Różycki, Ludomir

Różycki Ludomir Aleksander, *18 IX 1883 Warszawa, †1 I 1953 Katowice, polski kompozytor, dyrygent i pedagog, syn Aleksandra. Wychowany w domu o bogatych tradycjach muzycznych, w którym bywali m.in. I.J. Paderewski, A. Michałowski i S. Barcewicz, studiował w Instytucie Muzycznym w Warszawie u A. Michałowskiego (fortepian), G. Roguskiego i M. Biernackiego (teorię) oraz Z. Noskowskiego (kompozycję). Zadebiutował jako kompozytor scherzem symfonicznym Stańczyk, wykonanym 26 II 1904 pod batutą E. Młynarskiego w Filharmonii Warszawskiej. Wiosną tegoż roku ukończył Instytut Muzyczny ze złotym medalem za Balladę na fortepian i orkiestrę. W latach 1905–07 odbył studia w mistrzowskiej klasie kompozycji E. Humperdincka w Akademie der Künste w Berlinie. Na przełomie lat 1906-1907 odbył tournée koncertowe po Niemczech, odwiedzając m.in. Lipsk i Drezno, gdzie prezentował własne utwory fortepianowe i pieśni. W 1905 wspólnie z K. Szymanowskim, G. Fitelbergiem i A. Szelutą założył Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich –ugrupowanie działające do 1912 na rzecz promocji nowej muzyki polskiej za granicą. Lato 1905 spędził w Zakopanem, gdzie, zamieszkując w willi Witkiewiczów, zetknął się z M. Karłowiczem, S. Żeromskim, T. Micińskim i najwybitniejszym przedstawicielem młodopolskiej bohemy – S. Przybyszewskim. Podczas studiów berlińskich zapoznał się z dziełami R. Wagnera, R. Straussa i H. Wolfa, które wywarły znaczący wpływ na jego własną twórczość. Powstały wówczas poematy symfoniczne Bolesław Śmiały i Pan Twardowski oraz szereg pieśni napisanych dla śpiewaczki Stefanii Mławskiej, którą Ludomir Różycki poślubił 14 X 1905.

W 1907, odrzuciwszy propozycję objęcia stanowiska profesora konserwatorium w Oslo, przeniósł się do Lwowa, gdzie przez 4 lata pracował jako dyrygent opery i profesor klasy fortepianu w konserwatorium Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego. Z tego okresu pochodzą kolejne poematy symfoniczne: Anhelli (wykonany w 1910 we Lwowie w ramach uroczystości z okazji 100-lecia urodzin J. Słowackiego), Mona Lisa Gioconda, Warszawianka i Król Kofetua (nagrodzony w 1912 na konkursie kompozytorskim z okazji 10-lecia Filharmonii Warszawskiej) oraz pierwsza opera Ludomira Różyckiego, Bolesław Śmiały, której premiera 11 II 1909 w Operze Lwowskiej uznana została za wielki sukces młodego kompozytora. W X 1910 Ludomir Różycki aktywnie uczestniczył w zjeździe muzyków polskich, zorganizowanym w ramach obchodów setnej rocznicy urodzin F. Chopina; spotkał się wówczas z I.J. Paderewskim. W 1912 zamieszkał na krótko w Warszawie, gdzie poświęcił się wyłącznie pracy kompozytorskiej.  26 X Teatr Wielki wystawił jego nową operę Meduza o tematyce fantastycznej, osnutej – podobnie jak w poemacie Mona Lisa Gioconda – wokół postaci Leonarda da Vinci. W latach 1913–18 Ludomir Różycki ponownie przebywał w Berlinie, skąd odbywał liczne podróże koncertowe, m.in. do Włoch i Francji. Był to okres wyjątkowo intensywnej pracy twórczej, a zarazem wciąż rosnącej sławy kompozytora. Do ugruntowania pozycji Różyckiego na arenie międzynarodowej przyczynił się jego koncert kompozytorski z  26 XII 1915 w Berlinie, na którym wykonano najnowsze utwory kameralne, Kwintet fortepianowy i Kwartet smyczkowy oraz Tańce polskie na fortepian. Lato 1916 roku kompozytor spędził w majątku zaprzyjaźnionego malarza J. Hulewicza w Kościankach koło Wrześni, gdzie spotkał się z S. Przybyszewskim. W 1913 Ludomir Różycki poznał G. Pucciniego, przybyłego do Berlina na premierę swojej opery Dziewczyna z Zachodu; obaj kompozytorzy zamierzali wspólnie napisać utwór sceniczny według dramatu J. Żuławskiego Eros i Psyche, ale gdy Puccini odstąpił od tego projektu, Ludomir Różycki sam napisał operę, uznawaną do naszych czasów za jego najwybitniejsze dzieło. Nad partyturą pracował głównie wiosną 1914 w Dziwnowie nad Bałtykiem (wówczas Ost Dievenov). Po sukcesie prapremiery 10 III 1917 we Wrocławiu Erosa i Psyche wystawiono w Mannheim, Bremie, Poznaniu i Stuttgarcie, zaś 20 III 1918 w Teatrze Wielkim w Warszawie.

