Rubinstein Artur, *28 I 1887 Łódź, †20 XII 1982 Genewa, polski pianista (od 1946 obywatel amerykański). Lekcje gry na fortepianie rozpoczął u W. Pawłowskiej i A. Prechnera w Łodzi i tam 14 XII 1894 wystąpił publicznie po raz pierwszy. Kontynuował naukę muzyki w Warszawie u A. Różyckiego, który negatywnie ocenił pianistyczne zdolności Rubinsteina. W 1897 wyjechał do Berlina, gdzie opiekę nad jego edukacją muzyczną w Hochschule für Musik objął J. Joachim; studia pianistyczne kontynuował u H. Bartha, naukę teorii muzyki pobierał u G. Kulenkampffa i R. Kahna. W 1900 Rubinstein wystąpił w Poczdamie i w berlińskiej Hochschule z Koncertem A-dur KV 488 W.A. Mozarta, ale jego właściwy debiut pianistyczny nastąpił 1 XII 1900 w Beethoven-Saal z Berliner Philharmoniker pod dyrekcją J. Rebićka; obok koncertu Mozarta oraz Koncertu g-moll Saint-Saënsa program obejmował utwory solowe: Papillons Schumanna oraz Scherzo h-moll Chopina. 13-letni pianista odniósł artystyczny triumf, ton recenzji był entuzjastyczny. 1 IV 1902 wystąpił ze wspomnianym koncertem Saint-Saensa w Filharmonii Warszawskiej (dyrygował E. Młynarski). W 1903 Rubinstein został dwukrotnie zaproszony przez I.J. Paderewskiego do Riond Bosson. Latem 1904 w Zakopanem zaprzyjaźnił się z K. Szymanowskim, włączył jego utwory do swojego repertuaru. W tymże roku został przedstawiony w Paryżu M. Ravelowi, P. Dukasowi i muzycznemu impresario G. Astrucowi, z którym zawarł kontrakt na organizację koncertów na całym świecie, począwszy od paryskiego debiutu w Nouveau-Théâtre 19 XII 1904. Odtąd rozpoczęła się wielka międzynarodowa kariera Rubinsteina. W 1906 odbył tournée po Stanach Zjednoczonych występując w Nowym Jorku, Filadelfii, Chicago, Bostonie. Do wybuchu I wojny światowej odwiedzał wielokrotnie Warszawę, dając serie recitali, koncertów kameralnych (m.in. w duecie z P. Kochańskim) oraz koncertów symfonicznych z orkiestrą Filharmonii Warszawskiej pod dyrekcją E. Młynarskiego, G. Fitelberga, H. Opieńskiego. Repertuar Rubinsteina zawierał wówczas m.in. oba koncerty Chopina i Brahmsa, kilka koncertów Mozarta, III i IV Koncert Beethovena, I Koncert Czajkowskiego, I Koncert Rachmaninowa, a wśród repertuaru solowego kluczowe dzieła Beethovena, Chopina, Schumanna, Brahmsa i Liszta. 12 XII 1909 Rubinstein debiutował w Wiedniu, w 1910 na prywatnym koncercie w sali Grand Hotelu w Rzymie; oficjalnym włoskim debiutem Rubinsteina był koncert 19 I 1911 z orkiestrą Teatro Augusteo (później Accademia Nazionale di S. Cecilia) pod dyrekcją B. Molinariego. Pod koniec 1910 Rubinstein otrzymał II nagrodę specjalną (I nagrodę zdobył A. Hoehn) na konkursie im. An. Rubinsteina w Petersburgu. W 1911 odbył dwukrotnie tournée po Rosji; 1 V 1912 debiutował w Londynie recitalem, 16 V 1912 wystąpił w duecie z P. Casalsem, zaś 23 V i 5 VI 1912 w z J. Thibaudem. Latem 1911 i 1913 gościł u K. Szymanowskiego w Tymoszówce na Ukrainie; według wspomnień J. Iwaszkiewicza przegrywali wspólnie Pietruszkę Strawińskiego. Miesiące poprzedzające wybuch I wojny światowej spędził w Londynie, goszcząc K. Szymanowskiego, którego przedstawił wówczas I. Strawińskiemu. W 1915 i 1916 występował z wielkim sukcesem w Hiszpanii. W tym czasie jego repertuar wzbogacił się o utwory I. Albéniza, E. Granadosa, C. Debussy’ego, M. Ravela i A. Skriabina, niebawem zaś także M. de Falli i H. Villi-Lobosa. W 1917 Rubinstein wyruszył w pierwszą podróż do Ameryki Południowej, gdzie