Kolberg, Oskar

Kolberg Henryk Oskar, *22 II 1814 Przysucha w Opoczyńskiem, †3 VI 1890 Kraków, polski folklorysta, etnograf i kompozytor. Ojciec Oskara, Juliusz Kolberg (*1776 Woldegk w Meklemburgii, †1831 Warszawa), z zawodu inżynier-geodeta, przybył w 1798 do Polski; w Przysusze pracował w zakładach bankiera S. Fraenkla, w 1819 przeniósł się wraz z rodziną do Warszawy, gdyż został powołany przez S. Staszica na katedrę geodezji, miernictwa i topografii Uniwersytetu Warszawskiego. Jest autorem prac nauk, z tych dziedzin i map Atlasu Królestwa Polskiego (1827); ponadto pisał okolicznościowe wiersze w języku niemieckimi przekładał na niemiecki utwory polskich poetów (m.in. Wiesława K. Brodzińskiego). W 1806 poślubił Karolinę Mercoeur (1778–1872), wywodzącą się ze szlacheckiej rodziny emigrantów francuskich; wg słów samego Kolberga matka była już „w całym tego słowa znaczeniu Polką”. Kolbergowie mieli pięciu synów, z których oprócz Oskara dwóch jeszcze zapisało się w dziejach kultury polskiej: najstarszy, Wilhelm (1807–1877) wstąpił w ślady ojca i obrał zawód inżyniera, najmłodszy, Antoni (1815–1882) był artystą, malował obrazy o tematyce religijnej, sceny rodzajowe, portrety (m.in. Chopina). Na wychowanie Oskara wywarła wpływ atmosfera domu Kolbergów powiązanego ze środowiskiem intelektualnym i artystycznym Warszawy. W ich mieszkaniu w Warszawie (w Pałacu Kazimierzowskim) bywali wybitni przedstawiciele świata nauki i sztuki, a najczęściej sąsiedzi: S.B. Linde, Mikołaj Chopin i K. Brodziński, serdeczny przyjaciel Juliusza Kolberga. Z F. Chopinem był w bliskiej przyjaźni zwłaszcza starszy brat Oskara, Wilhelm.

Oskar – podobnie jak F. Chopin i Wilhelm – kształcił się w Liceum Warszawskim (1823–30); równocześnie pobierał naukę gry na fortepianie, najpierw krótko u T. Głogowskiego, potem w latach1824–30 u F. Vettera, z pochodzenia Łużyczanina. Podróż z rodzicami w 1829 do Marienbadu, zwiedzanie Pragi i innych miast czeskich utrwaliły się w pamięci Kolberga jako szczęśliwe chwile młodości. Jesień 1830 obfitowała w dramatyczne wydarzenia: wyjazd F. Chopina (2 XI), wybuch powstania listopadowego (29 XI) i zamknięcie liceum w ramach restrykcji ze strony władz carskich, a w następnym roku śmierć ojca (5 IX) – te fakty musiały zaważyć na psychice młodzieńca. Mając 16 lat Kolberg podjął pracę w kantorze bankowym S. Fraenkla, pracował tam w latach 1830–33 i ponownie w latach 1841–44. Nie przerwał jednak studiów muzycznych, kontynuował je w 1830 u J. Elsnera, w latch 1832–34 u I.F. Dobrzyńskiego, a następnie w latach 1835–36 u K.F. Girschnera i K. Rungenhagena (kompozycja) w Berlinie, gdzie uczęszczał też na kursy buchalterii w akademii handlowej. Po powrocie Kolberga do Warszawy sędziwy profesor Elsner wystawił mu świetną opinię, zaliczając go „do rzędu znakomitszych artystów miasta Warszawy” (Zawiliński). Zachęcony tą opinią Kolberg zaczął komponować; jego debiut kompozytorski w 1836 (ballada Talizman i Valse na fortepian) przeszedł jednak bez echa, zaś podstawą egzystencji materialnej stały się lekcje gry na fortepianie, chociaż Kolberg nie był wybitnym pianistą. Jako nauczyciel gry fortepianowej przebywał w latach 1836–37 w Mitawie na Łotwie (w domu baronowej Karoliny de Kreutz) i w Homlu na Białorusi, później udzielał lekcji w Warszawie. W tychże latach Kolberg zaczął przejawiać zainteresowanie folklorem muzycznym, od 1838 notował melodie w okolicach Warszawy; około 1840 miał już ponad 600 zapisów pieśni. Były to spontanicznie urządzane wyprawy wraz z gronem towarzyszy i przyjaciół z cyganerii warszawskiej w poszukiwaniu wrażeń w kontaktach z ludem. W sędziwym wieku Kolberg wspominał: „wędrówkę czterodniową z Warszawy do Czerska odbyliśmy w Zielone Świątki r. 1841 w towarzystwie śp. Józefa Konopki, śp. Walentego Zakrzewskiego i śp. Emila Jenikego. Także też i w następnych latach, zwracając się w inne Warszawy i Pragi okolice, razem z T. Lenartowiczem, śp. Norwidem, śp. Ign. Komorowskim, jak niemniej malarzami: W. Gersonem, śp. Karolem Markonim i śp. bratem moim Antonim” (przedmowa do Mazowsza, 1885, Dzieła Wszystkie Oskara Kolberga t. 24).

W latach 40. Kolberg zaczął publikować artykuły o tematyce ludowej oraz zebrane pieśni. W 1841 na łamach „Biblioteki Warszawskiej” pojawił się jego pierwszy artykuł Melodie ludu słowiańskiego, w którym Kolberg podkreślał znaczenie melodii w pieśni ludowych. Już wówczas zamierzał wiernie uchwycić całą pieśń, tj. tekst i melodię, ale uważał, że melodię należy „przyozdobić i ubrać w przegrywki, przystroić w harmonię”. W takiej też przyozdobionej postaci opublikował swój pierwszy zbiór Pieśni ludu polskiego, wyd. 1842–45 w 5 zeszytach u J.K. Żupańskiego w Poznaniu i zawierający przeznaczone do muzykowania domowego opracowania na głos i fortepian 125 melodii ludowych. Zakaz rozpowszechniania Pieśni ludu polskiego na terenie Królestwa Polskiego oraz brak nabywców w Poznańskiem spowodowały zerwanie umowy między Kolbergiem a wydawcą. Kolberg podarował zatem swój zbiór czasopismu „Przyjaciel Ludu” (wyd. w Lesznie), które w latach 1846–47 opublikowało 90 dalszych (od nr 126) pieśni, również opracowanych na głos i fortepian. Pieśni ludu polskiego przychylnie przyjęła ówczesna prasa, ale spotkały się także z krytyką za naruszenie prostoty melodii ludowych, niewłaściwe opracowanie harmoniczne i wprowadzanie przygrywek (K. Libelt). Znana jest negatywna ocena tego zbioru wyrażona przez Chopina: „dobre chęci, za wąskie plecy […] wszystkie te piękności zostaną z przyprawionymi nosami, różowane, z poobcinanymi nosami albo na szczudłach i pośmiewiskiem będą” (list do rodziny z 19 IV 1847). Mimo głosów krytycznych Kolberg nadal opracowywał melodie ludowe w formie pieśni na głos i fortepian, publikując je w ramach artykułu: O pieśniach litewskich oraz Pieśni czeskie i słowackie („Dzwon Literacki” t. 3 oraz t. 4, 1846), Pieśni ludu weselne („Biblioteka Warszawska” 1847), Pieśni ludu obrzędowe. Kogutek, gaik, okrężne („Album Literacki” 1848).

W 1845 objął posadę buchaltera w zarządzie nowo budującej się wówczas kolei żelaznej warszawsko-wiedeńskiej. Przez następne 12 lat służba biurowa zapewniała mu niezależny byt, ale ograniczała czas na ulubione zajęcia muzyczne i utrudniała wyjazdy na badania terenowe; mimo to Kolberg organizował ich sporo. W latach 40. objął badaniami głównie Mazowsze, Krakowskie, Radomskie i Lubelskie, a w latach 50. także Kieleckie (zob. wykaz w rozdziale Badania terenowe i podstawa źródłowa). Coraz bardziej pęczniały jego teki początkowo z melodiami i pieśniami, a stopniowo również z innymi materiałami etnograficznymi.

Równolegle do działalności folklorystyczno-artystycznej Kolberg komponował własne utwory. Jako stały bywalec salonów często grywał na fortepianie i na ten instrument tworzył. Jego muzyka znajdowała chętnych wydawców (w Warszawie – Hirszel, Sennewald, Spiess, Klukowski, Friedlein, Dzwonkowski, w Poznaniu – Leitgeber, w Berlinie – Trautwein, w Lipsku – B&H) i chętnych odbiorców. Szczytowy okres sukcesów Kolberga jako kompozytora muzyki fortepianowej przypada na lata 40.

Największym powodzeniem cieszyły się stylizowane tańce polskie – krakowiaki, polonezy, mazurki, a zwłaszcza kujawiaki entuzjastycznie witane na łamach prasy przez J. Sikorskiego. W latach 50. oprócz utworów fortepianowych opublikował Kolberg kilka pieśni i odniósł skromny sukces w zakresie muzyki scenicznej. W 1853 w wykonaniu amatorów odbyły się zorganizowane prywatnie premiery dwóch obrazów z życia ludu: Króla pasterzy do libretta T. Lenartowicza i Sceny w karczmie na podstawie Janka spod Ojcowa J.K. Gregorowicza. Król pasterzy doczekał się w 1859 wystawienia w Teatrze Wielkim z niemałym powodzeniem (7 przedstawień), a wyciąg fortepianowy tej kompozycji został nawet opublikowany (1860); recenzenci (J. Sikorski, M. Karasowski) wysunęli jednak pod adresem dzieła szereg zarzutów, zwłaszcza odnośnie do instrumentacji.

