Zemlinsky, Alexander von

Zemlinsky [cεmlʹynski] Alexander von, *14 X 1871 Wiedeń, †15 III 1942 Larchmont (Nowy Jork), austriacki kompozytor i dyrygent. Urodził się w wielokulturowej rodzinie. Aby poślubić pochodzącą z bośniacko-sefardyjskiej rodziny Klarę Semo, jego ojciec Adolf (von) Zemlinszky przeszedł z katolicyzmu na judaizm i w tej religii Alexander był wychowywany. W latach 1884–92 kształcił się w konserwatorium w Wiedniu u A. Doora (fortepian), F. Krenna, R. Fuchsa (harmonia i kontrapunkt) oraz J.N. Fuchsa (kompozycja). W latach 1895–96 dyrygował założoną przez siebie amatorską orkiestrą Polyhymnia, w której A. Schönberg – jego późniejszy szwagier i przyjaciel – grał na wiolonczeli; Zemlinsky przez kilka miesięcy udzielał mu także nieformalnych lekcji kompozycji. W 1896 otrzymał nagrodę księcia Luitpolda za swoją pierwszą operę Sarema, wystawioną następnie z sukcesem w monachijskiej Hofoper. W 1900 w wiedeńskiej Hofoper miała miejsce premiera jego drugiej opery Es war einmal… pod dyrekcją G. Mahlera.

Po śmierci ojca w 1900, ze względu na kłopoty finansowe, przyjął stanowisko głównego dyrygenta wiedeńskiego teatru operetkowego Carltheater, co zapewniało mu stały dochód, ale nie pozostawiało wiele czasu na komponowanie. W tym czasie poznał Almę Schindler, której udzielał lekcji kompozycji i z którą połączyła go głębsza relacja. Związek trwał krótko, ponieważ Alma ostatecznie odrzuciła Zemlinsky’ego, wydarzenia te jednak miały oddźwięk w jego utworach jeszcze przez długi czas (opera Der Zwerg). Od 1903 dawał także lekcje orkiestracji w szkole Eugenii Schwarzwald. Do jego uczniów należeli m.in. A. Berg, A. Webern i E. Wellesz. W późniejszym okresie prywatnych lekcji kompozycji udzielał E.W. Korngoldowi. W 1903 przeniósł się do Theater an der Wien, a w 1904 do nowej Volksoper. Wiosną 1907 otrzymał posadę dyrygenta wiedeńskiej Hofoper, gdzie jesienią tego samego roku miała mieć premierę jego trzecia opera Traumgörge, ale wraz ze zmianą na stanowisku dyrektora (Mahlera zastąpił F. Weingartner), premiera opery została odwołana (nastąpiła dopiero w 1980 w Norymberdze) a kontrakt Zemlinsky’ego został rozwiązany na początku 1908. Powrócił następnie do pracy w Volksoper. W 1911, po śmierci swojego mentora i promotora Mahlera, Zemlinsky przeniósł się do Pragi, gdzie do 1927 był dyrektorem muzycznym w Neues Deutsches Theater. Od 1920 sprawował również funkcję rektora Deutsche Akademie für Musik und darstellende Kunst w Pradze, prowadząc klasę kompozycji i dyrygentury.

W 1927 przyjął posadę pierwszego dyrygenta Krolloper w Berlinie, którą w tym czasie kierował O. Klemperer. Po zamknięciu teatru w 1931 zaproponowano mu stanowisko dyrektora muzycznego w Wiesbaden, Zemlinsky zdecydował jednak pozostać w Berlinie. Uczył w Musikhochschule w Berlinie i dyrygował gościnnie w wielu miastach europejskich, m.in. w Barcelonie, Brnie, Paryżu, Rzymie i Warszawie. Współpracował również z Filharmonią Czeską. W grudniu 1931 poprowadził berlińską premierę Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny K. Weilla. Opera ta, odrzucona przez środowiska prawicowe, odniosła komercyjny sukces. Wiosną 1933 w związku z antysemicką polityką Hitlera był zmuszony wyjechać z Niemiec. Wrócił do Wiednia, gdzie poświęcił się komponowaniu. Tego samego roku w Zurychu wystawiona została nowa opera Zemlinsky’ego Der Kreidekreis, która zyskała uznanie krytyków. Po przyłączeniu Austrii do III Rzeszy wiosną 1938 Zemlinsky zdecydował się opuścić kraj. We wrześniu wyjechał z żoną Louise i córką do Pragi i stamtąd w grudniu tego samego roku przez Rotterdam do Nowego Jorku. Rozpoczął pracę nad nową operą Circe, ale wkrótce zaczął podupadać na zdrowiu i całkowicie przestał komponować.

Jako dyrygent Zemlinsky był ceniony zarówno za doskonałe interpretacje muzyki W.A. Mozarta, Mahlera i R. Straussa, jak i kompozytorów współczesnych (prowadził większość prawykonań utworów A. Schönberga). W okresie 16 lat działalności w Pradze, mimo skomplikowanej sytuacji politycznej i ekonomicznej oraz trudnej współpracy z ówczesnym dyrektorem Neues Deutsches Theater, udało mu się utrzymać jakość muzyczną produkcji operowych i koncertów symfonicznych na najwyższym poziomie. W 1925 krytyk muzyczny Leo Schleissner nazwał ten okres “erą Zemlinsky’ego”, podkreślając jego wpływ na życie muzyczne miasta. Zemlinsky zaprezentował w tym czasie wiele współczesnych dzieł scenicznych (m.in Der Ring des Polykrates i Violantę E.W. Korngolda, Jenufę L. Janáčka, Cudownego Mandaryna B. Bartóka, Jonny spielt auf E. Krenka, Cardillaca P. Hindemitha, dokonał prawykonania fragmentów Wozzecka A. Berga), nie wahał się też sięgać po repertuar budzący w większych ośrodkach muzycznych wiele kontrowersji (Sancta Susanna P. Hindemitha). Wydarzeniem, które odbiło się echem również poza granicami kraju było prawykonanie Oczekiwania Schoenberga w 1924, entuzjastycznie przyjęte przez krytyków. W 1922 został dyrektorem muzycznym nowo utworzonego Stowarzyszenie Prywatnych Wykonań Muzycznych (Prager Verein für Musikalische Privataufführungen), które w okresie swej dwuletniej działalności zaprezentowało kilkadziesiąt kompozycji, głównie dzieł Regera, Debussy’ego, Schönberga, Berga i Weberna.

