Tuwim Julian, *13 IX 1894 Łódź, †27 XII 1953 Zakopane, polski poeta. Współtwórca i czołowy reprezentant słynnej grupy poetyckiej XX-lecia międzywojennego Skamander, współpracował z czasopismami literackimi: „Skamander” i „Wiadomości Literackie” oraz satyrycznymi, pisał teksty dla warszawskich kabaretów artystycznych: Qui Pro Quo, Banda, Cyrulik Warszawski i in. Podczas II wojny światowej przebywał m.in. w Brazylii i Nowym Jorku, gdzie współpracował z pismami emigracyjnymi i polonijnymi. W 1946 powrócił do Warszawy, w latach 1947–50 był kierownikiem artystycznym Teatru Nowego. Wyróżniony w 1935 nagrodą polskiego Pen Clubu, w 1949 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego, w 1951 nagrodę państwową.
Wczesna liryka Tuwima (tomy Czyhanie na Boga wyd. 1918, Sokrates tańczący wyd. 1920, Siódma jesień wyd. 1922, Wierszy tom czwarty wyd. 1923) była wyrazem buntu przeciw poezji Młodej Polski (dekadentyzm, maniera językowa), głosiła witalizm, optymizm i urbanizm, opiewając życie współczesnego miasta; poprzez wprowadzenie licznych kolokwializmów Tuwim próbował przełamać elitarno-artystowski model liryki. W późniejszych utworach (Słowa we krwi 1926, a zwłaszcza Rzecz czarnoleska 1929, Biblia cygańska 1933, Treść gorejąca 1936) pojawiły się akcenty pesymizmu i katastrofizmu, a jednocześnie poeta sięgał po wzory klasyczne, zarówno polskie (od J. Kochanowskiego po C.K. Norwida), jak i obce (Horacy, A. Puszkin). Twórczość satyryczną reprezentuje głównie zbiór Jarmark rymów (wyd. 1934) oraz katastroficzno-groteskowy poemat Bal w operze (1936, wyd. 1946). Wielką popularność przyniosły mu pisane pod koniec lat 30. utwory dla dzieci (m.in. Lokomotywa, Słoń Trąbalski) oraz powstały na emigracji poemat dygresyjny Kwiaty polskie (wyd. 1949). Tuwim zajmował się też przekładami (głównie z języka rosyjskiego), historią literatury (antologie) oraz zbieraniem kuriozów (np. Czary i czarty polskie). Jest jednym z najpopularniejszych poetów polskich XX w., bodaj najwybitniejszym mistrzem warsztatu poetyckiego. Do historii przeszedł emfatyczny kult Tuwima dla F. Chopina: „Chopin był największym wstrząsem artystycznym, jakiego doznałem (…) uważam go za najcudowniejsze zjawisko nie tylko w dziejach polskiej poezji, ale w ogóle sztuki wszechświatowej (…) Chopin — religia artystyczna poety” (Chopin i Inowłódz. Uwielbienie dla Chopina, „Wiadomości Literackie” 1936 nr 11). Artystyczną apoteozą kompozytora jest wiersz Hymn librecisty, gdzie Chopin jako idea („Nieustający Szopenie”) staje się wyższą racją wszechświata, jego porządkiem („Syriusza z elektronem wiążący”) oraz religią artystyczną, ale i duchową („Srebrnołuki i Ukrzyżowany”); Tuwim cenił zwłaszcza Scherzo b-moll op. 31. Na muzycznych antypodach znalazła się operetka: „Nędza idiotycznego szablonu, mdłej tkliwości, taniego wyuzdania i posępnych dowcipów, chamstwo «przepychu», głęboka, czarna nuda odwiecznych sytuacji, banały smutnych «efektów»” (Kilka słów o operetce, „Wiadomości Literackie” 1924 nr 43). W Balu w operze wręcz z wrogością odniósł się Tuwim do jazzu jako przejawu rozpasania i diabelskości („Tempo: szampan, szatan, szantan”).
Muzyka pojawia się w poezji Tuwima często (zwłaszcza w Biblii cygańskiej i Wierszy tomie czwartym). Bywa średniowieczną „muzyką wszechświata” rządzoną przez liczby („A cel: by zgodził się rachunek / Na kartach niebios czy papieru” — Muzyka), szaleństwem („Szalone dni. Muzycznieć / Burzliwa myśl zaczyna” — Do Staffa; „Miasto wre we mnie symfonią, / Szaleje!” — W Warszawie), radością (Pieśń o radości i rytmie), impresją (W Barwistanie), sentymentem (List pt. „Liebesleid”). Tematyka muzyczna występuje też w kabaretianach: Cokolwiek Chopina, „Legenda” Wieniawskiego, Józef i Putyfara (parodia operetki), licznych satyrach na J. Kiepurę (wodewil Kariera Alfa Omegi). Tuwim był obok M. Hemara najbardziej znanym w latach międzywojennych twórcą piosenki, o której pisał: „Piękna piosenka jest wierszem uskrzydlonym przez melodię” (O piosence, w: Dzieła, t. 5); chociaż traktował ją czysto zarobkowo, stworzył „archetyp” piosenki sentymentalnej (Ja śpiewam piosenki). Muzykę do jego wierszy pisali m.in.: H. Wars, W. Daniłowski, A. Kitschman, a wykonawcami piosenek byli: H. Ordonówna, M. Zimińska, A. Dymsza, M. Fogg, S. Górska, Chór Dana. Do historii gatunku przeszły szlagiery Ordonówny z muzyką Warsa: Miłość ci wszystko wybaczy i Pierwszy znak oraz Co nam zostało z tych lat, Nasza jest noc, Pokoik na Hożej, Mam chłopczyka na Kopernika. Ponadto Tuwim dokonał doskonałego tłumaczenia libretta operetki Zemsta nietoperza, jest też autorem oryginalnych librett baletu Cagliostro w Warszawie i wodewilu Żołnierz królowej Madagaskaru.