W 1919 Ludomir Różycki powrócił na stałe do Warszawy, gdzie przez krótki czas był dyrygentem w Teatrze Wielkim. Na tej scenie odbyły się premiery jego kolejnych dzieł cieszących się wielką popularnością; były to: balet Pan Twardowski (wystawiany regularnie od 1921, osiągnął w 1929 rekordową liczbę 300 przedstawień) oraz opery Casanova i Beatrix Cenci. W latach dwudziestych Pan Twardowski miał kilka premier zagranicznych – w Kopenhadze, Pradze, Zagrzebiu, Brnie i Morawskiej Ostrawie. Podobnie szeroką recepcję zyskała opera Casanova, którą do połowy lat trzydziestych wystawiono we Lwowie, Katowicach, Poznaniu, Belgradzie, Antwerpii i Bratysławie.

Latem 1921 Różycki przebywał w Paryżu. Spotkał się tam z A. Tansmanem, który na łamach „La Revue musicale” opublikował artykuł promujący twórczość kompozytorów spod znaku „Młodej Polski w muzyce”. Do Paryża przyjechał ponownie w 1925; intensywne zabiegi o wystawienie w stolicy Francji Pana Twardowskiego okazały się bezskuteczne. W drodze powrotnej do Warszawy zatrzymał się na krótko w Mediolanie, gdzie zwiedził Muzeum Verdiego, oraz w Wenecji. W 1926 Ludomir Różycki uczestniczył w zebraniu założycielskim Stowarzyszenia Kompozytorów Polskich i został pierwszym prezesem tej organizacji. W jej imieniu wielokrotnie zabierał głos, także jako publicysta muzyczny, upominając się o należne miejsce nowej muzyki polskiej w kulturze rodzimej i światowej. W listopadzie tego roku przemawiał podczas uroczystości odsłonięcia pomnika Chopina w Łazienkach Królewskich w Warszawie.

Na przełomie lat 1929–1930 Ludomir Różycki przez kilka miesięcy przebywał w Wiedniu, zamieszkując w cesarskim pałacu Schönbrunn; poznał tam J. Kiepurę. W 1930 skomponował muzykę do pierwszego polskiego filmu dźwiękowego pt. Moralność pani Dulskiej, którą nagrał z orkiestrą dla firmy Syrena Record. We wrześniu tego roku, za namową K. Szymanowskiego, objął stanowisko profesora w Wyższej Szkole Muzycznej Państwowego Konserwatorium Muzycznego w Warszawie. Wykładał tam jednak tylko przez niespełna dwa lata; w lutym 1932 został odwołany na skutek intryg, jakie nękały wówczas środowisko warszawskiej uczelni. Pod koniec 1933 przebywał w Londynie, gdzie 18 XII odbył się koncert kompozytorski, na którym wykonano m.in. I Koncert fortepianowy (w wersji na dwa fortepiany).

W 1937 Ludomir Różycki otrzymał złoty medal rządu francuskiego za balet Apollo i dziewczyna, napisany dla nowo utworzonego Baletu Polskiego Arnolda Szyfmana i wykonany podczas Światowej Wystawy Sztuki i Techniki w Paryżu. Na krótko przed wybuchem II wojny światowej kompozytor rozpoczął kampanię na rzecz powołania do istnienia Światowej Federacji dla Spraw Sztuki – międzynarodowej organizacji skupiającej artystów i ludzi kultury; opublikował broszurę programową, nawiązał kontakty z potencjalnymi partnerami, planował zwołanie konferencji.