debiutował 2 VII w Buenos Aires, następnie wystąpił wielokrotnie w Montevideo i Santiago de Chile. Po powrocie do Hiszpanii i kolejnej serii recitali w sezonie koncertowym 1917/18 (m.in. Sonata h-moll Liszta) udał się do Brazylii, wystąpił 11 VI 1918 w Rio de Janeiro. W 1919 odbył kolejne tournée amerykańskie, które ocenił po latach jako artystyczną „katastrofę”. W recenzjach jak i wspomnieniach z występów Rubinsteina w tych latach pojawiały się coraz częściej akcenty krytyczne; sprawność pianistyczna, fenomenalna pamięć muzyczna, połączone z młodzieńczą beztroską w sferze życia osobistego owocowały często nieprzygotowanymi artystycznymi produkcjami. Przez kolejną dekadę Rubinstein przejawiał nadzwyczajną aktywność koncertową. W Polsce występował w latach 1924–33 i 1936–37. 27 VII 1932 poślubił w Paryżu Anielę (Nelę) Młynarską, najmłodszą córkę E. Młynarskiego. Za przełomowy moment w jego drodze artystycznej uważa się tournée amerykanskie w sezonie 1937/38. Rubinstein, zaangażowany przez impresaria S. Huroka, odniósł ogromny sukces, uznany został przez krytykę za jednego z największych pianistów współczesnych. W 1938, po ogłoszeniu ustaw antysemickich Mussoliniego, odwołał zapowiedziane koncerty we Włoszech i zwrócił nadane mu przez władze włoskie odznaczenie. W X 1939 wyjechał z rodziną do Stanów Zjednoczonych; podczas wojny występował na obu kontynentach amerykańskich. Na znak protestu przeciw zbrodniom nazizmu odmawiał do końca swej kariery pianistycznej występów w Niemczech. W VI 1958 po raz pierwszy po wojnie odwiedził rodzinny kraj, występując w Krakowie i Warszawie; w 1960 przewodniczył jury VI Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina w Warszawie, a następnie koncertował w Poznaniu, Bydgoszczy, Warszawie, Katowicach i Łodzi; w 1966 dał recital w Warszawie oraz wystąpił na otwarciu festiwalu Warszawska Jesień; 30 V 1975 wystąpił na koncercie jubileuszowym z okazji 60-lecia Filharmonii Łódzkiej, a 31 V 1976 po raz ostatni publicznie w Wigmore Hall w Londynie. W 1979 po raz ostatni odwiedził Polskę i swoje rodzinne miasto. Pod koniec lat 70. opuścił rodzinę i związał się z młodszą o kilkadziesiąt lat Annabellą Whitestone, wcześniej asystentką jego brytyjskiego menedżera W. van Wycka. Po stwierdzeniu w 1980 przez lekarzy choroby nowotworowej i operacji w Nowym Jorku, ostatnie miesiące życia spędził w Genewie pod opieką nowej towarzyszki życia. W historii pianistyki XX wieku Rubinstein był jedną z największych postaci. W ciągu z górą 80 lat aktywności artystycznej wystąpił publicznie, na podstawie prowizorycznych obliczeń, ponad 6000 razy. Jego repertuar obejmował niemal całą literaturę fortepianową. Ogromna dyskografia (pierwszych nagrań dokonał w latach 1920–25 w nowojorskiej wytwórni Aeolian Duo-Art) zawiera zaledwie część tego repertuaru, wielu utworów (np. VI Sonaty Prokofiewa lub III Koncertu Rachmaninowa), które bądź to grywał prywatnie, bądź opracowywał ze swymi uczniami, nie wykonał nigdy publicznie. Nadzwyczajna pamięć muzyczna i łatwość przyswajania tekstu nutowego pozwalała mu wykonywać a vista w gronie przyjaciół całe fragmenty oper czy dzieła symfoniczne; wg relacji M. Draper w trakcie jednego z takich towarzyskich spotkań akompaniował z pamięci J. Thibaudowi w całym Koncercie skrzypcowym Brahmsa. Znaczenie Rubinsteina jako pianisty-wirtuoza jest trojakie. Był jednym z największych wykonawców muzyki klasycznej i