Norwid Cyprian Kamil, *24 IX 1821 Laskowo-Głuchy (k. Radzymina), †23 V 1883 Paryż, polski poeta, dramaturg, prozaik, uprawiający również rzeźbę, malarstwo, rysunek i rytownictwo. W 1840 zadebiutował jako poeta (Mój ostatni sonet). Od 1842 przebywał za granicą: w Niemczech, Włoszech i Fraicji, przyjaźnił się z Chopinem, Krasińskim, Nowackim, darzył silnym uczuciem Marię Calergis, tworzył podstawy oryginalnej poetyki silnie nasyconej treściami filozoficznymi, w 1847 przyjął status emigranta. Z powodu niepowodzeń osobistych i finansowych w 1852 wyjechał do Stanów Zjednoczonych, wkrótce jednak powrócił do Europy (Londyn, od XII 1854 Paryż). We Francji Norwid ponowił próby sformułowana własnego programu ideowego (O sztuce dla Polaków 1858, O wolności słowa 1869). Za życia Norwida ukazał się tylko jeden tom jego wierszy (Poezje, Lipsk 1862). Zniechęcony lekceważeniem okazywanym przez krytyków i wydawców polskich, daremnością prób aktywnego włączenia się w życie narodu oraz tragiczną sytuacją materialną Norwid zamieszkał w 1877 w zakładzie św. Kazimierza przeznaczonym dla polskich sierot i weteranów. Ten ostatni, najspokojniejszy i najtragiczniejszy okres życia poeta spędził w wielkim osamotnieniu, cały czas pracując twórczo. Umarł niemal całkowicie zapomniany.
Twórczość literacką Norwida, czerpiącą inspiracje z dzieł Dantego i Homera oraz pism filozoficznych Hegla i współczesnych myślicieli polskich (A. Cieszkowskiego i B. Trentowskiego), cechuje różnorodność form gatunkowych, nowatorstwo języka poetyckiego, nasycenie refleksją filozoficzną. Na jej kształt i miejsce w literaturze polskiej oddziałał czas powstawania — schyłek romantyzmu i rozkwit pozytywizmu. Nastawieniu na współczesność, co zewnętrznie zbliżało twórczość Norwida do pozytywizmu, towarzyszyło podporządkowanie uniwersalnej historiozofii głęboko chrześcijańskiej. W tematyce historycznej Norwid dostrzegał genealogię współczesności, odnajdując sens symboliczny w otaczającej rzeczywistości odkrywał jej historyczne i kulturowe uwarunkowania.
Język poetycki Norwida, bogaty w liczne aluzje, maski, symbole, alegorie, niedopowiedzenia, przemilczenia, wymagał od czytelnika aktywności intelektualnej. Obfitujący w archaizmy i neologizmy przeplatane zwrotami przejętymi z mowy potocznej, nowatorski w konstrukcjach wersyfikacyjnych (rozluźnienie toku rytmicznego, wiersz wolny), język ów utrudniał percepcję dzieł Norwida w XIX w. Twórczość tę „odkryto” dopiero w latach Młodej Polski (Z. Przesmycki), żywiąc przekonanie o jej prekursorstwie wobec modernizmu. W XX w. na fali wzrastającego zainteresowania liryką i dramatami podjęto naukowe badanie dzieła Norwida (W. Borowy, J.W. Gomulicki, W. Stróżewski i in.).
Refleksje estetyczne Norwida, których wykładnią stały się głównie Promethidion i Vade-mecum, dotyczą koncepcji sztuki polskiej. Główne zadanie sztuki widział Norwid w wyrażaniu i głoszeniu prawdy. Urzeczywistnienie tego ideału następuje przez połączenie piękna będącego „kształtem miłości” (i prawdy) z pracą. W polskiej sztuce narodowej najwyższe ziszczenie ideału przyniosła muzyka Chopina.
