Stefani, Jan

Stefani, Steffan, Steffani Jan, Johann, Jean, *ok. 1750 Czechy (Praga?), †23 (nie 24) II 1829 Warszawa, kompozytor, dyrygent, skrzypek czeskiego pochodzenia. Jego nazwisko notowano w aktach dworu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego jako Steffan, Steffani, Steffani de Prague, w innych (późniejszych) źródłach jako Stefani lub Stephani, rzadziej Steffani. Wykształcenie ogólne i początkowe muzyczne odebrał w Pradze u oo. benedyktynów; studia muzyczne prawdopodobnie kontynuował we Włoszech. Ok. 1766 był muzykiem i kapelmistrzem orkiestry pułku im. Kinskich w Wiedniu, a następnie skrzypkiem w orkiestrze dworskiej cesarza Józefa II. Prawdopodobnie w 1773 przybył wraz z innymi muzykami czeskimi do Warszawy, gdzie od 1779 był zatrudniony jako kapelmistrz i koncertmistrz 9-osobowej „kapeli wiedeńskiej” na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1780 zespół wszedł w skład nowo powstałej orkiestry królewsko-teatralnej (orkiestry Jego królewskiej Mości), w której Jan Stefani grał w grupie pierwszych skrzypiec na pewno do 1787, a prawdopodobnie do rozwiązania zespołu w 1795, po czym nadal był wspierany z królewskiej kasy (w X 1797 otrzymał odprawę). Był także, z przerwami, do końca życia kapelmistrzem w katedrze św. Jana Chrzciciela; sporadycznie prowadził chóry innych kościołów w Warszawie. Od połowy lat 90. okazjonalnie dyrygował w Teatrze Narodowym w Warszawie, a w latach 1799–1818 był pierwszym skrzypkiem w orkiestrze teatralnej. Przed 1791 Stefani ożenił się z Fryderyką de Monter. Spośród jego dzieci dorosłości dożyło co najmniej sześcioro, w tym związani z muzyką: Kazimierz (1791–1811) i Jan Franciszek (1797–1826), skrzypkowie w tej samej orkiestrze operowej, Eleonora (1802–1831), śpiewaczka operowa, oraz Józef Andrzej, kompozytor, skrzypek i pedagog. Wbrew informacjom podawanym w wielu źródłach, córką Jana Stefaniego nie była Karolina Stefani (Stephani), żyjąca w latach 1784–1803 śpiewaczka Teatru Narodowego. Jej ojciec – Johann Steffani (Stefani, Steffan, Steffani de Prague, Stephani), działający w prowadzonej przez Jana Stefaniego „kapeli wiedeńskiej” fagocista, zmarł 31 V 1794 w Warszawie (stopień ewentualnego pokrewieństwa z Janem Stefanim nie jest znany), a matka, Barbara, w roku śmierci Karoliny była ponownie zamężna. Jan Stefani został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 181-4-23).

Utwory sceniczne Jana Stefaniego pochodzą z czasów, gdy był on skrzypkiem w Teatrze Narodowym. Zadebiutował 4 XI 1785 muzyką do baletu Miłość każdemu wiekowi właściwa. W 1786 wystawiono jego pierwsza operę – Król w kraju rozkoszy do tekstu M.-A. Legranda w tłumaczeniu F. Zabłockiego. Wokalno-instrumentalne utwory sceniczne Stefaniego należą do gatunku opery komicznej. Zamiast recytatywów kompozytor wprowadzał partie mówione, a w partiach opracowanych muzycznie posługiwał się bardzo prostymi środkami. Arie to często pieśni, a nawet piosenki, chóry utrzymane są głównie w fakturze homofonicznej, istotną rolę odgrywają ustępy taneczne. Sławę przyniósł Stefaniemu Cud czyli Krakowiacy i Górale z tekstem W. Bogusławskiego (oryginalny tytuł libretta Cud albo Krakowiaki i Górale), najbardziej znana polska opera z XVIII w., jedyna opera tego kompozytora zachowana w całości, choć prawdopodobnie w nieco odmiennym kształcie niż wersja zaprezentowana na premierze (1794). Używany dziś najczęściej tytuł Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale pojawił się zapewne po raz pierwszy w 1796 podczas premiery utworu we Lwowie. Muzyce tej „wiejskiej” opery komicznej Jan Stefani nadał ludowy charakter dzięki wykorzystaniu charakterystycznej dla polskich tańców (przede wszystkim krakowiaka, poloneza i mazura) rytmiki i prostej melodyki o niezbyt szerokim ambitusie, a także uważanej za typową dla polskiego folkloru tonalności (z obecnością tzw. lidyzmów) oraz ludowego instrumentarium, odmiennego w grupie Krakowiaków i w grupie Górali. Wiadomo, że Stefani był zbieraczem melodii ludowych i niektóre z nich wykorzystał w swojej partyturze. Z drugiej strony wyjątki z opery stały się popularne wśród ludu, stąd w przypadku zbieżności melodii z Cudu… z pieśniami z folkloru polskiego (zwłaszcza z rejonu krakowskiego i z Mazowsza), wydawanymi przez O. Kolberga po 1857, trudno ustalić rolę inwencji kompozytora. Uważa się, że ludowy rodowód ma śpiewka Górala z I aktu (Próżno Kasia od nas stroni), napisana na nutę melodii spod Babiej Góry, natomiast przykładami ludowej stylizacji są m.in. polonez Doroty (Rzadko to bywa na świecie), krakowiak Jonka (Oj da da da) – do którego nawiązał J. Elsner w Rondzie à la krakowiak na fortepian (1803) – oraz mazur Jonka (Kiej się kobieta usadzi). Ze względu na treść i polityczną wymowę tekstu Bogusławskiego oraz historyczne znaczenie utworu, a także z uwagi na urok prostego opracowania muzycznego Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale, uznany za operę narodową, cieszył się wielką popularnością w pozbawionej niepodległości Polsce 1. połowy XIX w.; w repertuarze teatralnym pozostaje do naszych czasów.