Głosy krytyki i brak sukcesu na niwie kompozytorskiej spowodowały, iż Kolberg skierował się na drogę naukową. W latach 1856–57 zaczęły ukazywać się zeszytami Pieśni ludu polskiego, zawierające melodie w postaci autentycznej, bez opracowania harmonicznego. Zbiór ten był przyjęty entuzjastycznie, wysoko ocenili go recenzenci: J. Sikorski („Gazeta Codzienna” 1856 nr 219), K. Estreicher („Dziennik Literacki” 1857 nr 96), J.I. Kraszewski („Gazeta Warszawska” 1857 nr 206, 207), K.W. Wójcicki („Biblioteka Warszawska” 1858). Jedynie zasady publikowania wielu odmian tych samych pieśni z różnych okolic musiał Kolberg bronić, a czynił to z przekonaniem przez całe życie.

Kolberg zaczął również intensywnie uprawiać pisarstwo muzyczne. Od dawna związany z „Biblioteką Warszawską”, pisał także do innych czasopism („Tygodnik Ilustrowany”, „Kłosy”) artykuły nie tylko o tematyce ludowej, ale także z zakresu historii muzyki. Do „Ruchu Muzycznego” napisał w 1857 sprawozdanie ze swej jedynej w życiu dłuższej podróży, która prowadziła przez Kraków, Podhale, Wiedeń, Lublanę, Zagrzeb, Triest i Wenecję. W latach 1859–68 podjął stałą współpracę z Encyklopedią powszechną S. Orgelbrandta, do której napisał około 150 haseł osobowych i rzeczowych. Mając dochody z publikacji, lekcji muzycznych i dorywczych prac mógł zerwać z pracą biurową, w 1862 porzucił posadę w Dyrekcji Dróg i Mostów przy Komisji Skarbu. Ale nawet w latach dużej aktywności pisarskiej Kolberg głównie porządkował nagromadzone materiały etnograficzne i powiększał swe zbiory podczas coraz dłuższych wędrówek po kraju, których w 1. 60. odbył najwięcej, penetrując coraz rozleglejsze tereny – od Poznańskiego i Kujaw poprzez Mazowsze, Krakowskie, Chełmskie, aż po Przemyskie, Ruś Czerwoną i Karpacką (por. wykaz w rozdziale Badania terenowe i podstawa źródłowa).

Po opublikowaniu Pieśni ludu polskiego z 1857 do kontynuowania zapowiedzianej serii podobnych zbiorów pieśni w systematycznym układzie nie doszło. Projekt okazał się nierealny. Kolberg postanowił więc coraz obfitsze materiały wydawać porcjami w układzie regionalnym. W 1862 na łamach „Biblioteki Warszawskiej” ukazała się informacja, że Kolberg przygotowuje do druku nowe, wielkie dzieło pt. Lud w jego zwyczajach, obrzędach, zabawach, pieśniach, muzyce i tańcach. Seria I. Okolice Sandomierza. Powoli, z namysłem Kolberg kształtował nowy program wydawania zbiorów. Szczegółowy projekt edycji wraz z ujętym w 11 punktach wykazem problemów badawczych opublikował w 1865 w „Bibliotece Warszawskiej” w formie listu do redakcji zawierającego zarazem apel do czytelników o pomoc w zbieraniu materiałów etnograficznych. Ten szeroki program badań, który przyniósł mu powszechne uznanie, podjął Kolberg już po przekroczeniu 50. roku życia. W 1865 wydany został pierwszy tom wielkiego dzieła Kolberga o zmienionym, poszerzonym w stosunku do zapowiedzi tytule: Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Seria I. Sandomierskie. Kolberg intensywnie poszukiwał mecenasów, którzy umożliwiliby mu wydanie dalszych tomów, zabiegał o dotacje u osób prywatnych i władz Królestwa Polskiego, szukał wsparcia w towarzystwach nauk, w Poznaniu, Krakowie, Lwowie; mianowany w 1865 członkiem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego i do tej instytucji zwrócił się z prośbą o pomoc finansową. Zabiegi te były jednak daremne, sytuacji finansowej nie ratowała również forma prenumeraty, znajdująca słaby oddźwięk u odbiorców przygniecionych sytuacją ekonomiczno-społeczną po upadku powstania styczniowego. Dzięki swej silnej woli i uporczywemu dążeniu do osiągnięcia zamierzonego celu wydał jednak w 1867 dwa następne tomy pt. Kujawy, oznaczone jako seria III i IV, co wskazuje, że Kolberg włączył Pieśni ludu polskiego (1857) do Ludu…, traktując je jako serię I, zaś Sandomierskie jako serię II.

Bezowocne i upokarzające starania o poparcie finansowe dla swej edycji i obiecana przez Towarzystwo Naukowe Krakowskie roczna zapomoga sprawiły, że w 1871 opuścił Kolberg Warszawę, przeniósł się na stałe do Krakowa i nigdy już nie przekroczył granicy Królestwa Polskiego. Zamieszkał w podkrakowskich posiadłościach rodziny Konopków; najpierw w Mogilanach u Józefa Konopki, swego wieloletniego przyjaciela, towarzysza pierwszych wędrówek po kraju, zbieracza i wydawcy Pieśni ludu krakowskiego (1840), a następnie u jego brata, Juliana Konopki w Modlnicy, gdzie spędził 13 lat w atmosferze życzliwości i zrozumienia, zyskując konkretną pomoc dla swojej pracy. Związał się z naukowym środowiskiem Krakowa, miał ułatwiony dostęp do bibliotek, archiwów, życia kulturalnego miasta, znacznie liberalniej traktowanego przez austr. zaborcę niż terroryzowana przez władze rosyjskie Warszawa. W tym czasie (1871) powołano w Krakowie Akademię Umiejętności; już w 1873 Kolberg został jej członkiem-korespondentem, a w 1874 – przewodniczącym sekcji etnologicznej Komisji Antropologicznej. Swą pozycję nauk, starał się wykorzystać do upowszechnienia regionalnych badań kultury ludowej i stworzenia możliwości publikowania wyników badawczych. Kierowana przezeń sekcja podjęła w1875 uchwałę dotyczącą konieczności wydawania rezultatów badań etnograficznych; w 1877 ukazał się 1. tom „Zbioru Wiadomości do Antropologii Krajowej” (1877–95) pod redakcją I. Kopernickiego – pierwsze w Polsce naukowe czasopismo etnograficzne i folklorystyczne.

W 1873 Kolberg wyjechał na wystawę do Wiednia, a w 1878 na wystawę światową w Paryżu, na której w pawilonie austriackim z sukcesem eksponowano jego wydawnictwa, w związku z czym w 1881 otrzymał od francuskiego ministerstwa handlu dyplom i medal pamiątkowy. Sprawował też patronat naukowy nad wystawą etnograficzną zorganizowaną w 1880 w Kołomyi. W 1. 70. nadal penetrował Poznańskie, Ruś Czerwoną i Karpacką, ale szczególnie zainteresował się Pokuciem. Wyrazem uznania, jakim w kraju darzono Kolberga za jego pracę naukową, był urządzony w 1881 w Warszawie na jego cześć koncert (bez udziału Kolberga), z którego dochód umożliwił wydanie dwóch tomów Pokucia; zaś świadectwem renomy, jaką Kolberg cieszył się za granicą, było powołanie go w 1882 na członka Stowarzyszenia Dziennikarzy i Pisarzy Portugalskich.

Jesienią 1884 Kolberg opuścił dwór w Modlnicy i przeniósł się do Krakowa. Żył w ascetycznych warunkach, często musiał zmieniać wynajmowany lokal. Intensywnie pracował nad kolejnymi tomami monografii regionalnych, by dotrzymać umowy z Akademią Umiejętności i Kasą im. Mianowskiego. W 1885 ukazał się t. 1. nowej serii Obrazy etnograficzne, którą Kolberg prowadził równolegle do Ludu.

W latach 1871–81 ukazało się 10 następnych tomów Ludu…, a w latach 1882–90 – 19 tomów w obu seriach, a więc Kolberg często wydawał 2 tomy rocznie; czuwając osobiście nad procesem edytorskim wprowadzał uzupełnienia i dokonywał korekty, równocześnie przygotowywał materiały do dalszych tomów. Świadczy to o jego niezwykłej pracowitości i samozaparciu; dorabiał pisaniem artykułów. W 1885 odbył swą ostatnią podróż etnograficzną – w Sanockie i Przemyskie. Podupadał na zdrowiu i tracił wzrok. Pomoc nieśli mu przyjaciele, Blizińscy, Konopkowie, a leczył go niezawodny przyjaciel – I. Kopernicki. Na rok przed śmiercią, 31 V 1889, uczczono Kolbega w Krakowie uroczystym jubileuszem z okazji 50-lecia działalności naukowej, z udziałem najwybitniejszych przedstawicieli krakowskiego świata nauki, literatury i sztuki; uczestniczyli w nim m.in. prezes Akademii Umiejętności, J. Majer, J. Matejko i J. Kossak, M. Bałucki, W. Żeleński, M. Pawlikowski. Zapewne także z okazji jubileuszu Kolberg otrzymał w 1889 członkostwo honorowe Cesarskiego Towarzystwa Miłośników Przyrody, Antropologii i Etnografii w Moskwie oraz członkostwo Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego i Warszawskiego Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”. W VII 1889 zamieszkał u I. Kopernickiego, pracował wytrwale do końca życia, przygotowywał do wydania V część Mazowsza (1890) i I część Chełmskiego (1890). Dokuczała mu niewydolność „serca i krwi krążenia” (Kopernicki, 1890). Zmarł 3 VI 1890 w domu Kopernickiego. Kraków uczcił jego śmierć uroczystym pogrzebem. Kolberg został pochowany na cmentarzu Rakowickim. Na pomniku wzniesionym ze środków uzyskanych z koncertów zorganizowanych przez W. Żeleńskiego umieszczono napis „Oskarowi Kolbergowi, zasłużonemu Ojczyźnie – rodacy. Polskę całą przeszedł, lud poznał i ukochał. Zwyczaje jego i pieśni w księgi złożył”.