W refleksji Norwida nad sztuką muzyka zajęła miejsce wyjątkowe jako ideał tego, czym ma być sztuka, w szczególności sztuka narodowa. Stała się przedmiotem rozważań tekstów mówiących wprost o muzyce, muzykach i instrumentach muzycznych (Fortepian Chopina, Do N. Biernackiego), tekstów traktujących o sztuce w ogóle (Promethidion), utworów o szczególnej „muzyczności” objawiającej się w konstrukcji formalnej wierszy, doborze brzmień słownych, operowaniu rytmem, agogiką i ciszą, falowaniu dynamiki i nastroju (Bema pamięci żałobny rapsod). Mistrzowskie opisy muzyki i muzyków – postaci realnych (Chopin, N. Biernacki, A. Kątski i in.) i fikcyjnych – charakterystyki instrumentów muzycznych (fortepian, skrzypce, harfa i in.), refleksje o tańcach polskich dowodzą znajomości i głębokiego odczuwania muzyki, zafascynowania dźwiękiem, kształtem, formą muzyczną. Istotne przemyślenia dotyczą m.in. relacji dźwięk-ton (Norwid odróżnia ton od dźwięku jako brzmienie integralnie związane z określoną treścią), obowiązywania reguł w sztuce, stosunku sztuki ludowej i narodowej do wartości ogólnoludzkich. Oryginalną całość myślową tworzą teksty o Chopinie, którego muzykę Norwid przedstawia jako ucieleśnienie własnych postulatów wobec sztuki: syntezy wszystkich wartości (piękno, doskonałość, prostota, dojrzałość, pełnia, nowatorstwo), podniesienia „ludowego” do wartości ogólnoludzkich, „narodowego” do uniwersalnych.
Nowatorstwo konstrukcyjne tekstów Norwida nie pobudzało kompozytorów do ich muzycznego opracowywania. W XIX w. umuzycznienia doczekał się jedynie fragment fantazji Marzenie („Gdy po deszczu”) w pieśni A. Boguckiego (Rusałka 1865), powtórnie u W. Rzepki (pieśń Rusałka 1900). „Odkrycie” Norwida przez modernistów zaskutkowało w XX w. większym zainteresowaniem kompozytorów jego twórczością. W 1908 powstała ilustracja muzyczna B. Raczyńskiego do misterium Krakus, książę nieznany, w 1939 F. Nowowiejski napisał Kantatę op. 54 do wiersza Bema pamięci żałobny rapsod. W latach po II wojnie światowej i współcześnie skomponowano wiele pieśni do tekstów Norwida, najwięcej umuzycznień doczekał się liryk Moja piosnka („Do kraju tego”). Twórcami pieśni do słów Norwida byli m.in.: W. Friemann — Ty mnie do pieśni pokornej nie wołaj i Moja piosnka (1947), M. Mazurek — Moja piosnka (na chór, 1976), W. Rudziński — Dwie pieśni (A gdy kto ciśnie w oczy człowiekowi i Już późno!, 1976), J. Świder — Moja piosnka (na chór, 1983), B. Matuszczak — Tryptyk Norwida (Samotność, Ty mnie do pieśni, Aerumnarum plenus, 1983).
Edycje: Dzieła zebrane, oprac. J.W. Gomulicki, t. 1–2: Wiersze, 1966; Pisma wszystkie, oprac. J.W. Gomulicki, 11 t., Warszawa 1971–76; Pisma wybrane, oprac. J.W. Gomulicki, 5 t., wyd. 2 zmien. Warszawa 1980.
Literatura: L. Krzemieniecki Cyprian Norwid a muzyka, „Muzyka” 1958 nr 1/2; L. Krzemieniecki Norwid i Olimpia Wagner, „Muzyka” 1964 nr 1/2; L. Krzemieniecki Norwid – twórcze zjawisko percepcji muzycznej, „Muzyka” 1968 nr 2; W. Stróżewski Chopin i Norwid, „Rocznik Chopinowski” 1987 XIX, Kraków 1990; Cyprian Kamil Norwid. O muzyce, wstęp i oprac. W. Stróżewski, Kraków 1997; A. Melbechowska-Luty Sztukmistrz. Twórczość artystyczna i myśl o sztuce Cypriana Kamila Norwida, Warszawa 2001; Cyprian Norwid. Prorok niechciany, katalog wystawy w Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie, Warszawa 2001.
