Sikorski, Józef

Sikorski Józef, *XI lub XII 1813 Warszawa, †4 V 1896 Warszawa, polski krytyk, pisarz muzyczny, dziennikarz i przedsiębiorca. Przez 4 lata uczęszczał do Liceum B. Lindego, gdzie na lekcjach chóru zetknął się z Józefem Stefanim. Dzięki rekomendacji Stefaniego i J. Elsnera został członkiem chóru, a następnie solistą w kościele Wizytek; był świadkiem improwizacji organowych Chopina, co opisał w 1849; w latach 1827–30 student Szkoły Głównej Muzyki w klasie klawikordu J. Jawurka i prywatny uczeń Elsnera w zakresie harmonii i kompozycji. Brał udział w powstaniu listopadowym (1830–31), był dwukrotnie ranny. W 1831 schronił się na prowincji; został guwernerem w domu Ryksów, następnie Tadeusza Ostrowskiego w Sudrawach k. Płocka. Po amnestii w V 1834 powrócił do Warszawy i zaczął zarabiać dając lekcje muzyki.

W 1843 podjął współpracę z „Biblioteką Warszawską”. 27 IX 1849 wystosował orędzie do duchowieństwa o udostępnienie archiwów kościelnych i klasztornych dla zbadania „starożytności muzycznych” lub o nadsyłanie opisów bibliograficznych. Kwerendy prowadził m.in. z O. Kolbergiem, głównie w 1. połowie lat 50. Od 1853 pisał w „Gazecie Codziennej” (pod winietą Ruch Muzyczny), w I 1855 został członkiem redakcji. W 1857 uzyskał zezwolenie na wydawanie tygodnika muzycznego „Ruch Muzyczny”, który ukazywał się od 1 IV 1857 do 31 XII 1862 (od 7 I 1862 p.n. „Pamiętnik Muzyczny i Teatralny”). Jesienią 1861 podporządkował się ogłoszonemu przez organizacje podziemne bojkotowi widowisk i zaniechał publikowania recenzji. Wśród okoliczności zawieszenia „Ruchu Muzycznego” można się domyślać decyzji urzędowej (w X 1862 ogłoszono stan wojenny). W 1857 wraz z I.F. Dobrzyńskim, A. Freyerem, K. Kurpińskim i I. Krzyżanowskim został powołany przez Komisję Spraw Wewnętrznych i Duchownych do komitetu organizacyjnego projektowanej wyższej uczelni muzycznej. Po przechwyceniu inicjatywy przez A. Kątskiego został wraz z całym zespołem odsunięty od pracy, zwrócił się jednak na łamach „Ruchu” (1859 nr 52) do społeczeństwa o finansowe wsparcie Instytutu Muzycznego. Nadal utrzymywał rodzinę z lekcji muzyki, jego uczennicą była m.in. J. Łuszczewska (Deotyma). Nie poparł powstania styczniowego, ale zgodził się na ukrywanie powstańców na swej działce na Bródnie (jego córka Bronisława była łączniczką).

W latach 1864–66 Sikorski pisywał w „Tygodniku Illustrowanym” i w „Bluszczu”, sporadycznie w „Kłosach” i „Rodzinie”. Na początku 1865 został zaangażowany przez L. Kronenberga na stanowisko redaktora naczelnego „Gazety Polskiej” i w dość krótkim czasie przywrócił jej poczytność wśród patriotycznie nastawionej inteligencji. Pozyskał cennych współpracowników, m.in. Orzeszkową, na krótko także Sienkiewicza i Prusa jako felietonistów; sam (lub na zmianę z E. Leo) pisywał recenzje muzyczne i teatralne, zabierał głos na tematy społeczne, Sienkiewicz nadał mu przydomek „Jupiter tonans”. Już w 1870, na 3 lata przed T. Chałubińskim, opisywał swe wycieczki w Tatry. Ustąpił z redakcji z końcem 1874, nie chcąc swym nazwiskiem firmować tekstu grupy dra Ignacego Baranowskiego, zawierającego deklarację wyrzeczenia się dążeń niepodległościowych.

