Melcer-Szczawiński, Henryk

Melcer-Szczawiński Henryk (drugi człon nazwiska dodany w wyniku adopcji Melcera przez Jakobinę ze Szczawińskich Grzybowską dla uzyskania podstaw do używania polsko brzmiącego nazwiska, wg księgi urodzeń 1902/900 parafii św. Barbary w Warszawie), *25 VII 1869 Marcelin k. Warszawy (obecnie Warszawa-Tarchomin; datę i miejsce urodzenia ustaliła Zuzanna Stromenger, wnuczka Melcera-Szczawińskiego, na podstawie księgi chrztów 1869/91 parafii św. Jakuba w Warszawie-Tarchominie), †28 IV 1928 Warszawa, polski kompozytor, pianista, pedagog i dyrygent. Naukę gry na fortepianie rozpoczął u babki J. Klemczyńskiej-Melcerowej i u ojca, Karola Melcera, skrzypka, dyrektora Towarzystwa Muzycznego w Kaliszu, z którym tamże wystąpił po raz pierwszy publicznie 25 IX 1877. Po ukończeniu ze złotym medalem klasycznego gimnazjum w Kaliszu, w 1887 podjął studia matematyczne na uniwersytecie w Warszawie, które kontynuował w 1892 w Wiedniu. W latach 1888–91 studiował w Instytucie Muzycznym w Warszawie u R. Strobla (fortepian, dyplom w 1891) i Z. Noskowskiego (kompozycja); wg niektórych źródeł był też uczniem A. Michałowskiego. W latach 1889–92 koncertował jako solista i akompaniator w wielu miastach Polski, w 1890 odbył tournée koncertowe po Rosji z amerykańską śpiewaczką Ludwiką N. Nicholson. 27 III 1892 po raz pierwszy wystąpił z tzw. „koncertem własnym” w Warszawie, zyskując pochlebną opinię m.in. J. Kleczyńskiego. W latach 1892–94 był uczniem T. Leszetyckiego w Wiedniu. Od I 1895 podróżował z koncertami do Berlina, Kijowa, Krakowa, Lwowa, Paryża. Na rozstrzygniętym 22 VIII 1895 II konkursie im. An. Rubinsteina dla kompozytorów i pianistów w Berlinie Melcer-Szczawiński zdobył jedyną, przewidzianą regulaminem konkursu kompozytorskiego, nagrodę za I Koncert fortepianowy (przedstawiony jako Concertstück), Trio fortepianowe i dwa utwory z Trois morceaux caractéristiques op. 5 oraz III nagrodę w konkursie pianistycznym; spotkał się tam z A. Skriabinem i F. Busonim. W klatach 1895/96 Melcer-Szczawiński był profesorem klasy fortepianu w konserwatorium w Helsinkach, równocześnie koncertując w Rosji, Berlinie i Lwowie. 27 i 28 I 1896 odniósł ogromny sukces we Lwowie, w latach 1896–99 uczył gry na fortepianie w tamtejszym konserwatorium, m.in. 6-letniego M. Horszowskiego. 22 IX 1899 wygrał konkurs na stanowisko dyrektora Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego i konserwatorium, ale chcąc uniknąć konfliktów z lwowskim środowiskiem kompozytorskim, złożył rezygnację i opuścił Lwów. 9 VII 1898 zdobył I nagrodę na konkursie kompozytorskim im. I.J. Paderewskiego w Lipsku za II Koncert fortepianowy (ex aequo z I Koncertem skrzypcowym op. 11 E. Młynarskiego), a w 1904 II nagrodę na konkursie kompozytorskim ogłoszonym przez Filharmonię Warszawską za operę Maria. Ok. 1900 zaczął komponować utwór sceniczny Protesilas i Laodamia, pracował nad nim jeszcze na początku 1916. W 1atach 1899–1902 stał na czele Towarzystwa Muzycznego w Łodzi. Zorganizował i wyszkolił chór i orkiestrę amatorską, z którymi wykonał m.in. Pory roku Haydna. W 1901 występował wielokrotnie w kraju (Warszawa, Kraków), a ponadto za granicą (Berlin, Lipsk, Drezno, Wiedeń, Budapeszt). W latach 1902–03 ponownie przebywał we Lwowie, tym razem jako nauczyciel i dyrektor szkoły muzycznej