Spuścizna Kolberga

W testamencie Kolberg przekazał niewydane materiały etnograficzne Akademii Umiejętności, pamiątki i korespondencję – Bibliotece Jagiellońskiej, zaś część oszczędności – gminie protestanckiej i rodzinie. Archiwum Kolberga już za jego życia zostało częściowo rozproszone, gdyż zmieniając mieszkania Kolberg zostawiał w nich jakieś materiały. Wykonawca testamentu, I. Kopernicki usuwał partie, które uznawał za wykorzystane. Po śmierci Kopernickiego wielokrotnie zmieniający się opiekunowie spuścizny Kolberga, nie będąc doświadczonymi archiwistami, zburzyli jej autentyczny układ, bez zrobienia szczegółowego inwentarza. Zbiory Kolberga podzielono: większość przechowywano w Sekcji Etnograficznej Polskiej Akademii Umiejętności, natomiast korespondencję, papiery osobiste i kilka tek regionalnych – w Bibliotece Polskiej Akademii Umiejętności. Podczas II wojny światowej zbiory częściowo były przenoszone i ukrywane. Po wojnie znajdowano materiały Kolberga wyrzucone na dziedzińcu koszar w Krakowie i trudno do dziś ustalić, co z nich zaginęło. Główny zbiór z Sekcji Etnograficznej Polskiej Akademii Umiejętności przejęło Polskie Towarzystwo Ludoznawcze (PTL), spłonęły natomiast osobiste papiery i dokumenty znajdujące się w posiadaniu rodziny Konopków w Warszawie i tzw. „archiwum Kolbergów” w Bibliotece Ordynacji Krasińskich oraz część korespondencji Kolberga znajdująca się w Poznaniu. Z archiwum Konopków w Modlnicy została odnaleziona tylko partia materiałów.

I. Kopernicki zmarł półtora roku po Kolbergu i zdążył wydać w 1891 tylko Chełmskie cz. 2. oraz przygotowane jeszcze przez Kolberga – Przemyskie. Lud… – dzieło Kolberga było przykładem tytanicznej pracy, zaś pozostawione przezeń materiały etnograficzne przerażały badaczy swą obfitością. Dopiero po 15-letniej przerwie doszło do publikacji dalszych serii Ludu…, kiedy to S. Udziela opracował Szląsk Górny (1906) oraz Tarnów-Rzeszów (1910), a J. Tretiak – Wołyń (1907). Obchody stulecia urodzin Kolberga ożywiły zainteresowanie jego dziełem: w 1914 artykuły opublikowali m.in. H. Opieński, R. Zawiliński, A. Fischer. Na uroczystym posiedzeniu Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności powierzono R. Zawilińskiemu opracowanie monografii Oskara Kolberga, a Z. Jachimeckiemu – wydanie utworów muzycznych. Do realizacji uchwały komisji nie doszło – wybuchła I wojna światowa.

Od połowy lat 80. XIX w. narastał krytycyzm wobec wydawnictw Kolbergowskich. Kolberg reprezentował integralne ludoznawstwo, które po jego śmierci rozpadało się na autonomiczne dyscypliny porównawcze – etnograficzne, folklorystykę, językoznawstwo i literaturoznawstwo, muzykologię i choreologię. Dzieło Kolberga było poważnym wsparciem dla nowych dyscyplin, ale też przedmiotem nieraz ostrej krytyki. Kolberga ceniono jako zbieracza i podziwiano pracowitość, ale krytykowano jako naukowca. Jego zapisy w epoce fonografii i metod transkrypcji nagrań musiały wydawać się nie dość dokładne, obserwacje zbyt powierzchowne, systematyki niejasne i niekonsekwentne, a wnioski naukowe, interpretacje psychologiczne i genetyczne nieprzekonujące. „Czy polska etnografia muzyczna posługuje się nadal jeszcze wydawnictwami O. Kolberga” – pytał w latach 20. B. Bartók w liście do A. Chybińskiego (A. Chybiński, 1947); nagrania dźwiękowe w Polsce prowadzono systematycznie dopiero w latach 30.

A. Chybiński (1907) – z perspektywy muzykologii porównawczej – uznał metodę geograficzną za nieproduktywną, J. Krzyżanowski jeszcze w latach 60. z perspektywy komparatystycznej folklorystyki i literaturoznawstwa określał jako krok wstecz zarzucenie przez Kolberga projektu systematycznego wydawania pieśni na rzecz etnograficznych monografii regionalnych. Chybiński próbował na nasz grunt przeszczepić systematykę czysto muzyczną. Sam eksperymentował na melodiach Pieśni ludu polskiego Kolberga z 1857, wykorzystując doświadczenia O. Kollera i I. Krohna. Dopiero krytyka badań porównawczych w nauce współczesnej odkryła na nowo walory dokumentacji Kolberga, ukazującej muzykę w kontekście lokalnej kultury i ułatwiającej odsłanianie jej sensu i znaczenia.

W okresie międzywojennym w Polsce nie było środków materialnych, ale też i zrozumienia dla dokończenia dzieła Kolberga. Tak dalece zapomniano o materiałach zgromadzonych przez Kolberga, że za „odkrycie” K. Hławiczki uznano odnalezienie w 1936 rękopisu Mazur Pruskich, mimo że zarówno zbiory etnograficzne, jak i pozostałe materiały Kolberga mieściły się pod wspólnym dachem Państwowej Akademii Umiejętności. Hławiczka uświadomił muzykologom wartość rękopiśmiennej spuścizny Kolberga i ogrom zadań stojących przed badaczami.

Po II wojnie światowej nastąpił renesans zainteresowania dziełem Kolberga. Ogromne zniszczenia dóbr kultury polskiej przyczyniły się do uświadomienia znaczenia dokumentacji ginącej kultury ludowej i konieczności utrwalania jej dorobku. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze zainicjowało sprawę udostępnienia publiczności spuścizny Kolberga; Chybiński (1947) uznał ją za najważniejszą dla polskiej etnografii muzycznej, dowodząc konieczności zachowania pierwotnej postaci dzieła jako dokumentu epoki.

Szczegółowo projekt wydania dzieł Kolberga omawiano w 1954 na Sesji Kolbergowskiej w Jeleniej Górze. Prace przygotowawcze do opublikowania spuścizny Kolberga rozpoczęte zostały w 1958 przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze we Wrocławiu pod kierownictwem J. Gajka. W 1960 uchwałą Rady Państwa zostało zaakceptowane wydanie całości dzieł Oskara Kolberga. W latach 1961–87 redaktorem naczelnym edycji «Dzieła wszystkie Oskara Kolberga» (DWOK) był J. Burszta, który w 1962 zorganizował w Poznaniu redakcję. Pierwszym przewodniczącym komitetu redakcyjnego był J. Krzyżanowski (1962–76), później funkcję tę pełnił G. Labuda, a redaktorem naczelnym był B. Linette. Przygotowanie tomów do wydania powierzano specjalistom różnych dziedzin – etnografom, etnomuzykologom, muzykologom, filologom. W latach 1961–64 wznowiono (fotooffset) wszystkie tomy Ludu… i Obrazów etnograficznych Kolberga, łącznie z tomami wydanymi przez I. Kopernickiego (Chełmskie II 1891, Przemyskie 1891) i J. Tretiaka (Wołyń 1907). Tomy wydane przez S. Udzielę (Szląsk Górny 1906 i Tarnowskie-Rzeszowskie 1910) opracowano na nowo z pełnym wykorzystaniem materiałów Kolbergowskich z tych terenów, podobnie jak pozostałe tomy oparte na rękopisach. Chybiński przewidywał dla tek Kolbergowskich 10 tomów druku, subskrypcja na Dzieła Wszystkie Oskara Kolberga rozpisana została na 66 tomów, ale wkrótce plan edycji rozszerzono do 80 tomów. Obecnie, po pełnej inwentaryzacji spuścizny rękopiśmiennej – wiadomo, że łącznie z biografią, suplementami do tomów wydanych przez Kolberga i wszelkimi indeksami będzie ponad 90 tomów (por. Edycje). Wydawanie tomów regionalnych jest już na ukończeniu, do wydania pozostały suplementy do tomów Kolbergowskich, indeksy i biografia Kolberga. W redakcji Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga w Poznaniu w końcu lat 80. powstał specjalny zespół, który opracowuje kompleksowy system informatyczny do całej spuścizny Kolberga. Do komputera wprowadzono wszystkie teksty z Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga i założono jednolitą bazę danych, natomiast w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, przy pomocy H. Schaffratha z uniwersytetu w Essen zapisano (1993) komputerowo melodie tomu 1. Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga.

W 1990 uczczono licznymi imprezami stulecie śmierci Kolberga; w Przysusze odbyła się sesja Towarzystwa Kulturalnego im. Oskara Kolberga, tamże w dworze Dembińskich otwarto stałą ekspozycję Muzeum Oskara Kolberga. Odbyły się też sesje naukowe: w Warszawie zorganizowana przez Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, w Radziejowicach –  przez Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk i Akademii Muzycznej im. F. Chopina; redakcje periodyków: „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” i „Twórczość Ludowa” („Kwartalnik Stowarzyszenia Twórców Ludowych”) wydały numery specjalne.

Nazwisko Oskara Kolberga stało się synonimem tradycji ludowych. Jego imieniem nazwano filharmonię w Kielcach, szkoły muzuczne w Radomiu i Warszawie, ulice w różnych miejscowościach. W 1974 ustanowiono Nagrodę im. Oskara Kolberga przyznawaną twórcom ludowym, działaczom ruchu folklorystycznego i naukowcom. W 1984 A. Niewiadomski zrealizował film krótkometrażowy Oskar Kolberg (Wytwórnia Filmów Oświatowych w Łodzi).

Ewolucja koncepcji badawczej:

Wrażliwość na piękno folkloru wyniósł Kolberg już z dzieciństwa, ale dla ukształtowania jego zainteresowań etnograficznych decydujące stały się idee romantyzmu, fascynacja na nowo odkrywaną tradycją ludową, powszechna admiracja dla pieśni gminnej, jednostronne dokonania zbieraczy skoncentrowanych na tekstach słownych.