Jan Stefani komponował także kantaty, które zachowały się we fragmentach lub tylko w wyciągach na głosy wokalne i instrument klawiszowy. Są one przykładem twórczości okolicznościowej do polskich tekstów o charakterze patriotycznym. Cechuje je proste opracowanie muzyczne – homofoniczne chóry, partie solowe o niewielkim ambitusie i głównie sylabicznej melodyce, jak w przypadku kantaty Niechaj wiekom wiek podawa, skomponowanej na rocznicę koronacji Stanisława Augusta Poniatowskiego (wyk. 25 XI 1791 na zakończenie komedii Szlachcic mieszczaninem J. Wybickiego w teatrze w Pomarańczarni w Łazienkach) oraz napisanej wspólnie z A. Weinertem, J. Elsnerem i K. Kurpińskim Muzyki do obchodu pogrzebowego W.M. po zgonie księcia Józefa Poniatowskiego (wyk. 8 III 1814 na uroczystości żałobnej w siedzibie wolnomularzy w Warszawie). W dorobku mszalnym Jan Stefani miał zarówno utwory do tekstu łacińskiego, jak i polskiego. W nielicznie zachowanych pieśniach widoczne są wpływy twórczości pieśniarskiej J. Haydna z lat 80. XVIII w. Wśród utworów kameralnych znaczną grupę stanowią kompozycje na instrumenty dęte (być może przeznaczone dla „kapeli wiedeńskiej”). Licznie tworzone przez Stefaniego polonezy, m.in. na fortepian lub klawesyn, o melancholijnym wyrazie, bliskie pod tym względem kompozycjom M. Kl. Ogińskiego, przyczyniły się do rozwoju stylu sentymentalnego w klawiszowej muzyce polskiej przełomu XVIII i XIX wieku.

Literatura: M. Karasowski Jan Stefani, „Ruch Muzyczny” 1857 nr 27–30; O. Kolberg Melodye ludowe w operze Jana Stefaniego „Krakowiacy i Górale”, „Ruch Muzyczny” 1858 nr 46; M. Karasowski Rys historyczny opery polskiej poprzedzony szczegółowym poglądem na dzieje muzyki dramatycznej powszechnej, Warszawa 1859; H. Dorabialska Polonez przed Chopinem, Warszawa 1938; J. Prosnak Kultura muzyczna Warszawy XVIII wieku, Kraków 1955 (w Dodatku muzycznym wyd. fragment kantaty Niechaj wiekom wiek podawa); Z. Jędrychowski Cud mniemany czyli Krakowicy i górale.
Kalendarium przedstawień 1794–1941, „Pamiętnik Teatralny” XXVIII, 1979 nr 2; A. Nowak-Romanowicz J. Wybicki autorem tekstu kantaty „Niechaj wiekom wiek podawa”, „Muzyka” 1981 nr 3/4; J. Morawski Partity Jana Stefaniego (zawiera katalog tematyczny 6 partit) oraz A. Nowak-Romanowicz Utwór na śmierć księcia Józefa Poniatowskiego, „Muzyka” 1982 nr 3/4; A. Żórawska-Witkowska Związki Stanisława Augusta z muzyką w ostatnich latach jego życia, „Muzyka” 1984 nr 3; E. Ostaszewska XIX-wieczne polonezy ze zbiorów Henrietty Bąkowskiej, „Muzyka” 1985 nr 1; L. Cieślak Cud mniemany… w służbie narodu — ale czy zawsze? Z dziejów powojennej inscenizacji opery „Krakowiacy i górale”, «Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Łodzi» nr 22, 1991; W. Tomaszewski Bibliografia warszawskich druków muzycznych 1801–1850, Warszawa 1992; A. Żórawska-Witkowska Muzyka na dworze i w teatrze Stanisława Augusta, Warszawa 1995; E. Wąsowska Rękopisy muzyczne XIX–XX wieku, t. 3, «Katalog Mikrofilmów» 28, BN, Warszawa 2001, M. Klimowicz Wstęp w: Wojciech Bogusławski Cud albo Krakowiaki i Górale, opr. M. Klimowicz, «Biblioteka Narodowa» 162, Wrocław–Warszawa–Kraków 2005; A.T. Kulka Wstęp w: Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale / The Supposed Miracle or Cracovians and Highlanders, wyd. A.T. Kukla, «Dzieła Wszystkie Jana Stefaniego / The Complete Works of Jan Stefani», Kraków 2019; J. Chachulski Opera komiczna – komedioopera – melodramat. O gatunkach muzyki scenicznej w twórczości Józefa Esnera, w: Długi wiek XIX w muzyce: pytania – problemy – interpretacje, red. M. Sułek, G. Zieziula, Warszawa 2020; J. Chachulski, rec. z Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale / The Supposed Miracle or Cracovians and Highlanders, wyd. A.T. Kukla, «Dzieła Wszystkie Jana Stefaniego / The Complete Works of Jan Stefani», Kraków 2019, „Muzyka” 2021 nr 2; J. Chachulski Autograf Jana Stefaniego i nowa edycja muzyczna „Krakowiaków i Górali”. Raz jeszcze o sytuacji tekstologicznej opery, „Pamiętnik Teatralny” LXX, 2021 nr 2.