H. Ottawowej, od 1907 – szkoły M. Szczycińskiej i S. Kasparek. W X 1902 debiutował jako dyrygent w Filharmonii Lwowskiej. Od X 1903 był profesorem wyższego kursu fortepianowego w konserwatorium w Wiedniu. Koncertował wielokrotnie w Wiedniu (19 XI 1903 w Kleiner Musikvereinsaal zaprezentował swoje Variations sur un thème de St. Moniuszko „Le cosaque”), także w Krakowie, Pradze (1906) i Genewie (1907), dojeżdżając co miesiąc do Łodzi i Lwowa, gdzie miał wielu uczniów. Okres wiedeński, mimo skomplikowanej sytuacji rodzinnej i przeciążenia pracą, przyniósł mu wiele satysfakcji (przyjaźń z E. Mandyczewskim) i poprawę trudnej egzystencji materialnej. Jesienią 1907 zamieszkał w Warszawie; od 2 X 1908 był dyrektorem artystycznym Filharmonii Warszawskiej, tamże miesiąc później wystąpił jako dyrygent. Starając się podnieść poziom upadającej orkiestry, zaangażował na 12 koncertów G. Fitelberga i zainicjował istotne zmiany w polityce repertuarowej, propagował twórczość Karłowicza oraz muzykę symfoniczną kompozytorów mniej znanych w Polsce, np. Schumanna, Brucknera i Elgara. W III 1909 zrezygnował z funkcji dyrektora, lecz pozostał w Filharmonii na stanowisku kierownika wieczorów muzyki kameralnej i oratoryjnej. Latem 1910 (także 1912, z M. Szulcem) kierował koncertami symfonicznymi w Dolinie Szwajcarskiej w Warszawie. W latach 1909–11[12?] był, z inicjatywy G. Fitelberga, kierownikiem chóru Filharmonii Warszawskiej, z którym w 1910 wykonał Les Béatitudes Francka, w 1911 – Requiem Mozarta i IX Symfonię Beethovena, a w 1912 poprowadził prawykonanie Quo vadis F. Nowowiejskiego. Co roku występował z wieczorami muzyki kameralnej w Filharmonii i z koncertami symfonicznymi dla młodzieży organizowanymi przez szkołę śpiewu M. Sobolewskiej. 1 II 1912 podjął pracę w liceum muzycznym L. Marczewskiego w Warszawie, nadal dojeżdżał do Lwowa i Łodzi (do 1919). W latach przed I wojną światową, nie mając po raz kolejny stałego zajęcia, koncentrował się na pianistyce, osiągając apogeum swoich technicznych i muzycznych umiejętności; wzbudzał podziw rozbudowanymi programami recitali chopinowskich (np. w Warszawie 29 XI 1912 i 4 XI 1913); grał też w Petersburgu (1913), Berlinie, Kijowie i na Krymie; w 1913 wystąpił po raz pierwszy w Poznaniu. Od X 1915 do 1 III 1916 był dyrektorem artystycznym opery w Warszawie. Ustąpił z powodu konfliktu w sprawach repertuaru, bowiem był przeciwny wystawianiu oper niemieckich w Warszawie zajętej przez wojska niemieckie. Żegnano go z żalem na koncercie kompozytorskim w Teatrze Wielkim 10 III 1916. W 1916 w sali kameralnej Hermana i Grossmana w Warszawie wykonał wszystkie sonaty Beethovena, omawiając zarazem ich formę; połączenie koncertu z prelekcją stanowiło novum w życiu muzycznym Warszawy. Od 1917 wiele czasu poświęcał Polskiemu Klubowi Artystycznemu. Był jego pierwszym i długoletnim prezesem oraz niestrudzonym organizatorem koncertów, zwłaszcza muzyki współczesnej. W końcu w 1917 objął klasę fortepianu w konserwatorium po A. Michałowskim, a w I 1922 – stanowisko dyrektora po E. Młynarskim, w 1925 również klasę kompozycji po R. Statkowskim. W uczelni wprowadził nowe programy nauczania, zmienił zakres egzaminów, zorganizował chór i orkiestrę. szkolną, ożywił działalność koncertową szkoły i pracę klas operowych, stawiał wysokie wymagania