Od lat 40. Sikorski udzielał się jako animator życia muzycznego w salonach warszawskich, przede wszystkim u Łuszczewskich (rodziców Deotymy), w którym m.in. wykonano jego kantaty. Od połowy lat 50. Sikorski prowadził własny salon, gdzie często muzykowano; na jego „poniedziałkach” bywali literaci, malarze, ludzie nauki i muzycy (Dobrzyński, Moniuszko, Noskowski, J. Wieniawski, S. Barcewicz, W. Górski, I. Krzyżanowski, E. Orzeszkowa, T. Korzon, W. Gerson i in.). Przez całe życie przyjaźnił się z Kolbergiem; przyjaźń z rodziną Moniuszków, zawiązana w latach 40. z inicjatywy kompozytora, w latach 60. rozpadła się. W latach 80. Sikorski bywał u hr. S. Kossakowskiego, u którego zbierał się „obóz starych” i został wraz z nim uwieczniony na znanej rycinie K. Pillatiego. W 1871 Sikorski znalazł się w gronie założycieli Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego; w testamencie przeznaczył na jego cele 3 tysiące rubli. Najcenniejsza część zbiorów Sikorskiego wraz z notatkami do historii muzyki polskiej weszła do tzw. zbiorów Polińskiego i w 1939 spłonęła na Zamku Królewskim w Warszawie; część biblioteki Sikorskiego, a także rękopisy kilkunastu jego utworów, do II wojny światowej znajdowały się w bibliotece WTM.

W 1869 Sikorski został współzałożycielem Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Warszawskich; w VI 1871 założył drukarnię, w której unowocześnienie stale inwestował; drukował m.in. „Gazetę Polską”, „Echo Muzyczne” i „Przegląd Techniczny”, własne nakłady literatury pięknej, druki akcydensowe dla kolei. W 1875 został prezesem, a następnie dyrektorem Spółki Jedwabniczej. Ok. 1880 wycofał się z dziennikarstwa, pozostał jednak osobistością świata literackiego Warszawy. Od 1862 był członkiem honorowym Lwowskiego Towarzystwa Muzycznego. Odbył kilka podróży po Europie Zachodniej. Miłośnik Zakopanego, spędzał tam z rodziną letnie wakacje, prowadząc intensywne życie towarzyskie i podejmując jeszcze w latach 80. wyprawy w Tatry Wysokie. Literacki portret Sikorskiego zawarty jest w napisanej przez jego wychowankę Z. Urbanowską noweli Znakomitość („Gazeta Polska” 1874 nr 193–209).

Za główne zasługi Sikorskiego uważa się założenie pierwszego w Polsce nowocześnie redagowanego periodyku muzycznego, jakim był tygodnik „Ruch Muzyczny” (1857–62), wytyczenie programu badań nad dawną muzyką polską (orędzie z 1849) i udaną akcję poszukiwania jej zabytków (odkrycia zbiorów kapituły w Łowiczu, benedyktynów w Pułtusku i paulinów w Częstochowie). Materiały zebrane przez Sikorskiego i jego notatki stały się podwaliną historiografii muzyki polskiej. Mniej doceniana jest rola Sikorskiego w odrodzeniu krytyki muzycznej jako pogłębionej refleksji, bezkompromisowej i niezależnej, jakiej nie uprawiano w Polsce od czasów Mochnackiego. Dokonał tego sam, w warunkach stagnacji umysłowej i kulturowej za czasów rządów carskiego namiestnika I. Paskiewicza. Pierwszy rozpoznał talent Moniuszki (1844), przyczynił się do zbudowania pozycji kompozytora jako twórcy narodowego. Był autorem pierwszej w historii pracy monograficznej o Chopinie. W 1844 teksty Sikorskiego wywołały wstrząs w środowisku muzycznym i literackim, nawykłym do panegiryków na cześć uznanych „znakomitości”. Wytykano mu zbytnią surowość i zarozumiałość (J.I. Kraszewski), nieuwzględnianie trudnej sytuacji muzyki krajowej (M. Karasowski), J. Brzowski napisał, że Sikorski został „wynajęty” przez nieprzyjazną Kurpińskiemu „koterię” (1845), natomiast według Moniuszki (1846) krytyka była „świętym powołaniem” Sikorskiego. Poglądy na krytykę muzyczną Sikorski formułował wielokrotnie, poczynając od 1845 (t. 1 i t. 3 „Biblioteki Warszawskiej”). Werdykt krytyki według niego miał odpowiadać „bezwzględnej wartości rozbieranego przedmiotu, względnej potrzebie miejscowej, stanowisku nauki [i] ogólnemu postępowi umysłowemu”. Najbardziej zajmującą lekturą są dziś jego felietony, polemiki i recenzje; zwietrzały natomiast adresowane do szerszego czytelnika gawędy i humoreski, w których Sikorski celowo dokonywał uproszczeń stylu wypowiedzi.