Już w swym pierwszym artykule Melodie ludu słowiańskiego Kolberg sformułował myśli, które stały się zalążkiem jego programu naukowego na całe życie. Zwrócił uwagę, że w śpiewach ludowych, cenionych dotąd tylko ze względu na słowa, istnieje spójność tekstu z melodią i podkreślał wagę melodii, pisząc: „właśnie nuta stanowi istotę pieśni, a słowa są tylko prostym dodatkiem”; dowodził, że najwierniej można uchwycić śpiewy ludowe w powiązaniu „z dawnymi zwyczajami, klechdami, podaniami, przysłowiami i innymi skarbami rodowości”. W tym czasie Kolberg zajmował się nie tylko śpiewami polskimi, lecz także innych narodów; w artykule Pieśni czeskie i słowackie (1846) zamieścił 22 pieśni druciarzy z Czech i Słowacji pracujących w Warszawie. Omawiając pieśni litewskie starał się wyodrębnić ich cechy regionalne oraz ukazać cechy wspólne z pieśniami sąsiednich grup etnicznych. Stwierdził, że pieśni ludowe „mieszczą w sobie doskonałe odbicie zwyczajów, języka, wrażeń, pojęć i uczuć, słowem całą charakterystykę tego plemienia, z łona którego wysnuły się”. Owa idea ukazywania pieśni ludowych w powiązaniu z obyczajem znalazła wyraz już we wczesnych pracach Kolberga: Pieśni ludu weselne (1847) zawierają oprócz tekstów i melodii opisy 5 wesel z różnych regionów Polski, a Pieśni ludu obrzędowe. Kogutek, gaik, okrężne (1848) opis tych trzech zwyczajów, ich zasięg terytorialny, czas obchodzenia i próby określenia ich dawności. Pieśni te nie są wierną dokumentacją przekazu ludowego; podobnie jak w Pieśniach ludu polskiego na głos i fortepian (1842–45, 1846–47) melodie są nadal harmonizowane, wykazują jednak większą dbałość o zachowanie ich autentyzmu. Ale już w zbiorze Pieśni ludu polskiego Kolberg wprowadza pewne innowacje charakterystyczne dla swego warsztatu folklorystycznego. Każdy zapis zostaje opatrzony określeniem miejscowości, z której pochodzi, a w miarę potrzeby również notami źródłowymi i odsyłaczami komparatystycznymi do innych zbiorów.

W latach 50. zaznacza się zwrot w stosunku miłośników ludu do kultury ludowej, zauroczenie i fascynacja oryginalnością sztuki ludowej ustępuje miejsca rzeczowym studiom. Przykładem radykalnego zwrotu jest poeta wielkopolski R. Berwiński, który wbrew romantykom i własnym wcześniejszym przekonaniom, w wydanych anonimowo Studiach o literaturze ludowej ze stanowiska historycznej i naukowej krytyki (1854) wysunął tezę o braku „samodzielnej twórczości ducha ludu”, przyznając mu jedynie zdolności przetwórcze. Poglądu Berwińskiego Kolberg nigdy nie podzielił, zawsze ceniąc wysoko znaczenie tradycji ludowej, ale i jego zapatrywania stopniowo zmieniały się, dojrzewały w miarę zdobywanych doświadczeń; sztuka ludowa staje się dlań przede wszystkim przedmiotem studiów naukowych, a nie tylko skarbnicą inspiracji dla twórczości artystycznej. Świadczy o tym zbiór Pieśni ludu polskiego (1857), w którym Kolberg zrywa z romantyczną tradycją i własną praktyką wydawania melodii ludowych z akompaniamentem fortepianu. We wstępie do tego zbioru pisał: „Oddaję nutę w nieskażonej prostocie […], tak jak wybiegła z ust ludu, bez żadnego przystrój u harmonijnego, bo mam przekonanie, że najdzielniejszą jest w samorodnej, niczem nie zmąconej czystości, jak ją natura natchnęła”. Spory ten tom składa się z dwóch części; pierwsza pt. Dumy i pieśni zawiera 41 wątków tekstowych, z których 33 E. Jaworska zakwalifikowała do Katalogu polskiej ballady ludowej (1990). Poszczególne pieśni obejmują wiele odmian tekstowych i melodycznych. Zbiór zaczyna się pieśnią Wezmę ja kontusz, wezmę ja żupan, a najpopularniejsze mają kilkadziesiąt odmian, np. Jasio konie poił (54 odmiany), Na Podolu biały kamień (32), Wyjechał pan z chartami na pole (30). Jest to pierwszy w Polsce reprezentatywny zbiór ballad (Kolberg nazwy ballada do folkloru nie odnosił). Druga część zbioru (Tańce) zawiera przyśpiewki taneczne z melodiami (tylko trój miarowymi). Pieśni ludu polskiego były pomyślane jako pierwszy tom serii wydawnictw poświęconych pieśniom w systematycznym układzie, następne miały objąć pieśni miłosne, weselne i in.  Zbiór ten zaznacza początek pozytywistycznej postawy Kolberga. Typowe dla romantyków zachwyty nad pięknem twórczości ludu ustąpiły miejsca rzetelnej, wieloletniej pracy naukowca, który zebrany materiał pieśniowy usystematyzował i przygotował do celów porównawczych.

Wydawanie pieśni z rozlicznymi wersjami w układzie systematycznym okazało się jednak nierealne, obfitość materiałów i problemy klasyfikacyjne nie były na miarę sił jednego człowieka; Kolberg traktując muzykę ludową w kontekście całej kultury ludowej coraz bardziej poszerzał swój zakres badawczy. Z perspektywy lat pisał: „W zaraniu prac naszych etnograficznych wzgląd na muzykę ludową […] przeważał nad innymi zainteresowaniami ludoznawczymi […]. Wkrótce dostrzegliśmy ścisłą [jej] z obrzędami, zwyczajami i całym bytem ludu łączność. Wzgląd ten nakazał nam przy spisywaniu pieśni i ich melodii notować także ich akcesoria (wedle ówczesnych naszych pojęć), tj. uwydatniać całą sytuację, która je zrodziła lub do działania powołała. Powoli w miarę rozrostu zbiorów i różnorodności nabytych materiałów, siłą rzeczy parci nadawaliśmy wydawnictwom naszym kierunek i zakrój, jaki dyktowało nam doświadczenie” (1885). Innymi słowy od formuły muzyczno-literackiej przeszedł Kolberg stopniowo do wszechstronnego opisu etnograficznego, od folklorystyki do etnografii, w której pieśni i muzyka zachowały jednak dominującą pozycję. Tak powstała idea podstawowego dzieła Kolberga Lud… i wydawanych równolegle od 1885 Obrazów etnograficznych.

Badania terenowe i podstawa źródłowa

Badania i zbiory Kolberga objęły nie tylko kulturę ludową wszystkich regionów Polski, lecz także wschodnich obszarów przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, dzisiejszej Litwy, Białorusi i zachodniej Ukrainy, a nawet w pewnym zakresie Słowian zachodnich (Słowian Połabskich, Serbów Łużyckich, Czechów i Słowaków) oraz Słowian południowych. Na obszarach etnicznych, narodowych, językowych wyodrębniał Kolberg regiony (prowincje) do monograficznego opracowania, względnie w dużych regionach wyróżniał podregiony, jak w tomach Mazowsza: Mazowsze Polne, Mazowsze Leśne, Mazowsze Stare (Mazury, Kurpie, Podlasie); w tomach Wielkiego Księstwa Poznańskiego; część centralną z Poznaniem, południowo-zachodnią, północno-wschodnią i północno-zachodnią. Podstawą opisu i lokalizacji obrzędów, pieśni, tańców i innych była nie tyle wieś, ile okolica wyznaczona jedną lub kilkoma miejscowościami. Układ terytorialny był zmienny; Kolberg łączył lub dzielił regiony w zależności od stanu zebranych materiałów i możliwości wydawniczych. Z uwagi na cenzurę musiał uwzględnić granice zaborów, stąd podział regionu krakowskiego na Kieleckie i Krakowskie, Wielkopolski na Wielkie Księstwo Poznańskie i Kaliskie; granic regionów wyraźnie nie określał. Krzyżowanie się zasięgów poszczególnych monografii ilustruje mapa załączona we wstępie do tomu 1. Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga.

Kolberg był zapalonym zbieraczem, osobiście prowadził badania na rozległych terenach. Latem często „diabeł etnograficzny” wypędzał go z domu na wiele tygodni. Starannie przygotowywał wyjazdy. Nawiązywał wcześniej kontakty w terenie, zapewniał sobie życzliwe przyjęcie światłych osób i „przy pomocy gościnnego i uczynnego gospodarza przyjaźnił się z miejscowymi grajkami i śpiewaczkami, wyszukiwał sobie starych bajarzy, doświadczone swachny weselne, lekarki itp., których usłużność, cierpliwość, wymowę, gadatliwość i otwartość musiał zwykle zdobywać grzecznym poczęstunkiem, podarunkami i zapłatą” (Kopernicki, 1891). Po zakończeniu badań starał się jeszcze pozyskać w miejscowych osobach stałych korespondentów i przenosił się na inne miejsce. W terenie pracował bardzo intensywnie.

Zakres badań terenowych Kolberga w latach 1839–85

Mazowsze: 1839–41, 1843–45, 1847, 1855–56, 1858, 1863–66, 1869–70

Krakowskie: 1842–43, 1853, 1855–57, 1861, 1863–65

Śląsk: 1844

Kaliskie-Sieradzkie: 1844, 1853, 1860, 1863

Radomskie: 1846–47, 1854, 1859

Łęczyckie: 1847, 1860, 1863–65

Lubelskie: 1848–49, 1859, 1869–70

Kieleckie: 1852–56

Sandomierskie: 1854–55

Góry i Pogórze: 1857, 1863

Pokucie: 1858, 1867, 1876–80

Chełmskie: 1859,1867–70

Kujawy: 1860, 1863–65

Przemyskie: 1861, 1863–65, 1883–85

Ruś Czerwona: 1861, 1863, 1867–68, 1871, 1876–77, 1879–80

Wołyń: 1862

Poznańskie: 1866–69, 1872, 1875

Ruś Karpacka: 1867–68, 1870, 1876–77, 1879–80

Pomorze: 1875

Mazury Pruskie: 1875

Sanockie-Krośnieńskie: 1878–80.