W czasie wojny Ludomir Różycki brał udział w konspiracyjnych koncertach jako pianista i akompaniator. Z tego okresu pochodzą: poemat symfoniczny Pietà, kantata Dzwony, II Koncert fortepianowy i Koncert skrzypcowy. Po klęsce powstania warszawskiego, w czasie którego spłonęło wiele rękopisów niewydanych utworów, Ludomir Różycki schronił się w domu przyjaciela J. Targowskiego w Osieczanach niedaleko Krakowa. Po zakończeniu wojny zamieszkał w Katowicach, gdzie podjął pracę pedagogiczną w PWSM jako wykładowca harmonii, instrumentacji i czytania partytur; w latach 1945–47 był dziekanem Wydziału Teorii, Kompozycji i Dyrygentury tej uczelni. Działalności dydaktycznej zaprzestał z końcem roku akademickiego 1947/1948, gdy Ministerstwo Kultury i Sztuki przyznało mu dożywotnią pensję honorową. W styczniu i lutym 1951 obchodził jubileusz 50-lecia pracy twórczej, zorganizowany przez Społeczny Komitet Obywatelski pod patronatem władz państwowych; w ramach tych uroczystości miały miejsce: wystawienie Casanovy w Operze Śląskiej w Bytomiu (15 I), koncert kompozytorski w Filharmonii Śląskiej (19 I) oraz pierwsza powojenna premiera Pana Twardowskiego w Sali Romy w Warszawie (16 II).

Ostatnie lata życia Ludomir Różycki spędził w otrzymanej od rządu w dożywotnie użytkowanie willi w Zachełmiu na Dolnym Śląsku, gdzie pracował nad rekonstrukcją partytur zniszczonych podczas wojny. Otrzymał wiele nagród i odznaczeń państwowych: w 1925 Krzyż Oficerski Orderu Polonia Restituta, w 1937 Państwową Nagrodę Muzyczną za operę Eros i Psyche, w 1946 Złoty Krzyż Zasługi, w 1950 Order Sztandaru Pracy I klasy, w 1951 Krzyż Komandorski z Gwiazdą Polonia Restituta, w 1952 nagrodę państwową I stopnia za całokształt twórczości. Od XII 1951 był członkiem honorowym ZKP. W latach 1959–71 istniało w Katowicach Towarzystwo im. Ludomira Różyckiego, które podjęło działania związane z propagowaniem muzyki kompozytora oraz dokumentacją jego życia i twórczości.

Droga twórcza Ludomira Różyckiego prowadziła od asymilacji współczesnych mu technik kompozytorskich do stopniowego uwstecznienia stylu. W jego twórczości można wydzielić 3 etapy: pierwszy – do 1916, uwieńczony operą Eros i Psyche, cechuje przyswojenie nowoczesnych technik kompozytorskich muzyki zachodnioeuropejskiej pod znakiem syntezy stylów późnego romantyzmu, impresjonizmu i ekspresjonizmu oraz przewaga muzyki instrumentalnej; drugi – do 1930, w którym powstała opera Młyn diabelski, znamionuje wyraźny zwrot w stronę tradycjonalizmu języka muzycznego oraz przewaga muzyki scenicznej; w trzecim etapie następuje zaś całkowite przejście kompozytora na pozycję konserwatysty, piszącego z myślą o szerokiej publiczności, oraz znaczne zmniejszenie wydajności twórczej (jedyna opera z tego okresu – Pani Walewska – pozostała niedokończona). Przystępność utworów Ludomira Różyckiego sprawiła, że jego muzyka cieszyła się pełną aprobatą ze strony władz państwowych w latach propagowania socrealizmu.

Styl utworów Ludomira Różyckiego cechuje tradycyjny stosunek do formy muzycznej, tonalna harmonika, prymat melodyki – o charakterze wokalnym, przeważnie diatonicznym, i kształtowanej z krótkich motywów – oraz bogata i barwna instrumentacja służąca celom ilustracyjnym i dramaturgicznym. O obliczu twórczości – zwłaszcza z późniejszego okresu – decyduje też wykorzystanie elementów polskiej muzyki ludowej i narodowej (Pan Twardowski, Suita taneczna, II Koncert fortepianowy, Polonez uroczysty, Tańce polskie). Szczególne nowatorstwo środków muzycznych, wyrażające się m.in. dysonansowością współbrzmień i oryginalnymi efektami kolorystycznymi, cechuje wczesne utwory kompozytora, powstałe w kręgu Młodej Polski.