Sikorski reprezentował formację umysłową drugiego pokolenia romantyków polskich. Muzyka jego zdaniem była „najduchowniejszą ze sztuk”, a jej zadanie stanowiło oddziaływanie na „czucie” człowieka. Uznawał prymat emocji nad refleksją i melodii nad harmonią. W latach 40. Sikorski rozpoczął od walki z nawykami niewyrobionej publiczności, przekonanej o genialności mazurów A. Kątskiego, rozmiłowanej w fantazjach na tematy operowe, otaczającej kultem wirtuozów. Obiegowy repertuar koncertowy, przede wszystkim operowe potpourri, uważał za „far niente umysłu i ciała”, niegodne miana sztuki. Doceniając wkład wirtuozów w rozwój techniki wykonawczej, odrzucał sportowy aspekt ich popisów. Odmiennie niż krytyka zachodnioeuropejska (np. francuska), oceniał dzieła Chopina nie według skali stosowanej dla „wirtuozów-kompozytorów”, lecz wedle kryteriów absolutnych, jego geniusz stawiał bowiem na równi z geniuszem Beethovena. Uważał, że dzięki bogactwu myśli Chopin „rozsunął szranki” wirtuozostwa i skruszył schematy popularnych form. We Wspomnieniu Szopena (1849) zwrócił uwagę na skrajny introwertyzm kompozytora (co jakoby nie pozwoliło mu napisać opery), a zarazem uniwersalny charakter jego twórczości, ewokującej emocje „człowieka zbiorowego”; mimo polskości rytmów i melodii „kosmopolityzm” Chopina jest zdaniem Sikorskiego silniejszy. Poddał analizie całą twórczość Chopina łącznie z pieśniami (wówczas jeszcze niewydanymi), a pod warstwą romantycznej retoryki zawarł wiele trafnych spostrzeżeń.

Poglądów Sikorskiego, jego skali wartości, uprzedzeń i fobii, uprawianych form literackich, a nawet języka nie można rozpatrywać poza kontekstem ówczesnej sytuacji politycznej i społecznej Polski. Fundamentalny dla niego problem muzyki narodowej obłożony był na ogół zakazem cenzury, stąd słowa „narodowa” i „polska” często były zastępowane słowami „domowa”, „rodzajowa” etc. Pogląd Sikorskiego, że polska sztuka narodowa w latach 50. zaczyna od stanu zerowego, wypływał z przekonania, iż „geniusz szczepu, plemienia, narodu” wyraża się głównie w języku literackim (1859). Stąd ogromna waga, jaką przykładał do pieśni Moniuszki (Prząśniczkę i Hulankę z III Śpiewnika nazwał arcydziełami), a także do opery – ideału przyszłej muzyki narodowej. Problemy Teatru Wielkiego zajmują w jego pismach poczesne miejsce; w forsowanej przez władze „włoszczyźnie” widział antytezę opery narodowej, stale dopominał się o spolszczenie oper obcojęzycznych i wprowadzenie do repertuaru nowych tytułów Moniuszki i innych kompozytorów rodzimych, wytykał śpiewakom używanie języka oryginału w polskich wersjach oper. Nie mogąc pisać o zagrożeniu dla wartości narodowych w wyniku rusyfikacji, skupiał swą krytykę na kosmopolityzmie („zbywamy się coraz któregoś z charakterystycznych naszej przeszłości rysów, toniemy w kosmopolityzmie (…) wytrzebili knieje i kupili rozwiązłą katarynkę z cudzoziemską pieśnią”, „Ruch Muzyczny” 1858 nr 37). Nie splamił się natomiast nigdy antysemityzmem i nie dopuszczał go na łamy redagowanych przez siebie organów prasowych, nie podzielał też powszechnej w jego czasach germanofobii. Polityczny kontekst myśli Sikorskiego przejawia się szczególnie jaskrawo w całkowitym ignorowaniu życia kulturalnego i udziału Rosjan w życiu muzycznym Warszawy, ich wpływu na politykę repertuarową Teatru Wielkiego, w pomijaniu milczeniem życia muzycznego Rosji. Od tej zasady robił nieliczne wyjątki, np. dla A. Rubinsteina.