Zemlinsky był czynnym świadkiem rewolucji jakie dokonywały się w muzyce w latach 1890-1940. Jego język muzyczny łączy bogactwo tradycji późnoromantycznych z nowymi trendami pierwszych dekad XX w.  We wczesnych utworach wyraźne są nawiązania do muzyki J. Brahmsa. Przejętą od niego oraz R. Fuchsa technikę wariacyjną (polegającą na wykorzystaniu krótkiego motywu jako podstawowej komórki do budowy materiału tematycznego części lub całości utworu) Zemlinsky rozwinął i udoskonalił. Interesował się również numerologią. Motyw d-e-g i jego numeryczna reprezentacja 2-3-5 oraz ich transformacje pojawiają się w warstwie melodycznej, rytmicznej (w tym zastosowanie polirytmii) bądź harmonicznej w utworach z różnych okresów. Pozostawał też pod wpływem R. Wagnera i G. Mahlera, zwłaszcza w zakresie tonalności. Zawód miłosny, jakiego doświadczył ze strony Almy Schindler (później Almy Mahler), odcisnął piętno na twórczości Zemlinsky’ego. Ok. 1902 jego muzyka stała się bardziej ekspresywna, o dużym ładunku emocjonalnym (Die Seejungfrau, Lyrische Symphonie), co zbliżało go ku estetyce II Szkoły Wiedeńskiej. Dokonywał nowych interpretacji klasycznej formy sonatowej (II Kwartet smyczkowy). Charakterystyczne dla jego stylu jest ponadto doskonałe wyczucie barwy.

W roku 1920 nastąpiła dalsza radykalizacja języka muzycznego, poprzez nowy rodzaj muzycznej ciągłości budowanej na zasadzie podobieństw faktury bądź konturu melodii, traktowanych na równi z rozwojem tematycznym, a także poszukiwanie nowych jakości brzmieniowych (III Kwartet smyczkowy, Symphonische Gesänge). Zemlinsky eksplorował granice tonalności, nigdy jednak nie zdecydował się wyjść poza jej ramy. W dojrzałych utworach nawiązuje do szeroko rozumianej tradycji, wykorzystując techniki kompozytorskie różnych epok, które inkorporuje do własnego, oryginalnego idiomu stylistycznego (Sinfonietta, Psalm XIII, IV Kwartet smyczkowy).

Mimo wielkiego uznania, jakim darzony był jako dyrygent, i sukcesów, z jakim przyjmowane były poszczególne jego dzieła, kariera Zemlinsky’ego nie rozwinęła się na większą skalę, a twórczość przyćmiona została przez dokonania bardziej radykalnych twórców. W kontekście wydarzeń politycznych w Austrii i Europie środkowej w latach 30. a także nowych technik kompozytorskich i awangardy muzycznej w kolejnych dekadach po wojnie, jego spuścizna została na kilkadziesiąt lat zapomniana. Dopiero w latach 70. jego utwory zaczęto ponownie wykonywać i nagrywać. Odnalezienie zaginionych partytur utworów nigdy wcześniej nie wykonywanych oraz nowe spojrzenie na twórczość Zemlinsky’ego, tym razem przez pryzmat postmodernizmu, pozwoliło zrewidować wcześniejsze poglądy na jego miejsce w historii muzyki.

Literatura:  A. Beaumont, Zemlinsky, Londyn 2000; L. Gorrell, Discordant melody: Alexander Zemlinsky, his songs, and the second Viennese school, Westport Connecticut: Greenwood 2002; Zemlinsky studies, red. M. Frith, Londyn 2007; W. Loll Zwischen Tradition und Avantgarde: die Kammermusik Alexander Zemlinskys, Kassel 1990; P. Wessel Im Schatten Schönbergs: rezeptionshistorische und analytische Studien zum Problem der Originalität und Modernität bei Alexander Zemlinsky, Wiedeń 2009; Ch. Becker Die Variantentechnik am Beispiel Alexander Zemlinskys, Wiedeń 1999; M. Moskovitz,  Alexander Zemlinsky: A Lyric Symphony, Woodbridge 2010; C. Niekerk Zemlinsky contra Mahler: Aesthetic Modernism, the Jewish Body, and the Violence of Fairy Tales, „German Studies Review” 2022, t .45 (2); S. Van de Moortele Two-Dimensional Sonata Form. Form and Cycle in Single-Movement Instrumental Works by Liszt, Strauss, Schoenberg and Zemlinsky, Leuven 2013; T. Adorno Quasi una fantasia. Musikalische Schriften II, Frankfurt n. Menem 1963; W. Loll Zwischen Tradition und Avantgarde: die Kammermusik Alexander Zemlinskys, „Kieler Schriften zur Musikwissenschaft”, t. 34, Kassel 1990; Alexander Zemlinsky: Ästhetik, Stil und Umfel, red. H. Krones, Wiedeń 1995.