioną działalność koncertową, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, krajach niderlandzkich i skandynawskich. W X 1946 w Krakowie poprowadził swój pierwszy koncert po powrocie do kraju (Epizod na maskaradzie Karłowicza, Koncert skrzypcowy R. Palestra, Harnasie Szymanowskiego). W 1947 objął dyrekcję WOSPR w Katowicach. Z orkiestrą tą występował również w Warszawie, Wrocławiu, Krakowie oraz w Czechosłowacji (1948), Rumunii i na Węgrzech (1950). W ostatnich latach współpracował ze swoim następcą, J. Krenzem.

Fitelberg zajmował się także dydaktyką: w latach 1927–30 prowadził klasę dyrygentury i orkiestrę w konserwatorium w Warszawie, w 1950/51 był profesorem PWSM w Katowicach. Do jego uczniów należeli m.in. M. Mierzejewski, M. Neuteich, O. Straszyński oraz K. Stryja. Fitelberg był kawalerem wielu orderów: Krzyża Oficerskiego Polonia Restituta (1928), Złotego Krzyża Zasługi (1932), Komandorii z Gwiazdą Polonia Restituta (1947), Sztandaru Pracy I klasy (1950). Posiadał ponadto Krzyż Kawalerski Legii Honorowej, Krzyż Komandorski Corona Italia oraz odznaczenia greckie, jugosławskie i rumuńskie. W 1951 otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia. W Katowicach nazwano jego imieniem Radiowy Dom Muzyki oraz dwa konkursy – Ogólnopolski Konkurs Kompozytorski i Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów (od 1980).

Do 1908 Fitelberg zajmował się intensywnie kompozycją, później poświęcił się pracy dyrygenckiej. Chociaż opinie o twórczości Fitelberga są podzielone (K. Wiłkomirski, W. Lutosławski), należy podkreślić, iż jego działalność w roli kompozytora Młodej Polski posiadała w swoim czasie niemałe znaczenie. Jeżeli w poemacie symfonicznym Pieśń o sokole widziano tylko „wybornego znawcę orkiestry wzorującego się na dziełach R. Straussa”, to zalety konstrukcyjne II Symfonii („harmoniczne bogactwo”, kontrapunktyka, „świetna instrumentacja”) sprawiły, że zaliczano ją do „najbardziej interesujących utworów symfonicznych, jakie muzyka polska wydała kiedykolwiek” (A. Chybiński, „Museion” 1911). W późniejszych latach swoje wszechstronnie opanowane rzemiosło muzyczne wykorzystał Fitelberg przy opracowywaniu, instrumentacji bądź redakcji utworów Stefaniego, Elsnera, Kurpińskiego, Chopina, Moniuszki, Karłowicza (dokończył i zinstrumentował Epizod na maskaradzie) i Szymanowskiego.

Jako dyrygent Fitelberg położył ogromne zasługi dla polskiej kultury muzycznej. Już podczas swojej pierwszej kadencji w Filharmonii Warszawskiej (1908–11) wpłynął na zmianę przyzwyczajeń i gustów publiczności. Zainicjował koncerty symfoniczne bez udziału solistów, a obok interesującego obiegowego repertuaru (Beethoven, Czajkowski, Bruckner, Mahler) wprowadził nowe kompozycje R. Straussa, Debussy’ego, Ravela, Rachmaninowa, Sibeliusa oraz utwory kompozytorów Młodej Polski. W okresie międzywojennym zapoznał słuchaczy warszawskich z twórczością Roussela, Strawińskiego, Prokofiewa, Szostakowicza, Hindemitha, Honeggera, Milhauda i in. Przede wszystkim jednak poświęcił się popularyzowaniu współczesnej muzyki polskiej w kraju i za granicą (189 koncertów w latach 1906–53). Większość prawykonań utworów Szymanowskiego odbyła się pod jego dyrekcją; wprowadzał także na estradę wiele utworów kompozytorów następnej generacji: R. Palestra, M. Kondrackiego, J.A. Maklakiewicza, B. Woytowicza, P. Perkowskiego, G. Bacewiczówny i in. Szczególna więź łączyła Fitelberga z Witoldem Lutosławskim, dla którego był on – podobnie jak dla Szymanowskiego – mentorem, przyjacielem, admiratorem i promotorem jego twórczości w kraju i za granicą. Dokonał prawykonań Wariacji symfonicznych (1939), I Symfonii, jemu dedykowanej (1948), Uwertury na orkiestrę smyczkową (1949), Małej suity w wersji na orkiestrę symfoniczną (1951) i Tryptyku śląskiego (1951) oraz skłonił Lutosławskiego do zajęcia się w sposób profesjonalny dyrygenturą. Na stronie tytułowej w zachowanym egzemplarzu Małej suity widnieje dedykacja: „Kochanemu Ficiowi na pamiątkę pierwszej lekcji dyrygowania, jaką mi dał 23 I 52 – gorąco wdzięczny Witold”. „Wobec młodej muzyki polskiej – pisał Lutosławski – Fitelberg spełniał rolę prawdziwej instytucji, bez której trudno byłoby twórcom w owym czasie rozwinąć swe talenty i zdobyć konieczne doświadczenie. Bez przesady stwierdzić można, że Fitelberg ma swój olbrzymi udział w polskim dorobku kompozytorskim tego czasu”.

Literatura: H. Opieński Najnowsze prądy w polskiej twórczości muzycznej, „Biblioteka Warszawska” 1907 t. 4; A. Chybiński Grzegorz Fitelberg, „Młoda Polska” 1908 nr 2, 3 i 5, 1909 nr 19 i 20; A. Chybiński „Młoda Polska” w muzyce, „Museion” 1911 z. 3; W. Lutosławski Nad grobem Grzegorza Fitelberga, „Przegląd Kulturalny” 1953 nr 2; J. Iwaszkiewicz Wspomnienie o wielkim artyście, „Radio i Świat” 1953 nr 25; W. Lutosławski O Grzegorzu Fitelbergu, „Muzyka” 1954 nr 7/8; S. Spiess, W. Bacewicz Ze wspomnień melomana, Kraków 1963 (zawiera listy Grzegorza Fitelberga z lat 1945–53); K. Wiłkomirski Wspomnienia, Kraków 1971; I. Bias Katalog tematyczny dzieł Grzegorza Fitelberga, Katowice 1979; D. Cvetko Ein Fragment aus den Beziehungen von Grzegorz und Jerzy Fitelberg zu Slavko Osterc, w: Studia musicologica aesthetica, theorica, historica, księga pamiątkowa Z. Lissy, red. E. Dziębowska i in., Kraków 1979; I. Bias, L.M. Moll Grzegorz Fitelberg. Kalendarium życia i twórczości, Katowice 1983; L. Markiewicz Grzegorz Fitelberg. Życie i dzieło, Katowice 1995; E. Jasińska-Jędrosz Rękopisy kompozytorów Młodej Polski. Katalog, Warszawa 1997; Korespondencja Grzegorza Fitelberga z lat 1941–1953, wyd. L. Markiewicz, Katowice 2003.