Oceniając współczesną muzykę polską, Sikorski bronił mitu kultury szlacheckiej jako ostoi tradycji narodowej (wraz z równie idealizowaną kulturą ludu), toteż sceptycznie odnosił się do tych wątków oper Moniuszkowskich, które ukazywały wady szlachty, a szczególnie „niepolskie” obyczaje posesjonatów. Jednak od początku był promotorem kompozytora i jego muzykę (oprócz Parii) oceniał zazwyczaj bardzo wysoko. W. Rudziński w swej obszernej pracy o Moniuszce (Kraków 1955) niesłusznie przypisuje Sikorskiemu udział w udaremnieniu planów wystawienia Halki w Warszawie w 1847 i 1848. O wprowadzeniu na scenę każdego nowego tytułu decydował osobiście Paskiewicz, a w rok po rabacji galicyjskiej Halka nie miała żadnych szans na wystawienie. Na drugim miejscu po Moniuszce Sikorski stawiał Dobrzyńskiego jako kompozytora wielkich form, mistrza „kolorytu” orkiestry i przetwarzania tematów; wyróżniał jako obiecujące indywidualności A. Stolpego, A. Zarzyckiego i W. Żeleńskiego, a jako twórców muzyki fortepianowej I. Krzyżanowskiego, F. Miładowskiego, K. Mikulego, J. Wieniawskiego i J. Wielhorskiego. Nie uległ jednak modzie chwalenia swojskości pod każdą postacią — przeciwnie, uważał to zjawisko za „obłożną chorobę” dziennikarstwa. Pisał: „Sztuki wielkiej nie zamknąć w mazurku lub krakowiaku, w piosnce na tekst domowego poety, ani nawet w operze, w której występujące osoby przypominają narodowość. To dopiero forma myśli, ale nie sama myśl jeszcze. Ona wykwita z ducha (…) Zatem ducha budźcie w sobie panowie artyści” („Ruch Muzyczny” 1860 nr 46). Nową muzykę Zachodu starał się rzeczowo analizować, zdarzało mu się jednak określać ją jako „zniewieściałą”. Za niedościgły wzór dramatu uważał Don Giovanniego Mozarta. Z oper romantycznych wyróżniał francuską, w których muzyka jest podporządkowana „dążnościom dramatu”, natomiast uważał, że konwencjonalna formuła opery włoskiej już się wyczerpała. Bardzo krytycznie oceniał muzykę programową (znaną mu głównie z utworów A. Rubinsteina i F. Davida), jak również szkołę „nowoniemiecką”, „muzykę przyszłości”. Oba te nurty stanowiły jego zdaniem zwycięstwo rozumu nad uczuciem, gwałtowną materializację dziedziny ducha. Z czasem jego pogląd ewoluował; pod wrażeniem fragmentu z Tannhäusera Sikorski docenił siłę talentu Wagnera, a jego sztukę przeciwstawiał sztuczności J. Raffa.

Do stałych tematów Sikorskiego należała edukacja muzyczna, zarówno domowa, jak i w Instytucie Muzycznym. W serii esejów na temat przyszłej uczelni muzycznej wyrażał m.in. przekonanie, że jej celem „nie granie, śpiewanie, komponowanie, ale sztuka, istność duchowa w materię tonów i rytmu odziana (…) państwo na tych samych wyżynach, z których (…) wiara i wiedza światem rządzą” (1859). Instytut Muzyczny jego zdaniem nie spełnił pokładanych w nim nadziei, co doprowadziło w 1870 do ostrej krytyki uczelni na łamach „Gazety Polskiej” i konfliktu Sikorskiego z A. Kątskim. Wiele miejsca w swych pismach Sikorski poświęcił muzyce symfonicznej i jej popularyzatorowi – B. Bilsemu.

Warto podkreślić entuzjastyczny (do połowy lat 60.) stosunek Moniuszki do pisarstwa Sikorskiego, a zwłaszcza do „Ruchu Muzycznego”, jego udział autorski i wpływ na linię pisma, a nawet pomoc w kolportażu. Moniuszko podjął w obronie pisma i wyznawanej przez Sikorskiego hierarchii wartości polemikę z Kraszewskim. Wśród stałych autrów „Ruchu” byli także m.in. K. Estreicher i O. Kolberg. Sam Sikorski nie podpisywał swych tekstów, gdyż zgodnie z ówczesnym obyczajem
artykuły niepodpisane automatycznie szły na konto redaktora pisma. Jego autorstwa są bez wątpienia wszystkie najważniejsze teksty publicystyczne, recenzje operowe i koncertowe, przeglądy utworów kompozytorów polskich, a także zarys historii muzyki powszechnej. Zbeletryzowane gawędy i fikcyjne dialogi, być może również niektóre korespondencje spoza Warszawy i Polski, sygnował pseudonimami (Orfeusz Dudaszek, Oktawian Trąbczyński, Apollin Gołka, Symforion Pauza, Telephon Melomański, Prawdzie, Mruczek).