Kolberg wykorzystywał każdą nadarzającą się okazję, by pomnażać swoje zbiory. W zarządzie Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej znajdował informatorów wśród pracujących przy budowie kolei robotników z guberni kaliskiej i piotrkowskiej, na Mazowszu – wśród przesiedleńców z Mazur, w Warszawie – wśród służby rodzin ziemiańskich przyjeżdżających z różnych stron Polski.

Kolberg miał wielu współpracowników terenowych, rzeczywistych współtwórców jego dzieła. „Byli wśród nich profesjonaliści, amatorzy i dyletanci, sawantki i panie z dworów i dworków, ziemianie i inteligenci pracujący zawodowo, nauczyciele i księża, literaci i lekarze, studenci i badacze folkloru, naukowcy i pasjonaci” (E. Millerowa). Materiały zbierane na życzenie Kolberga, często ściśle wg jego instrukcji, lub przekazane z własnych zbiorów i badań z myślą o wzbogaceniu jego dzieła prezentują oczywiście różny stopień kompetencji naukowych, rozmaity repertuar i poziom notacji. Po ocenie i selekcji Kolberg traktował je równorzędnie z własnymi i wcielał do swoich tomów. W ten sposób zdobyte materiały znacznie pomnożyły jego zbiory, a niekiedy wręcz umożliwiły oprać, monografii, jak np. w Chełmskiem – materiały M. Hemplówny, w Kieleckiem – księcia W. Siarkowskiego, cenionego etnografa, w Krakowskiem – A. Konopczanki z Modlnicy. Nie zawsze jednak ten wkład w dzieło Kolberga jest w pełni czytelny, czasem ogólnie informują o nim wstępy do tomów, bywało, że współpracownicy zastrzegali sobie nieujawnianie ich nazwisk w publikacji.

Kolberg wykorzystywał również prace poprzedników i folklorystów współczesnych, Wacława z Oleska, Ł. Gołębiowskiego, K.W. Wójcickiego, W. Kętrzyńskiego; udostępniane mu rękopisy G.H. Gizewiusza, M.M. Mioduszewskiego, L. Zejsznera, J. Konopki, wyniki ankiety rozesłanej 1857 przez Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk; wykorzystywał materiały z wystaw, wypisy z dawnych kronik i pamiętników, literatury staropolskiej, podróżniczej i historycznej; informacje z prasy, kalendarzy i druków ulotnych. Wszystkie te materiały, łącznie z własnymi zapisami Kolberga stanowiły podstawę opracowania poszczególnych tomów i zostały uporządkowane tematycznie. Tylko w niektórych tomach wydanych pośmiertnie na podstawie rękopisów wyodrębniono partie obcych materiałów i prac. I tak w tomie 39 Pomorze zamieszczona jest obszerna praca rosyjskiego slawisty A. Hilferdinga Ostatki Słowian na południowym brzegu Bałtyckiego Morza z 1862 (tłum. Kolberg); w tomie 59/I Łużyce – tłumaczenie fragmentów pracy L. Haupta i J.E. Smolera Pjesnički hornych a delnych Łužiskich Serbów (1841–43) oraz materiały slawisty A. Kucharskiego zebrane w 1. 1826–27 na Łużycach.

Metoda zapisu i dokumentacji:

Kolberg przywiązywał dużą wagę do autentyzmu przekazów, precyzji zapisu i właściwej dokumentacji. Krytykował praktykę poprawiania tekstów, tworzenie całościowego tekstu na podstawie niekompletnych wariantów, domagał się podawania miejscowości, z której pochodzą teksty, starał się zachować język rozmówcy i wiernie oddać gwarę.

Na metodę Kolberga wpłynęła koncepcja ludu jako zbiorowego nosiciela tradycji. Zapisany tekst pozostawał anonimowy, miał wiernie dokumentować nie danego informatora, lecz lokalną tradycję, podlegał pod tym względem krytycznej ocenie Kolberga. To właśnie wierność tradycji, ufność we własne doświadczenie kazała mu niekiedy wprowadzać drobne zmiany w stosunku do notatek terenowych w momencie sporządzania czystopisów wydawniczych. Jako wydawca musiał również liczyć się z cenzurą obyczajową, społeczną, polityczną oraz upodobaniami czytelnika. Ingerencje te w stosunku do praktyk stosowanych przez innych zbieraczy w tym czasie są niewielkie.

Kolberg zwykle pisał i szkicował na arkuszach formatu kancelaryjnego, ale przygodnie również na skrawkach papieru, kopertach, marginesach gazet itp. Jego pismo jest na ogół staranne, czytelne, choć bardzo drobne i w ciągu dziesiątków lat niemal zupełnie się nie zmieniało. Mimo licznych skreśleń, poprawek, dopisków, łatwo jest odtworzyć proces powstawania zapisu od wersji pierwotnej do ostatecznej. Zapisy terenowe są zwykle skrótowe, niepełne, uzupełniane w czystopisach. Kolberg swobodnie korzystał również ze źródeł drukowanych. Oryginalny tekst skracał, opuszczał nieistotne sprawy, wnosił poprawki stylistyczne lub nawet streszczał.

Zapis nutowy jest z konieczności oszczędny, skrótowy; chodziło o to, by zajmował mało miejsca w druku. Kolberg na jednej pięciolinii notował główną melodię nutami normalnej wielkości, a odmiany melodyczne dalszych zwrotek lub powtórzeń – nutami zmniejszonymi. W brudnopisach częste są skreślenia, zmiany, poprawki świadczące o trudnościach, jakie nastręcza ujęcie żywej muzyki w schematy pisma nutowego. Chwiejną lub zmienną intonację próbował oddać znakami chromatycznymi nad odpowiednimi nutami. W czystopisach zmiany dotyczą zarówno wysokości dźwięków, jak i właściwości metrorytmicznych; chwiejności pod tym względem są charakterystyczne dla wykonawstwa ludowego; nawet gdy melodie w metrum swobodnym notował w terenie beztaktowo, to w czystopisach wtłaczał je w schematy miarowe, czasem zaznaczając nieregularności przy pomocy fermat. Kolberg nie znał jeszcze charaktystycznych miar złożonych, np. pięciomiaru kurpiowskiego i wielu osobliwości manier wykonawczych, których zanotowanie ułatwiła dopiero metoda transkrypcji nagrań. Nie stosował też oznaczeń metronomicznych, ale w trójmiarze pośrednio określał tempo, gdyż melodie wolniejsze niż 140 MM zapisywał na 3/4, a szybsze – na 3/8. Zapisy Kolberga wyróżniają się na tle epoki dbałością o wierny obraz melizmatyki, uwzględniają mordenty, tryle, przednutki pojedyncze i podwójne, ponutki.

U Kolberga rzadko pojawiają się umuzycznione zawołania. Pokrzyki pasterskie, choć nieliczne, występują jednak w bardzo typowej postaci. Zapisy lamentacji pojawiają się tylko w folklorze ruskim. Stosunkowo słabo reprezentowany i rozproszony jest folklor dziecięcy, nie we wszystkich regionach są reprezentowane „gry i zabawy”; mentowania, rymowanki, zwłaszcza w pełnym zapisie muzycznym należą do rzadkości. Niewiele jest również zapisów melodii instrumentalnych. Kolberg na ogół nie precyzował, na jakim instrumencie były wykonywane melodie, ale wiadomo, że wówczas dominującym instrumentem melodycznym były skrzypce. Nie zapisywał też muzyki zespołowej, natomiast wielokrotnie odnotowywał rodzaje kapel, zwłaszcza w opisach zwyczajów dorocznych i obrzędów rodzinnych, głównie wesel. Wspominał jednak o instrumentach, różnych narzędziach muzycznych i dźwiękowych zachowaniach muzycznych, paramuzycznych, zabawowych, sygnalizacyjnych, magicznych.

Model monografii regionalnej:

W monografiach regionalnych Kolberga folklor odgrywał dominującą rolę, ale rola ta podporządkowana była celowi nadrzędnemu – obrazowi całości kultury ludowej. Konsekwencją tego jest specyficzna systematyka pieśni, muzyki i tańca, ukazująca ich związki naturalne z innymi przejawami kultury. Podział, zależny od funkcji, formy i treści, stosowany był konsekwentnie we wszystkich monografiach, modyfikowany jedynie w pewnych szczegółach, zależnie od specyfiki regionu i stanu zebranego materiału. Schemat monografii etnograficznych był w nieznacznym stopniu zmodyfikowany w tomach Dzieł Wszystkich Oskara Kolbegra wydanych z rękopisów. Wstęp Kolberga do tomu lub serii regionalnej miewa różny charakter, czasem zawiera cenne charakterystyki własności morfologicznych i wykonawczych śpiewu, muzyki i tańca.