W twórczości orkiestrowej Ludomira Różyckiego pierwszoplanowe znaczenie mają poematy symfoniczne. Niemal wszystkie powstały w pierwszym okresie działalności kompozytora, stanowiąc niejako przygotowanie do przedsięwzięć w dziedzinie opery – trzy spośród nich znalazły bezpośrednią kontynuację w dziełach scenicznych (Bolesław Śmiały, Mona Lisa Gioconda i Pan Twardowski). Na gruncie tego gatunku najsilniej zaznaczył się związek Ludomira Różyckiego z modernizmem, tak w sferze estetycznej, jak i techniczno-kompozytorskiej. Po inspirowanym obrazem J. Matejki młodzieńczym Stańczyku, opartym na klasycznym schemacie allegra sonatowego z trzema kontrastującymi tematami o proweniencji tanecznej (nawiązującymi do mazura, kujawiaka i włoskiej barkaroli), i Bolesławie Śmiałym, którego harmonika, instrumentacja i sposób potraktowania materiału tematycznego na zasadzie motywów przewodnich wyraźnie wskazują na przejęcie wzorów wagnerowskich, przyszła kolej na bardziej nowatorskie rozwiązania, polegające na próbie syntezy warsztatu neoromantycznego z bardziej nowoczesną stylistyką. Do najambitniejszych dzieł należy zaliczyć poemat Anhelli, wskazujący na wpływy impresjonizmu (pojawienie się struktur atematycznych, kameralizacja faktury orkiestrowej, zróżnicowanie artykulacji), jak też nawet ekspresjonizmu w jego skriabinowskiej wersji (wykorzystanie akordów kwartowych oraz nowy typ melodyki z charakterystycznym wznoszącym kierunkiem linii melodycznej, zestawionej na zasadzie przeplatania małego interwału i skoku przy jednoczesnym częstym zrywaniu rytmu). Znamiona stylu impresjonistycznego widoczne są także w dwóch następnych poematach z czasów lwowskich: Mona Lisa Gioconda i Król Kofetua. Programowość poematów Ludomira Różyckiego ma podobnie jak u Liszta – charakter raczej ideowy, w mniejszym zaś stopniu ilustracyjny. Poszczególne tematy muzyczne lub grupy tematyczne utworów nie tyle obrazują ich wątki fabularne, co symbolizują pewne kategorie uniwersalne, charakterystyczne zresztą dla literatury romantyzmu i Młodej Polski, jak np. motywy tragicznej miłości i tęsknoty (Król Kofetua), męczeństwa i śmierci (Anhelli), walki i zbrodni (Bolesław Śmiały).

Oba koncerty fortepianowe, utrzymane w stylu neoromantycznym, cechują duże walory pianistyczne i bardzo rozbudowany akompaniament orkiestrowy, zbliżający te dzieła pod względem faktury do symfonii koncertującej. Wśród licznych miniatur fortepianowych wyróżniają się Tańce polskie, w których Ludomir Różycki, nawiązując do mazurków Chopina, dał przykład nowoczesnej stylizacji materiału ludowego. Cennym utworem kameralnym jest Kwintet fortepianowy c-moll odznaczający się logiką konstrukcji formalnej, przejrzystością faktury i bogatym wykorzystaniem środków polifonicznych; utwór ten, wysoko oceniony przez krytykę polską i niemiecką, znalazł trwałe miejsce w repertuarze wielu znanych zespołów, m.in. A. Rosego i O. Ševčíka. W dziedzinie liryki wokalnej, reprezentowanej przez ponad 30 pieśni, dorobek Ludomira Różyckiego znacznie ustępuje dokonaniom innych przedstawicieli Młodej Polski, przede wszystkim K. Szymanowskiego; często brakuje w niej spójności pomiędzy ekspresją muzyczną a poetycką. Pieśni Ludomira Różyckiego, których przeważająca większość powstała we wczesnym okresie twórczości, stanowią jednak ważne świadectwo modernistycznych inspiracji literaturą kompozytora (F. Nietzschego, H. Ibsena, S. Wyspiańskiego, T. Micińskiego).

Talent Ludomira Różyckiego ujawnił się najpełniej w jego dziełach scenicznych, które przyniosły mu sławę najwybitniejszego kompozytora operowego po Moniuszce i zarazem twórcy polskiego baletu narodowego. Opery wykazują duże zróżnicowanie gatunkowe – od dramatu muzycznego (Bolesław Śmiały), poprzez operę romantyczną (Meduza, Eros i Psyche), historyczną (Pani Walewska), komiczną (Casanova) i tragiczną (Beatrix Cenci), aż po nowoczesną operę filmową (Młyn diabelski). Zachęcony powodzeniem Casanovy i Młyna diabelskiego, Ludomir Różycki skomponował także operetkę (Lili chce śpiewać), którą jednak – po druzgocącym ataku krytyki – wykreślił z oficjalnego spisu swoich utworów. Łatwość, z jaką Ludomir Różycki przyswajał różne konwencje teatru operowego, wynikała przede wszystkim z jego zmysłu dramatycznego, a także z bogactwa inwencji melodycznej i środków muzycznych charakterystyki postaci lub sytuacji scenicznych. Punktem wyjścia była dlań koncepcja dramatu muzycznego R. Wagnera, która znalazła odzwierciedlenie w zastosowaniu techniki motywów przewodnich, gęstej instrumentacji i deldamacyjnej melodyce partii wokalnych (Bolesław Śmiały). W następnych dziełach Ludomir Różycki stosuje stylizację włoskiego belcanta (Meduza) oraz ulega wpływom impresjonizmu i włoskiego weryzmu (zwłaszcza Pucciniego); komponuje śpiewne arie i ansamble (Eros i Psyche, Casanova). Ostatnia z ukończonych oper – Młyn diabelski – zawiera elementy awangardowego teatru muzycznego; pojawiają się w niej partie mówione, elementy jazzu oraz dodatkowe efekty akustyczne (odgłosy maszyn do pisania i głośnika radiowego).