artystyczne uczniom i nauczycielom, zabiegał o pozyskanie K. Szymanowskiego. Jako członek komitetu Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego współdziałał w edycjach utworów Moniuszki i Karłowicza. Od 1921 był prezesem Zjednoczenia Związków Muzyków Polskiej (później Związku Muzyków Polskich), od 1922 – członkiem komisji kwalifikacyjnej sekcji polskiej Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej, w latach 1922–25 prezesem nowo utworzonego Stowarzyszenia Popierania Muzyki Symfonicznej. 16 XII 1925 odbył się w Filharmonii Warszawskiej jubileusz 30-lecia jego pracy artystycznej (powtórzony w Łodzi). W XII 1926 zrezygnował z funkcji dyrektora konserwatorium w proteście przeciw nieuzasadnionemu – jego zdaniem – pogwałceniu autonomii uczelni przez zarządzenie jej wizytacji ze strony ministerstwa; pozostał profesorem klasy fortepianu.  W 1927 był jurorem I Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina. Z powodu rozwijającej się choroby serca coraz rzadziej koncertował i dyrygował. Ostatni koncert kompozytorski Melcera-Szczawińskiego poprowadził K. Wiłkomirski w Filharmonii Warszawskiej 22 I 1928. Melcer-Szczawiński zmarł nagle podczas lekcji w konserwatorium. Pozostawił dwie córki: Wandę (zam. Sztekkerową, primo voto Rutkowską, †4 IV 1972) i Marię (zam. Stromengerową, †3 IV 1959).

Melcer był wybitnym pianistą; wyróżniał się znakomitą techniką palcową i oktawową, „bajeczną” muzykalnością i pamięcią, miękkością uderzenia (w młodości zarzucano mu twardość dźwięku i pewien chłód interpretacji, krytykowano głośną grę i nie zawsze opanowany temperament), finezją i nieskazitelną czystością gry oraz „kryształowo brzmiącymi pianissimami”, toteż zaliczano go do spadkobierców An. Rubinsteina, obok J. Śliwińskiego i J. Hofmana; jego pianistykę cenili F. Busoni i E. Petri. Chętnie wykonywał pełne cykle fortepianowe. Miał ogromny repertuar solowy od Bacha po Wagnera (transkrypcje), Francka, Regera (który był mu szczególnie bliski), Debussy’ego, Ravela, Honeggera, Poulenca, Prokofiewa. Propagował muzykę współczesną, a zwłaszcza polską, m.in. I.J. Paderewskiego (19 V 1895 prawykonanie Fantazji polskiej), K. Szymanowskiego (wielokrotnie wykonał jego II Sonatę op. 21), M. Karłowicza, G. Fitelberga, H. Opieńskiego, F. Brzezińskiego, E. Pankiewicza. W zespołach kameralnych występował z takimi solistami jak: B. Huberman (Lwów 1903), M. Reger (Wiedeń 1905, na 2 fortepiany), F. Ondřićek (Wiedeń 1906), S. Barcewicz, Wacław, Paweł i Eli Kochańscy, G. Piatigorski (Warszawa 1921). Miał w swoim repertuarze prawie wszystkie koncerty fortepianowe z okresu klasycyzmu i romantyzmu, a także Koncert fortepianowy f-moll Regera. Dał kilkaset koncertów, występując w wielu krajach, a w Polsce także w małych ośrodkach. Jako dyrygent był uważany za dobrego akompaniatora. Miał znaczne osiągnięcia pedagogiczne; jego uczniami w zakresie pianistyki byli m.in.: H. Ottawowa, R. Benzefowa, W. Neumarkowa, N. Dunicu (w Wiedniu), A. Wieniawski, A. Taube, S. Raube, M. Trombini-Kazuro, S. Śledziński, T. Sygietyński, M. Kondracki (1926–27), zaś w zakresie kompozycji Melcer-Szczawiński udzielał koleżeńskich konsultacji A. Tansmanowi. Pianistyczna i pedagogiczna kariera Melcer-Szczawińskiego przyhamowała jego kompozytorską działalność. Najważniejsze utwory napisał przed 1907 i