Kolbergowski model monografii regionalnej zawiera 11 elementów: 1. Kraj widziany jest w perspektywie geograficznej i historycznej, ale też w perspektywie przeszłości mitycznej utrwalonej w przekazach tradycji. Kolberg podaje opis geograficzny regionu, dane historyczne o przeszłości, zwłaszcza ważniejszych miast, gromadzi legendy i podania związane z poszczególnymi miejscowościami, zamkami i innymi zabytkami; 2. Lud przedstawiony jest w opisie synchronicznym, czasem z zaznaczeniem świadomości przemian. Kolberg koncentruje się na mieszkańcach regionu, ich wyglądzie zewnętrznym, sposobie zachowania i myślenia, wierze, cechach charakteru, stroju, pożywieniu, budownictwie, sprzętach domowych, narzędziach, pracy i służbie. Śpiewy pojawiają się tu sporadycznie, wówczas gdy łączą się z omawianą tematyką; 3. Zwyczaje doroczne zawierają opisy zwyczajów w układzie chronologicznym poczynając od Bożego Narodzenia. Każdy opis jest dokładnie zlokalizowany geograficznie i obejmuje widowiska, gry i zabawy wraz z towarzyszącymi im pieśniami i tańcami; 4. Obrzędy rodzinne wiążą się z biegiem życia ludzkiego; Kolberg wyróżnia narodziny (chrzest), wesele (szczególnie bogato dokumentowane) i śmierć (pogrzeb). Wiele opisów dotyczy poszczególnych okolic, a w każdym uwzględniono obrzędowy repertuar śpiewów, muzyki i tańca. Taki porządek opisu zwyczajów i obrzędów wyklucza możliwość łączenia pieśni w grupy wariantów; 5. Pieśni powszechne (zwyczajne), niezwiązane z obrzędami, zwyczajami, zabawami i tańcami. Kolberg wyróżnia w nich zawsze pieśni miłosne, a inne zależnie od specyfiki regionu, biorąc za podstawę temat pieśni (np. sieroctwo, karczma, pobór do wojska, wojna), w niektórych grupach wyodrębnia zarazem gatunki śpiewów uwzględniając specyficznego wykonawcę (np. dziadowskie), lub odbiorcę (np. pieśni kołyskowe); 6. Pieśni szlacheckie i mieszczańskie, zamieszczane zwykle w dziale pt. „Dwory i Miasta”, Kolberg grupował pod odrębnymi tytułami, jeżeli dysponował większą ilością zapisów. Czasem określał ich autorstwo. W pieśniach na najniższym szczeblu porządkowania łączył warianty tekstowe w kolejności od najpełniejszych do skróconych czy też zniekształconych; 7. Tańce, przyśpiewki, melodie instrumentalne – w tym dziale Kolberg przede wszystkim umieszczał przyśpiewki taneczne (poza obrzędowymi). W tomach ineditów redakcja Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga pozostawiła tylko ogólne opisy i charakterystyki tańców (poza tymi, które znalazły się w opisach zwyczajów i obrzędów), melodii instrumentalnych i wokalnych bez słów zachowując podział na podgrupy wg metrum muzycznego i rodzaju tańca; przyśpiewki i pieśni taneczne – wbrew intencjom Kolberga – włączono do pieśni powszechnych i porządkowano wg właściwości tekstowych. Dokładnych zapisów ruchów tanecznych synchronizowanych z zapisem nutowym nie ma jeszcze u Kolberga. Charakterystykę muzyki i tańców czasem umieszczał Kolberg również we wstępach do tomów; 8. Wierzenia – Kolberg opisuje wyobrażenia ludowe dotyczące świata nadzmysłowego (demonologia, gusła, wróżby, medycyna ludowa i inne); 9. Bajki, opowiadania, przysłowia (w bajkach śpiewanki z melodią); 10. Gry i zabawy nie związane z obrzędami i zwyczajami, również ze śpiewankami i muzyką, a więc wyliczanki, opisy gier i zabaw, śpiewanki pastuszków; 11. Język – Kolberg zamieszcza słowniczki i inne materiały gwaroznawcze, np. miejscowe nazwy geograficzne, nazwiska rodowe włościan, zawołania na zwierzęta.

Kolberg starał się uwzględniać wiele wariantów tych samych pieśni, melodii, zwyczajów, obrzędów, ukazywać ich zmienność w czasie i przestrzeni. Miały one służyć celom porównawczym, umożliwić określenie odrębności regionalnych i wyznaczenie kierunków wpływów. Od pierwszej serii Kolberg nie szczędził starań o odpowiedni poziom ilustracji łączących wartości dokumentacyjne i artystyczne. Dobierał dzieła wybitnych malarzy realistycznych (15 akwarel W. Gersona, 3 rysunki B. Hoffa, 10 rysunków A. Kolberga i K. Marconiego). Ilustracje przedstawiają przede wszystkim wizerunki włościan w strojach ludowych (tablice kolorowe), a ponadto budownictwo, sprzęty, narzędzia, rekwizyty obrzędowe; tematy muzyczne i taneczne pojawiają się rzadko. Monografie regionalne Kolberga były wysoko oceniane przez krytykę. Na ich modelu wzorowało się wielu współczesnych i późniejszych badaczy.

Realizacja modelu w Dziełach wszystkich Oskara Kolberga (DWOK):

Elementy modelu: 1. Kraj, 2. Lud, 3. Zwyczaje, 4. Obrzędy, 5. Pieśni powszechne, 6. Pieśni szlacheckie i mieszczańskie, 7. Tańce, 8. Wierzenia, 9. Bajki, 10. Gry, 11. Język.

reedycje:

1 Pieśni ludu polskiego: 5, 7

2 Sandomierskie: 1–7, 8–9, 11

3 Kujawy I: 1–4, 9–10

4 Kujawy II: 1–3, 5–7, 8–9, 11

5 Krakowskie I: 1–3

6 Krakowskie II: 4–7

7 Krakowskie III: 8

8 Krakowskie IV: 9, 11

9 Wielkie Księstwo Poznańskie I: 1–4, 10

10 Wielkie Księstwo Poznańskie II: 1–4, 10

11 Wielkie Księstwo Poznańskie III: 1–4,10

12 Wielkie Księstwo Poznańskie IV: 5

13 Wielkie Księstwo Poznańskie V: 6–7

14 Wielkie Księstwo Poznańskie VI: 9

15 Wielkie Księstwo Poznańskie VII: 8

16 Lubelskie I: 1–5

17 Lubelskie II: 5–9,11

18 Kieleckie I: 1–5

19 Kieleckie II: 3, 5, 7, 8–9

20 Radomskie I: 1–4

21 Radomskie II: 5, 7–9

22 Łęczyckie: 1–5, 7–9

23 Kaliskie i Sieradzkie I: 1–4

24 Mazowsze I: 1–4

25 Mazowsze II: 5–7

26 Mazowsze III: 1–5, 7

27 Mazowsze IV: 1–5

28 Mazowsze V: 1–5

29 Pokucie I: 1–4

30 Pokucie II: 5

31 Pokucie III: 7–9

32 Pokucie IV: 9

33 Chełmskie I: 1–4

34 Chełmskie II: 5, 8–9

35 Przemyskie: 1–5, 7–8

36 Wołyń: 3–5, 9

inedita:

39 Pomorze: 1–11

40 Mazury Pruskie: 1–6, 8–9, 11

41 Mazowsze VI: 1–7, 11

42 Mazowsze VII: 1–7, 8–11

43 Śląsk: 1–5, 7–9, 11

44 Góry i Pogórze I: 1–5

45 Góry i Pogórze II: 5–11

46 Kaliskie i Sieradzkie II: 5–11

47 Podole: 1–9, 11

48 Tarnowskie-Rzeszowskie: 1–5, 7–9, 11

49 Sanockie-Krośnieńskie I: 1–4

50 Sanockie-Krośnieńskie II: 5–7

51 Sanockie-Krośnieńskie III: 8–9, 11

52 Białoruś-Polesie: 1–11

53 Litwa: 1–9, 11

54 Ruś Karpacka I:              1–4

55 Ruś Karpacka II: 5, 7–9, 11

56 Ruś Czerwona I: 1–4

57/1 Ruś Czerwona II/1: 5

57/2 Ruś Czerwona II/2: 5–11

59/1 Łużyce: 4–5, 7–9

60 Przysłowia: 9

Piśmiennictwo, kompozycje:

Obfite piśmiennictwo muzyczne Kolberga obejmuje tematykę muzyczną i pozamuzyczną – ogólnoetnograficzną, ogólnokulturową. Pisma muzyczne Kolberga obejmują ponad 1000 drobnych artykułów, publikowanych w różnych czasopismach i prasie codziennej, zróżnicowanych pod względem treściowym (muzyka polska i zagraniczna, muzyka ludowa i profesjonalna) i formalnym (recenzje, publicystyka, polemiki, artystyczne analityczne, biograficzne i monograficzne), a także objętościowym – od krótkich wzmianek informacyjnych po obszerne rozprawy nauk. Ukazują one Kolberga jako żywo reagującego na wydarzenia współczesne kronikarza, wnikliwego recenzenta i gorliwego popularyzatora, jako krytyka, edytora, historyka muzyki. Na łamach „Biblioteki Warszawskiej” Kolberg pisał o zbiorach folkloru słowackiego (1841) i wielkopolskiego (1842), omówił opublikowanie kilku psalmów M. Gomółki i mszy G.G. Gorczyckiego, informował o odkrytym traktacie muzycznym z 1533, pisał wspomnienia o muzykach, opublikował silnie nasycony emocjonalnie nekrolog Szopen umarł… (1849). Pisał także o odradzającej się muzyce narodowej w Czechach (1864), o pieśniach śląskich J. Rogera (1863), o dziejach tańca w ujęciu M. Gorżkowskiego, przedstawiał sylwetki muzyków. Na szczególną uwagę zasługuje rozprawka o ludowych źródłach melodyki w Krakowiakach i góralach J. Stefaniego (1858), stanowiąca „pierwszą w polskim piśmiennictwie muzycznym udokumentowaną źródłowo pracę porównawczą” (M. Tomaszewski, 1975). Mniej udane było nawiązanie do nauki niemieckiej; w pracy o początkach muzyki i o Bogurodzicy (1862) Kolberg idąc śladem teorii G.W. Finka (Erste Wanderung der ältesten Tonkunst…, Essen 1831) wywodził tonalność muzyki europejskie, w tym także polskiej, poprzez Egipt i Grecję – z Indii i Chin, co spotkało się ze słuszną krytyką J. Sikorskiego.