Tuwim uważany jest za najbardziej „muzycznego” polskiego poetę XX w. zorientowanego na słowo i jego brzmienie, często ważniejsze niż sens, stąd T. Peiper określał go mianem „słowiarza”. U podstaw twórczości Tuwima leży melopeja, wierszem rządzą zasady muzyczne: refrenowe powtórzenia, zrytmizowanie tekstu, transakcentacja. Priorytetem staje się eufonia osiągana dzięki instrumentacji głoskowej, onomatopei, aliteracji, paronomazji. Dziełami wybitnymi brzmieniowo są wiersze dla dzieci (Lokomotywa — zrytmizowanie, Ptasie radio — onomatopeja), melodeklamacje (Bal w operze, Dwa wiatry) oraz cykl Z wierszy o Małgorzatce. Najśmielszy przykład słowiarstwa stanowi dedykowany K. Szymanowskiemu cykl Słopiewnie („śpiewne słowo”), pseudorekonstrukcja pierwotnego języka słowiańskiego o przebogatej, dominującej warstwie brzmieniowej.
Muzyczne walory poezji Tuwima doceniło wielu kompozytorów (ponad 100 utworów). Największą popularnością cieszyły się utwory dla dzieci (Lokomotywa, O panu Tralalińskim, Ptasie radio, Rok i bieda, Kotek, Ptasie plotki), wiersze z dwóch pierwszych tomów, będące najczęściej atrakcyjną brzmieniowo impresją liryczną (Czereśnie, Ptak, Dwa wiatry, Wiosna) oraz wiersz Śląsk śpiewa. Przeważają pieśni na głos z instrumentem lub orkiestrą oraz chór solo (często dziecięcy). Najwybitniejszym utworem do słów Tuwima jest cykl pieśni K. Szymanowskiego Słopiewnie 1921, 2. wersja 1922–24. Dużą wartość artystyczną prezentują utwory: W. Lutosławskiego 6 Piosenek dziecinnych (Taniec, Rok i bieda, Kotek, Idzie Grześ, Rzeczka, Ptasie plotki) z 1947 na głos i fortepian, opracowane przez kompozytora w 1952 na mezzosopran i orkiestrę symfoniczną oraz Spóźniony słowik i O panu Tralalińskim z 1947 na głos i fortepian, a w wersji z 1952 na głos i orkiestrę kameralną; H.M. Góreckiego Epitafium (Pamięci Juliana Tuwima) 1958, 3 pieśni 1956, Pieśń o radości i rytmie 1956 oraz Dwie piosenki 1972; T. Bairda Suita liryczna 1953; A. Malawskiego Słopiewnie. Zielone słowa 1935, Dwa wiatry i Mała suita chóralna 1953. Wybitnym osiągnięciem w dziedzinie piosenki artystycznej są utwory Z. Koniecznego rozsławione dzięki interpretacjom E. Demarczyk: Grande valse brillante (melorecytacja z Kwiatów polskich) i Tomaszów („A może byśmy tak…”). Do słów Tuwima pisali muzykę również: R. Twardowski (m.in. Pieśni o wiośnie 1959, Carmina de mortuis 1961, kantata Pieśń o Białym Domu 1959), J. Fitelberg (Pan Tralaliński 1942), W. Kilar (Ptak 1954), K. Meyer (II Symfonia „Epitafium S. Wiechowicz in memoriam” 1966–67, Quartettino 1966, Śpiewy polskie 1974, Colloquium niedzielne na ulicy 1981), P. Perkowski (m.in. Lokomotywa 1969) oraz Z.S. Bagiński, S. Behr, M. Błażewicz, R. Bukowski, E. Bury, M. Drobner, J. Fotek, I. Garztecka, W.J. Gniot, H.B. Jabłoński, S. Laks, J.A. Maklakiewicz, I. Pfeiffer, W. Rudziński, Z. Rudziński, J. Świder. Z muzyki popularnej na uwagę zasługują piosenki z repertuaru C. Niemena (Wspomnienie, Jeżeli) i zespołu Skaldowie (Zawieja).
Edycje: Dzieła, 5 t., red. J.W. Gomulicki, J. Iwaszkiewicz, M. Jastrun, A. Słonimski, Warszawa 1955–64; Wiersze zebrane, 2 t., oprac. A. Kowalczykowa, Warszawa 1975; Wiersze wybrane, oprac. M. Głowiński, «Biblioteka Narodowa» seria I nr 184, wyd. 4. poszerz., Wrocław 1986.
Literatura: K. Wyka „Rzecz czarnoleska”, w: Rzecz wyobraźni, Warszawa 1959, wyd. 2. poszerz. 1977; M. Głowiński Poetyka Tuwima a polska tradycja literacka, Warszawa 1962; K.W. Zawodziński Pod auspicjami Kochanowskiego i Norwida, w: Wśród poetów, Kraków 1964; J. Sawicka Julian Tuwim, Warszawa 1986; M. Tomaszewski Związki słowno-muzyczne w liryce wokalnej Karola Szymanowskiego na materiale „Słopiewni”, w: Karol Szymanowski, księga sesji naukowej, red. Z. Lissa, Warszawa 1964, przedr. w: M. Tomaszewski Nad pieśniami Karola Szymanowskiego, Kraków 1998.