romantycznej, zarówno solowej, kameralnej, jak i koncertowej. Połączył tradycje wirtuozerii romantycznej z duchem XX w., odzierając tę pierwszą z nadmiaru emocjonalnej egzaltacji. Uważany jest za niezrównanego chopinistę i np. równie niedościgłego wykonawcę Brahmsa. W ocenie jego sztuki wykonawczej podkreśla się szczególne walory dźwięku, jego pełnię i soczystość, potęgę forte, nieograniczone możliwości wirtuozowskie, niezwykły dar prowadzenia kantyleny, znakomitą konstrukcję formy i wyczucie dramaturgii muzycznej. Po drugie – Rubinsteina wprowadzał na estrady koncertowe muzykę swoich czasów: Szymanowskiego, Skriabina, Ravela, Albéniza, de Falli, Villi-Lobosa, Poulenca, Milhauda, dokonując prawykonań wielu utworów. Uchodził za specjalistę od najnowszej muzyki kręgu iberyjskiego i twórczości impresjonistów. Pomimo młodzieńczej fascynacji Strawińskim i zainteresowania Prokofiewem odnosił się chłodno do twórczości neoklasyków; utwory dodekafonistów pozostawił zupełnie poza zasięgiem swego zainteresowania. W jego repertuarze dominowała muzyka klasyczno-romantyczna. Po trzecie – działalność pianistyczna Rubinsteina ma zasadnicze znaczenie dla polskiej. kultury muzycznej i polskiej świadomości narodowej. Był najgorętszym i najwybitniejszym propagatorem twórczości Chopina i Szymanowskiego. Orędował za sprawą polską w latach II wojny światowej, wraz z J. Kiepurą występował na koncertach dobroczynnych na rzecz polskich uchodźców, wsparł finansowo J. Tuwima, wygłosił płomienny apel radiowy o przystąpienie Stanów Zjednoczonych do II wojny światowej, w którym podkreślił wysiłek wojenny narodu polskiego. Rubinstein był jedną z największych osobowości XX w., nie tylko jako słynny wirtuoz, ale i wszechstronny humanista; krąg jego znajomych i przyjaciół obejmował elitę intelektualną i artystyczną tego stulecia. Dorobek dyskograficzny Rubinsteina (Gramophone Company/His Masters Voice, RCA Victor) obejmuje podstawowy korpus twórczości Chopina (oprócz etiud), solową muzykę fortepianową od Bacha po wiek XX, koncerty fortepianowe Mozarta, Beethovena (3 wersje), Brahmsa, Griega, Saint-Saënsa, Czajkowskiego, Rachmaninowa, z udziałem najwybitniejszych dyrygentów (J. Barbirollego, D. Barenboima, V. Golschmanna, E. Ormandy’ego, F. Reinera) i najwyższej rangi zespołów symfonicznych, arcydzieła muzyki kameralnej XIX w. z towarzyszeniem skrzypków P. Kochańskiego, J. Heifetza, H. Szerynga, wiolonczelistów E. Feuermanna, P. Fourniera, G. Piatigorskiego oraz kwartetów smyczkowych Guarneri, Pro Arte, Paganini. Dorobek ów doczekał się uwiecznienia w monumentalnej, opublikowanej przez RCA/BMG The Rubinstein Collection, 82 t. (94 płyty); dyskografia Rubinsteina została opublikowana w angielskiej wersji monografii H. Sachsa.
Literatura: Artur Rubinstein My Young Years, Londyn 1973, wydanie polskie Moje młode lata, tłumaczenie T. Szafar, Kraków 1976; Artur Rubinstein My Many Years, Londyn 1980, wydanie polskie Moje długie życie, tłumaczenie L. Kydryński, Kraków 1988; J. Iwaszkiewicz Spotkania z Szymanowskim, Kraków 1947; J. Ekiert Wirtuozi, Warszawa 1957; H. Sztompka Artur Rubinstein, Kraków 1966; H.C. Schonberg The Great Pianists, Londyn 1965; E. Lipmann Artur Rubinstein, Paryż 1980; H. Sachs Rubinstein. A Life, Londyn 1995 (zawiera dyskografię The Rubinstein Collection oraz Artur Rubinstein Discography, opracowanie D. Manildi), wydanie polskie Artur Rubinstein, tłumaczenie D. Chylińska, Wrocław 1999.