Znaczną część spuścizny pisarskiej Kolberga stanowią artykuły opublikowane w Encyklopedii powszechnej Orgelbrandta. Oprócz haseł biograficznych o muzykach (kompozytorzy, instrumentaliści, wokaliści) polskich i zagranicznych Kolberg pisał o zasadach muzyki, formach i gatunkach muzycznych, o technikach wykonawczych, instrumentach, zespołach, dziejach muzyki powszechnej i polskiej, o pieśni ludowej i powszechnej, o tańcu i muzyce tanecznej, a ponadto hasła z zakresu mitologii greckiej i indyjskiej, historii sztuki, geografii. W kontekście tak szeroko zakrojonej tematyki Kolberg jawi się nam jako wszechstronny encyklopedysta muzyczny. „Dzięki Kolbergowi przyswojona została kulturze polskiej – zebrana, przemyślana co do potrzeb, zaadaptowana terminologicznie, usystematyzowana i zaprezentowana jako pewien całokształt – wiedza o muzyce, w rozmiarze przekraczającym wszystko, co dotychczas w języku polskim na ten temat istniało” (M. Tomaszewski, 1975).

Spośród rozpraw o tematyce ogólnoetnograficznej należy wymienić opublikowany w „Przewodniku Naukowo-Literackim” artykuł Obecne stanowisko etnografii (1876), w którym Kolberg analizuje wybrane kierunki tej nauki na Zachodzie, dużą pracę kompilacyjną Obrazy Słowiańszczyzny południowej („Gazeta Polska” 1871–72), krytyczną analizę pracy Z. Glogera
Obchody weselne („Na dziś” 1872), ujawniającą własne założenia teoretyczno-metodologiczne Kolberga w badaniach nad kulturą ludową, artykuły: Pieśni ludu litewskiego („Zbiór wiadomości…” 1879), Figury przydrożne wsi podkarpackiej („Kalendarz Warszawski Popularno-Naukowy” J. Ungera, 1872).

Twórczość kompozytorska Kolberga ma obecnie tylko historyczne znaczenie, jest dokumentem ilustrującym stan ówczesnej kultury muzycznej w Polsce. Wyrasta ona z klimatu muzyki narodowej, co uwidacznia się zarówno w utworach fortepianowych, jak i pieśniach oraz kompozycjach scenicznych. Przeznaczona głównie do muzykowania amatorskiego, adresowana do mieszczaństwa i ziemiaństwa, nie wyróżnia się jakością artystyczną. Świadczą o tym chociażby opracowania pieśni ludowych w zbiorze Pieśni ludu polskiego (1842–47), w których akompaniament fortepianowy sprowadza się do prostej harmonizacji, często tylko dwudźwięków w partii lewej ręki i monodycznego zdwojenia linii melodycznej w partii prawej ręki. Kompozycje fortepianowe Kolberga to utwory typowe dla wczesnego romantyzmu z cechami stylu salonowego; są to przede wszystkim stylizowane tańce polskie, wśród których wyróżniają się kujawiaki. To właśnie Kolberg wyraźnie wyodrębnił formę kujawiaka w polskiej muzyce komponowanej na wzorach muzyki ludowej; u Chopina kujawiaki były jeszcze odmianą mazurków. Twórczość kompozytorska zajmowała marginalną pozycję w działalności Kolberga (zrezygnował z niej w latach 50.) i pozostaje w cieniu trwałych osiągnięć naukowych Kolberga jako folklorysty, zbieracza i wydawcy muzyki ludowej, badacza wszelkich przejawów kultury duchowej i materialnej ludu.

Kolberg należy do najwybitniejszych twórców narodowej kultury muzycznej, obok Chopina i Moniuszki. Sprawiły to jego dokonania jako naukowca, folklorysty i etnografa, który utrwalił w piśmie i ocalił od niepamięci zbiorową twórczość ludową, przekazany tradycją dorobek wielu pokoleń. Kolberg uważany jest słusznie za ojca polskiej etnografii. W ciągu 50 lat pełnej wyrzeczeń, niestrudzonej działalności budował gmach nauki o kulturze tradycyjnej, w którym uprzywilejowane miejsce wyznaczył pieśni i muzyce ludowej. Nieczęsto zdarza się w dziejach, aby ktoś tak całkowicie oddał się jednej idei, aby ją tak konsekwentnie i z takim samozaparciem realizował. W efekcie powstało potężne dzieło o nieprzemijającej wartości źródłowej: obraz kultury ludowej ogromnego obszaru środkowo-wschodniej Europy, bowiem Kolberg utrwalił nie tylko polskie tradycje, choć na nich przede wszystkim się skoncentrował. W jego dziele występują również teksty zapisane w językach naszych bliższych i dalszych sąsiadów, Słowian i Litwinów.

Spuścizna Kolberga przekracza znacznie wartość historyczną dokumentu epoki; jest to dzieło wyprzedzające swój czas, stanowi bowiem wyraz tej intuicji, która legła u podstaw antropologii muzycznej naszych czasów, wyczulonej na więzi artystycznej wypowiedzi muzycznej z człowiekiem i jego kulturą. Niezwykłe i niepowtarzalne dokonania Kolberga zapewniły mu trwałe miejsce w polskiej i europejskiej nauce i kulturze.

Literatura:

Wydania specjalne czasopism:

„Lud” XLII, cz. 1, 1956, zawiera m.in.: K. Adamska-Zawistowicz „Lud” Kolberga jako źródło do badań nad obrzędowością ludu polskiego, W. Armon Zainteresowania Oskara Kolberga folklorem litewskim, T. Delimat Stosunek Oskara Kolberga do kultury wsi i jej przemian, J. Gajek Oskar Kolberg jako etnograf, M. Gładysz Silesiana w tekach Oskara Koberga, W. Hejnosz Prace Oskara Kolberga pomocą w badaniach nad prawem zwyczajowym, K. Krajewski Kolbergowska metoda notowania melodii ludowych, J. Krzyżanowski Oskar Kolberg i jego dorobek w dziedzinie literatury ludowej, T. Malinowski Archeologia w dziełach Oskara Kolberga, J. Optołowicz „Lubelskie” Oskara Kolberga, M. Trawińska Mazowsze Stare w świetle badań Oskara Kolberga i badań współczesnych tego terenu, M. Turczynowiczowa Badania etnograficzne Oskara Kolberga na obszarze Wielkiego Księstwa Poznańskiego, K. Wolski Badanie Oskara Kolberga w dorzeczu średniego Sanu; „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” t. 24, z. 1–4, 1987, zawiera: W. Bieńkowski Poglądy Oskara Kolberga na polską literaturę ludową, P. Dahlig Instrumenty muzyczne w monografiach regionalnych Oskara Kolberga oraz Uwagi o znaczeniu zbiorów muzycznych Oskara Kolberga, A. Gruca Dzieje pierwszej edycji „Ludu” Oskara Kolberga, K. Janczewska-Sołomko „Radomskie” Oskara Kolberga, W. Przewoźny Indeksy do „Dzieł wszystkich Oskara Kolberga” a nowoczesny system wyszukiwania informacji, A. Skrukwa Systematyka pieśni w „Dziełach wszystkich Oskara Kolberga” w świetle źródeł rękopiśmiennych; „Twórczość Ludowa”, kwartalnik Stowarzyszenia Twórców Ludowych, 1990 nr 4, zawiera: A. Michalec Miejsce polskich pieśni religijnych w „Dziełach wszystkich Oskara Kolberga”, E. Miller Oskar Kolberg. Człowiek i dzieło, D. Pawlak Oskara Kolberga metoda dokumentacji muzyki ludowej, Pokłosie roku Kolbergowskiego, praca zbiorowa, A. Skrukwa Dzieje edycji „Dzieł wszystkich Oskara Kolberga” oraz Losy rękopisów Oskara Kolberga i ich stan obecny, W. Przewoźny Indeksy „Dzieł wszystkich Oskara Kolberga” jako problem teoretyczny i praktyczny; „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” t. 29, z. 1–4, 1992, zawiera: P. Dahlig Oskar Kolberg w międzywojennej polskiej etnografii muzycznej, T. Osuchowska Odbicie dziejów narodu polskiego w folklorze ziemi radomskiej według zapisu Kolbergowskiego, B. Paprocki Pamiątki Kolbergowskie w Przysusze, A. Skrukwa Ikonografia w „Ludzie” Oskara Kolberga

Przekazy współczesnych:

K.W. Wójcicki Oskar Kolberg, „Kłosy” 1867 nr 129; A. Sowiński Słownik muzyków polskich, Paryż 1874; Z. Gloger Kolberg Oskar i jego prace, „Kłosy” 1880 nr 789; Uczczenie zasług Oskara Kolberga, znakomitego badacza ludu polskiego i ruskiego, zbieracza jego podań i pieśni, wydał członek Krakowskiego Towarzystwa „Oświaty Ludowej”, Kraków1889; J. Karłowicz Oskar Kolberg, „Wisła” 1889 t. 3; I. Kopernicki Oskar Kolberg, Kraków 1889; H. Biegeleisen Oskar Kolberg, „Prawda” 1890 nr 24 i 25; I. Kopernicki Śmierć Oskara Kolberga, „Wisła” 1890 t. 4; L. Krzywicki Oskar Kolberg, „Prawda” 1890 nr 24; R. Lubicz Oskar Kolberg i jego ostatnia praca, „Ateneum” III, Warszawa 1890; I. Kopernicki, przedmowa do Oskara Kolberga Przemyskie, Kraków 1891; recenzje: K. Libelt Pieśni ludu polskiego przez Oskara Kolberga, „Dziennik Domowy” 1842 nr 21; M. K[arasowski] Kilka słów o dziele Oskara Kolberga pod tytułem „Pieśni ludu z melodiami i rycinami”, „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” 1856 nr 55; J. Sikorski Oskara Kolberga „Pieśni ludu polskiego”, „Gazeta Codzienna” 1856 nr 219; K. Estreicher Oskara Kolbrga „Pieśni ludu polskiego”, „Dziennik Literacki” 1857 nr 96; J. Sikorski Oskara Kolberga „Trzy pieśni”, „Ruch Muzyczny” 1858 nr 36, przedruk Dzieła Wszystkie Oskara Kolberga t. 68, 1990; M. Karasowski Oskara Kolberga „Król pasterzy”, „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych” 1859 nr 81, przedruk Dzieła Wszystkie Oskara Kolberga t. 69, 1990; A. Różnicki Oskara Kolberga„Król pasterzy”, „Gazeta Codzienna” 1859 nr 84; J. Sikorski Oskara Kolberga „Król pasterzy”, „Ruch Muzyczny” 1859 nr 10, 1860 nr 45, przedruk Dzieła Wszystkie Oskara Kolberga t. 69, 1990; H. Biegeleisen, recenzja Ludu, „Biblioteka Warszawska” 1886 t. 4.