Największym zróżnicowaniem środków stylu operowego odznacza się Eros i Psyche, której akcja rozgrywa się w różnych epokach, miejscach i środowiskach społecznych – od mitycznej Arkadii poprzez Aleksandrię schyłku świata antycznego, średniowieczny klasztor i paryską kawiarnię w czasie rewolucji francuskiej, po współczesny salon bogatego bankiera (Puccini miał określić to libretto jako pięć oper w trakcie jednego wieczoru). Kontrasty ról Psyche i Blaksa, wędrującej przez dzieje pary głównych bohaterów, w połączeniu ze zmiennością sytuacji scenicznych znajdują odzwierciedlenie w polistylistyce muzycznej (średniowieczna monodia rycerska, Marsylianka, walc) oraz różnorodności środków charakterystyki muzycznej, widocznej zwłaszcza w sferze harmoniki (dysonujące współbrzmienia, skala całotonowa, paralelizmy akordowe) i instrumentacji. W dyspozycji partii wokalnej charakterystyczny jest duży udział chóru oraz przewaga ariosa i recytatywu akompaniowanego nad tradycyjną arią. Szczególne miejsce w twórczości scenicznej zajmuje balet Pan Twardowski jako najpopularniejsze dzieło Ludomira Różyckiego, oparte na polskich tańcach ludowych i narodowych, jak krakowiak (Albośmy to jacy tacy), polonez, oberek, tańce góralskie, a także na muzyce tanecznej innych narodów (czardasz, walc, stylizowane tańce orientalne). Znaczenie Ludomira Różyckiego dla muzyki polskiej polega na unowocześnieniu języka muzycznego w początkach XX wieku. Ponadto szeroka recepcja jego dzieł (zwłaszcza scenicznych) w dwudziestoleciu międzywojennym sprzyjała promocji kultury polskiej za granicą.

Literatura: A. Wieniawski Ludomir Różycki, Warszawa 1928; Ł. Kamieński „Eros i Psyche” Ludomira Różyckiego, „Muzyka” 1930 nr 2; J. Kański Ludomir Różycki, Kraków 1955, 3. wyd. 1985; I. Turska „Pan Twardowski” Ludomira Różyckiego, Kraków 1959; S. Łobaczewska Ludomir Różycki, w: Z dziejów polskiej kultury muzycznej, t. 2, Kraków 1966; J. Kański Poematy symfoniczne Ludomira Różyckiego – melodyka i problemy treści, „Muzyka” 1971 nr 1; I. Bias Katalog tematyczny dziel Ludomira Różyckiego, praca magisterska, maszynopis, Biblioteka Akademii Muzycznej w Katowicach, 1976; T. Chylińska Młoda Polska w muzyce – mit czy rzeczywistość, w: Muzyka polska a modernizm, praca zbiorowa, Kraków 1981; J. Paja Znamiona modernizmu w poematach symfonicznych Ludomira Różyckiego, w: Muzyka polska  a modernizm, praca zbiorowa, Kraków 1981; M. Kamiński Ludomir Różycki. Opowieść o życiu i twórczości, Bydgoszcz 1987; E. Jasińska-Jędrosz Rękopisy kompozytorów Młodej Polski. Katalog 2, Warszawa 1997; M. Gmys Harmonie i dysonanse. Muzyka Młodej Polski wobec innych sztuk, Poznań 2012; T. Baranowski Inspiracje plastyczne w twórczości Ludomira Różyckiego, w: Ars inter disciplinis. Korespondencja. Na styku sztuk, red. J. Cieślik-Klauza, M. Gajl i T. Baranowski, Białystok 2018.