prezentował je do ostatnich lat życia na wielu koncertach kompozytorskich. Swobodnie operował późnoromantycznymi środkami techniki kompozytorskiej, przyczyniając się do rozkwitu neoromantyzmu w Polsce na przełomie stuleci. W jego muzyce instrumentalnej przejawiły się romantyczne tendencje do trzytematowego allegra sonatowego (Trio) i monotematyzmu (Sonata, I Koncert forte- pianowy). Istotne wzbogacenie wyrazowe stanowiły elementy polskiego folkloru przetworzone artystycznie, co wyróżniało jego utwory na tle powszechnej wówczas w muzyce polskiej tzw. „swojskości”. W dziełach wokalnych Melcer-Szczawiński dążył do przekomponowania formy i odchodził, wprawdzie nie zawsze konsekwentnie, od tradycyjnej, śpiewnej melodii na rzecz deklamacyjnego, ekspresyjnego recytatywu oraz pogłębienia wyrazowej jednolitości słowa i muzyki (Pieśni do sł. Dehmla). Jego liryka korzystnie przedstawia się na tle szablonowych pieśni wielu kompozytorów polskich z początków XX w. Dzieła sceniczne Melcera-Szczawińskiego charakteryzują wyraziste monologi głosów bohaterów (np. słynny, wyrażający apoteozę śmierci, monolog Laodamii) i wyeksponowanie roli orkiestry, głównego czynnika dramatycznego napięcia, oraz rozszerzona tonalność. Styl Melcera-Szczawińskiego cechuje zgrabna, przejrzysta instrumentacja (piękne opracowanie Mazurka Dąbrowskiego w metrum 4/4 w Marszu polskim), zamiłowanie do brzmień miękkich, nasyconych, ale i silnych, wyczucie dźwiękowej kolorystyki, pomysłowość w stosowaniu wariacyjno-wirtuozowskich środków przekształcania tematu (parafrazy) oraz mnogość i kunsztowność środków polifonicznych (poczwórny kanon w III akcie Marii, integrująca rola polifonii w formach instrumentalnych np. w II Koncercie fortepianowym). Dzieła fortepianowe Melcera-Szczawińskiego propagowali m.in. J. Lalewicz, J. Wertheim, S. Palmgren i I. Friedman, a literaturę wokalną – W. Brzeziński, H. Zboińska-Ruszkowska, S. Korwin-Szymanowska. Muzyka Melcera-Szczawińskiego, dotychczas nie zbadana, zasługuje na odpowiednie miejsce we współczesnym repertuarze koncertowym.

Literatura: Interim [K. Kelles-Kraus] Symfonia c-moll Henryka Melcera w Dolinie Szwajcarskiej, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1900 nr 874; A. Sygietyński „Maria”, opera w 3-ch aktach Henryka Melcera, „Goniec Wieczorny” (Warszawa) z 17 II 1904 nr 86, 95 i 99; A. Chybiński „Gazeta Lwowska” z 21 VII 1906 nr 165 [recenzja I i II Koncertu fortepianowego i Wariacji na temat ,,Kozaka”]; H. Opieński Henryk Melcer. Z powodu koncertu kompozytorskiego d. 19 lutego b.r. w Warszawie, „Przegląd Muzyczny” 1925 nr 6; F. Szopski Henryk Melcer. Z okazji jubileuszu 30-lecia działalności artystycznej oraz H. Melcer Garść wspomnień. Na marginesie 30-lecia działalności artystycznej, „Muzyka” 1926 nr 1; S. Niewiadomski Henryk Melcer [nekrolog], „Muzyka” 1928 nr 4–5; H. Opieński Henryka Melcera Wspomnienie pośmiertne, „Przegląd Muzyczny” 1928 nr 5; B. Chmara-Żaczkiewicz Transkrypcje fortepianowe Melcera w świetle transkrypcji Liszta, w: Muzyka fortepianowa, t. 2, «Prace Specjalne Akademii Muzycznej w Gdańsku» nr 12, red. M. Podhajski, Gdańsk 1977; W. Melcer Henryk Melcer – mój ojciec, opracowanie E. Batura, Z. Stromenger, E. Sztekker, Warszawa 1994; M. Gmys Dysonanse i harmonie. Muzyka Młodej Polski wobec innych sztuk, Poznań 2012.