Biografie, artykuły monograficzne:

S. Lam Oskar Kolberg. Żywot i praca, Lwów 1914; R. Górski Oskar Kolberg. Zarys życia i działalności, Warszawa 1970, 2. wyd. 1974; H. Łopaciński Oskar Kolberg 1814–1890, Album zasłużonych Polaków i Polek w. XIX, t. 1, Warszawa 1901; A. Fischer Oskar Kolberg, „Ziemia” V, Warszawa 1914; H. Opieński Oskar Kolberg, „Polska Scena i Sztuka” 1914 nr 1; R. Zawiliński Pamięci Kolberga, „Czas” 1914 nr 54; J.S. Bystroń Oskar Kolberg, „Orli Lot” 1924 nr 1; J.S. Bystroń Dawni ludoznawcy polscy, „Ziemia” 1927 nr 11; K. Hławiczka Niewydane zbiory Oskara Kolberga, „Pion” Warszawa 1936 nr 47; J.S. Bystroń Kolberg i jego następcy, w: Wstęp do ludoznawstwa polskiego, Warszawa 1939; J. i M. Sobiescy Pieśń ludowa i jej problemy, Oskar Kolberg, „Poradnik Muzyczny” I, Łódź 1947; M. Pleuss-Turczynowiczowa Niewydane zbiory Oskara Kolberga, „Ruch Muzyczny” 1948 nr 10; M. Turczynowicz Bogumił Hoff i jego stosunek do Oskara Kolberga, „Lud” XXXVIII, 1948; M. Turczynowicz Schematy Wielkiego Księstwa Poznańskiego, w: Księga pamiątkowa ku czci prof. A. Chybińskiego, Kraków 1950; L. Kuba Cesty za slovenskou pisni. Polsko u Oskara Kolberga, Praga 1953; T. Strumiłło Muzyka podhalańska u Kolberga, „Muzyka” 1954 nr 3–4; L. Bielawski Materiały muzyczne z teki pomorskiej Oskara Kolberga, „Muzyka” 1959 nr 1; M. Drabecka Polskie tańce ludowe w dziełach Oskara Kolberga. Wypisy, Warszawa 1963; E. Krzyżaniak Oskar Kolberg jako badacz kultury ludowej, „Życie i Myśl” 1966 nr 3; J.W. Reiss Henryk Oskar Kolberg, „Wiedza i Życie” 1967 nr 6–7; L.N. Winogradowa Miesto i znaczenije Kolberga w polskoj folkłoristikie, „Sowietskoje Sławianowiedienije” 1967 nr 6; J. Burszta Die Interessen Oskar Kolbergs für Kultur der West- und Südslawen, „Ethnologia Slavica” 1971, t. 3; M. Czerner Juliusz Kolberg herbu Kołobrzeg, „Koszalińskie studia i materiały” nr 1 1973; P. Vlahović Jugosłowiańska kultura ludowa i folklor w pracach Oskara Kolberga, „Lud” LVII, 1973; B. Linette Oskar Kolberg – dokumentator pieśni ludowej, w: Oskar Kolberg na Pomorzu Gdańskim (w setną rocznicę pobytu), Gdańsk 1976; E. Millerowa, A. Skrukwa Oskar Kolberg (1814-1890), w: Dzieje folklorystyki polskiej 1864–1918, red. H. Kapełuś i J. Krzyżanowski, Warszawa 1982; J. Stęszewski Über die Glaubwürdigkeit von Oskar Kolbergs musikethnologischer Sammlung. Ein Beitrag zur Quellenkritik, w: VII. European Seminar in Ethnomusicology, red. M.P. Baumann, Berlin 1990; A. Chybiński O metodach zbierania i porządkowania melodii ludowych, „Lud” XIII, Lwów 1907; A. Chybiński O potrzebach polskiej etnografii muzycznej, „Polska Sztuka Ludowa” 1947 nr 1–2, 1948 nr 1; J. Bobrowska Polski folklor muzyczny, Katowice 2. wyd. 1989; E. Jaworska Katalog polskiej ballady ludowej, Wrocław 1990.

Dzieła wszystkie Oskara Kolberga – artykuły wstępne w „Dziełach Wszystkich Oskara Kolberga”:

J. Gajek Dzieła wszystkie Oskara Kolberga, J. Krzyżanowski Dorobek Oskara Kolberga w dziedzinie literatury ludowej oraz M. Sobieski Oskar Kolberg. jako kompozytor i folklorysta muzyczny, t. 1, 1961; J. Burszta Spuścizna rękopiśmienna Oskara Kolberga i jej opracowanie, t. 39, 1965; M. Gładysz, B. Linette „Śląsk” Oskara Kolberga, t. 43, 1965; M. Turczynowiczowa wstęp do t. 64 Korespondencja, 1965; W Armon, M. Tarko, D. Pawlak „Litwa” Oskara Kolberga, t. 53,1966; W. Ogrodziński, D. Pawlak „Mazury Pruskie” Oskara Kolberga, t. 40, 1966; J. Burszta, B. Linette „Tarnowskie-Rzeszowskie” Oskara Kolberga, t. 48, 1967; W. Sobisiak „Kaliskie i Sieradzkie” Oskara Kolberga, t. 46, 1967; S. Świrko wstęp do t. 60 Przysłowia, 1967; Z. Jasiewicz, D. Pawlak „Góry i Pogórze” Oskara Kolberga, t. 44, 1968; M. Olechnowicz, S. Kasperczak „Białoruś-Polesie” Oskara Kolberga, t. 52,1968; J. Burszta, A. Pawlak, T. Zdancewicz „Mazowsze” Oskara Kolberga, t. 41, 1969; O. Gajkowa, M. Tarko, B. Linette, A. Demartin „Ruś Karpacka ” Oskara Kolberga, t. 54, 1970; J. Burszta, A. Pozern-Zieliński, M. Gruchmanowa „Studia, rozprawy i artykuły” Oskara Kolberga, t. 63, 1971; T. Skulina „Sanockie-Krośnieńskie” Oskara Kolberga, t. 49, 1974; M. Tomaszewski „Pisma muzyczne” Oskara Kolberga, t. 61, 1975; O. Gajkowa, M. Tarko, B. Linette, W. Kuraszkiewicz „Ruś Czerwona” Oskara Kolberga, t. 56, 1976; A. Skrukwa, F. Michałek, B. Linette Materiały łużyckie w zbiorach Oskara Kolberga, t. 59/I, 1985; A. Pawlak „Pieśni i melodie ludowe w opracowaniu fortepianowym” Oskara Kolberga, t. 67/I, 1986; D. Idaszak Twórczość kompozytorska Oskara Kolberga, t. 68, 1990; J. Burszta Die Neuausgabe der Werke des polnischen Ethnographen Oskara Kolberga, „Deutsches Jahrbuch für Volkskunde” 1964 t.10, cz. 1; J. Burszta „Dzieła wszystkie Oskara Kolberga” Historia i zasady wydania, „Literatura Ludowa” 1964 nr 4–6; J. Burszta, M. Tarko Wydanie „Dzieł wszystkich Oskara Kolberga”, „Sprawozdania z prac naukowych Wydziału I PAN”, Warszawa 1964, z. 4; J. Burszta Nowe tomy „Dzieł Oskara Kolberga” jako źródła folklorystyczne, „Literatura Ludowa” 1966 nr 4–6; J. Burszta The Documentary Value of Oskar Kolbergs „Complete Work`s”, „Zeszyty Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie” 1968 z. 6–7; N. Dubrovska [Kiraj] Dzieło Oskara Kolberga „Lud” i jego miejsce w folklorystyce polskiej, „Slavica” t. 8, 1968; W.A. Juzwienko Nowe narodżennja folkłoristicznich prac Oskara Kolberga, „Słowjanskije Literaturoznawstwo i Folkłoristika” 1970 nr 6; D. Pawlak Odbiorcy „Dzieł wszystkich Oskara Kolberga”, w: Z zagadnień twórczości ludowej. Studia folklorystyczne, red. R. Górski i J. Krzyżanowski, Wrocław 1972; M. Tarko Regionalne monografie etnograficzne Oskara Kolberga i ich znaczenie dla rozwoju badań słowianoznawczych, „Lud” LVII, 1973; W. Przewoźny Konferencja na temat: Problemy klasyfikacji i indeksowania całości edycji „Dzieł wszystkich” Oskara Kolberga (Poznań 19 XI 1985), „Lud” LXX, 1986; P. Dahlig Instrumentarium muzyczne w dziełach etnograficznych Oskara Kolberga, „Muzyka” 1988 nr 3; Dzieła wszystkie Oskara Kolberga Informator wydawniczy / Complete Works of Oskar Kolberg Publication Reference, red. B. Linette, Poznań 1991.

Zbiory:

Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, 23 t., Warszawa 1857–67, Kraków 1871–90; Obrazy etnograficzne, lit., Kraków 1885–90.

Prace:

pisma muzyczne Kolberga wydano w Dzieła Wszystkie Oskara Kolberga t. 61, 62, studia, rozprawy i artykuły etnograficzne w Dzieła Wszystkie Oskara Kolberga t. 63.