Twórczość muzyczna Sikorskiego w ogromnej większości zaginęła. Funkcjonowała głównie w obiegu zamkniętym i jako alternatywa ówczesnego repertuaru koncertowego przyciągała uwagę salonów, zwłaszcza ze względu na rangę poezji, po którą sięgał (Mickiewicz, Schiller); według opinii współczesnych Sikorskiemu krytyków nie miała jednak większej wartości.

Literatura: Jadwiga z Sikorskich Klemensiewiczowa Przebojem ku wiedzy. Wspomnienia jednej z pierwszych studentek krakowskich z XIX wieku, Wrocław 1961 oraz Strzępy wspomnień o Józefie Sikorskim, „Gazeta Rodzinna” [rodziny Sikorskiego] nr 100, 1957 (maszynopis powielony, Ossolineum, dział rękopisów, sygn. 16155)

A. Chybiński Dwa listy K. Kratzera do J. Sikorskiego, „Polski Rocznik Muzykologiczny” t. 2, Warszawa 1936; Eliza Orzeszkowa. Listy zebrane, t. 1 : Do redaktorów i wydawców, wyd. E. Jankowski, Wrocław 1954; Korespondencja Oskara Kolberga, wyd. M. Turczynowiczowa, cz. 1, Warszawa 1965; Stanisław Moniuszko. Listy zebrane, wyd. W. Rudziński i M. Stokowska, Kraków 1969.

M. Karasowski Pan Sikorski jako krytyk, „Biblioteka Warszawska” 1855 t. 3; F. Jaroński Pan Sikorski i Ruch Muzyczny, „Gazeta Codzienna” z 13 VI 1857; P. Sz. [K. Estreicher] Ruch Muzyczny, „Rozmaitości” (dod. do „Gazety Lwowskiej”) 1858 (recenzja I rocznika); J. Kleczyński Współcześni. Józef Sikorski, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1889 nr 279–281; Z. Urbanowska Śp. Józef Sikorski, „Wieczory Rodzinne” XVI, 1896 nr 24, 25; Aleksander R. [Rajchman] Józef Sikorski, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1896 nr 19; [W. Gomulicki] Józef Sikorski, „Biesiada Literacka” 1896 nr 21.

F. Starczewski Józef Sikorski, jego życie i działalność, „Muzyka” 1928 nr 2 (zawiera spis utworów muzycznych); A. Chybiński Do dziejów muzykologii w Polsce. O notatkach Józefa Sikorskiego, „Kwartalnik Muzyczny”, Kraków 1928/29 z. 1; Z. Jachimecki Zasługi Józefa Sikorskiego, w: Muzykologia i piśmiennictwo muzyczne w Polsce, Kraków 1948; S. Jarociński Józef Sikorski, w: Antologia polskiej krytyki muzycznej XIX i XX wieku, Kraków 1955; W. Rudziński Stanisław Moniuszko. Studia i materiały, 2 t., Kraków 1955, 1961; K. Krysmalska wstęp do: Ruch Muzyczny 1857–1862, «Bibliografia Polskich Czasopism Muzycznych» t. 3, oprac. W. Bogdany i K. Michałowski, Kraków 1957; Józef Ignacy Kraszewski i polskie życie muzyczne w XIX w., oprac. S. Świerzewski, Kraków 1963; J. Łuszczewska (Deotyma) Pamiętniki 1834–1897, wstęp i przypisy J.W. Gomulicki, Warszawa 1968; M. Podhajski Polskie podręczniki z harmonii XIX wieku. Józefa Sikorskiego Doręcznik muzyczny, «Zeszyty Naukowe PWSM w Gdańsku» nr 7, 1969; A. Spóz Warszawskie Towarzystwo Muzyczne, Warszawa 1971; K. Morawska Badania nad muzyką dawną w Polsce, w: Szkice o kulturze muzycznej XIX w., red. Z. Chechlińska, t. 3, Warszawa 1976; W. Pigła Warszawskie czasopiśmiennictwo muzyczne 1850–1914, w: Kultura muzyczna Warszawy drugiej połowy XIX wieku, red. A. Spóz, Warszawa 1980; E. Szczepańska-Lange Józef Sikorski (1813–1896). Szkic biograficzny, „Muzyka” 1997 nr 1.