Walter, Bruno

Walter Bruno, właściwie B. W. Schlesinger, *15 IX 1876 Berlin, †17 II 1962 Beverly Hills (Kalifornia), niemiecki dyrygent, pianista, kompozytor i pisarz muzyczny. W latach 1884–93 uczył się w Sternsches Konservatorium w Berlinie pod kierunkiem H. Ehrlicha (gra na fortepianie), L. Busslera (teoria muzyki), R. Radeckego i A. Kleffela (kompozycja i dyrygentura). Myślał o karierze pianistycznej (mając 13 lat wystąpił z orkiestrą Berliner Philharmoniker), lecz zafascynowany koncertami H. von Bülowa, zdecydował poświęcić się dyrygenturze. Jeszcze podczas studiów debiutował w roli dyrygenta i kompozytora, wykonując z chórem i orkiestrą Berliner Philharmoniker kantatę Meeresstille und glückliche Fahrt (18 III 1893). Jako dyrygent operowy debiutował w 1894 w Stadttheater w Kolonii (Der Waffenschmied A. Lortzinga). W latach 1894–96, w okresie dyrekcji G. Mahlera, był korepetytorem i dyrygentem Stadttheater w Hamburgu, następnie działał w teatrach operowych we Wrocławiu (1896/97), w Bratysławie (1897/98) i Rydze (1898–1900), gdzie poznał śpiewaczkę Elsę Korneck (sopran), którą w 1901 poślubił. W 1900/01 dyrygował w Hofoper w Berlinie, m.in. pierwszym berlińskim wystawieniem opery H. Pfitznera Der arme Heinrich. W latach 1901–12, zaproszony przez Mahlera, był pierwszym dyrygentem Hofoper w Wiedniu i dyrektorem wiedeńskiej Singakademie (1911–12). Gościnnie występował w Queen’s Hall (1909) i Covent Garden (Tristan i Izolda R. Wagnera, 1910) w Londynie, Teatro Augusteo w Rzymie (1911) i od 1913 wielokrotnie w Rosji. Po śmierci Mahlera dokonał prawykonań jego Das Lied von der Erde (Monachium 1911) i IX Symfonii (Wiedeń 1912). W latach 1913–22 działał w Monachium jako Generalmusikdirektor i dyrektor opery (od 1918). Sezony koncertowe i operowe Waltera (m.in. Euryanthe C.M. von Webera, Hans Heiling H. Marschnera, prapremiera Palestriny H. Pfitznera, 1917, Die Frau ohne Schatten R. Straussa, 1919), przyjmowane z entuzjazmem jako „róg obfitości wzniosłych dobrodziejstw” (Th. Mann Listy), przerwała antysemicka nagonka na łamach „Völkischer Beobachter”. 15 II 1923 koncertem w Carnegie Hall z New York Symphony Orchestra Walter rozpoczął występy w Stanach Zjednoczonych. W latach 1924–31 dyrygował w Covent Garden. W1925 wystąpił po raz pierwszy na festiwalu w Salzburgu (Don Pasquale G. Donizettiego) i objął dyrekcję Städtische Oper w Berlinie (Śpiewacy norymberscy R. Wagnera, 1925, Turandot G. Pucciniego, 1926). W1926 debiutował w La Scali w Mediolanie, w 1928 święcił sukcesy na festiwalu Mozartowskim w Paryżu. W 1929 objął po W. Furtwänglerze dyrekcję orkiestry Gewandhausu w Lipsku. W 1932 dyrygował New York Philharmonic Orchestra. W latach 1929–32 występował z Berliner Philharmoniker w serii Bruno-Walter-Konzerte. W III 1933, pozbawiony możliwości dyrygowania w Niemczech (koncerty Waltera w Lipsku i Berlinie przejął R. Strauss), emigrował do Austrii. Występował na festiwalu w Salzburgu (m.in. Don Giovanni W.A. Mozarta z E. Pinzą, 1934, recitale z Lotte Lehmann) i Wiedniu jako stały dyrygent Wiener Philharmoniker, a od 1936 dyrektor Wiener Staatsoper. W 1938, zmuszony ponownie do emigracji, przeniósł się do Francji. W 1939 osiadł ostatecznie w Stanach Zjednoczonych (Nowy Jork i Beverly Hills), gdzie naturalizował się w 1946. Jako stały dyrygent był związany w latach 1941–45, w 1950/51, 1956/57 z Metropolitan Opera House (debiutował, wystawiając Fidelia Beethovena z K. Flagstad i A. Kipnisem) i New York Philharmonie Orchestra, z którą w 1941 rozpoczął nagrania płytowe, a w latach 1947–49 pełnił w niej funkcję doradcy artystycznego. Jednocześnie występował gościnnie w Bostonie, Filadelfii, Chicago, Minneapolis, Detroit, San Francisco, Los Angeles oraz realizował nagrania radiowe i płytowe z NBC Symphony Orchestra i Columbia Symphony Orchestra. W 1946 Walter wznowił koncerty w Europie (Sztokholm, Londyn, Amsterdam, Bruksela, Paryż). W 1947 występował na festiwalu w Edynburgu jako dyrygent (z Wiener Philharmoniker) i pianista (ze śpiewaczką K. Ferrier). W 1950 po raz pierwszy od 1932 wystąpił w Niemczech (z BerlinerPhilharmoniker). W 1956 w ramach obchodów Roku Mozartowskiego wystawił Czarodziejski flet w Metropolitan Opera House. W III 1957, po ataku serca, przerwał na rok występy amerykańskie i europejskie. 27 i 29 III 1959 dyrygował po raz ostatni w Metropolitan Opera House (Messa da Requiem Verdiego), w V 1960 wystąpił na pożegnalnym koncercie w Wiedniu z Wiener Philharmoniker (VIII Symfonia Schuberta, IV Symfonia Mahlera). 4 XII 1960 dał ostatni koncert publiczny z Los Angeles Philharmonic z udziałem Van Cliburna.

Walter koncertował w Polsce, dyrygując orkiestrą Filharmonii Warszawskiej: w IV 1933 z programem Beethovenowskim (Leonora II, Koncert skrzypcowy D-dur z H. Szeryngiem, III Symfonia), w XII 1935 wystąpił z A. Schnablem (Symfonia D-dur W.A. Mozarta, IV Koncert fortepianowy Beethovena, I Symfonia Brahmsa).

Rozwój osobowości Waltera, pozostającego w młodości pod silnym wpływem Mahlera, wynikał przede wszystkim z „naturalnej potrzeby czujnego, żywego, wszechstronnego umysłu” (Th. Mann To Bruno Walter, 1946). W polu jego rozległych zainteresowań filozoficznych i literackich znalazły się m.in. idee R. Steinera i polonicum Nie-Boska komedia Z. Krasińskiego, którą w 1936 podziwiał z Th. Mannem w wiedeńskim Burgtheater („Dziwne dzieło o młodzieńczej wspaniałości”, Dzienniki, t. 2). Z tej samej potrzeby wywodziła się eseistyka Waltera, podejmująca zasadniczy dla niego problem etosu i moralnej siły muzyki. Posługiwał się refleksją hermeneutyczną, wpisując dzieło muzyczne w kontekst duchowego dziedzictwa kultury (Beethovens Missa solemnis, 1920), rodzajem pamfletu na „muzykę atonalną” i „nową rzeczowość” (Von den moralischen Kräften der Musik, 1935), analizą porównawczą (Bruckner and Makler, 1940) oraz dawał wyraz osobistym doświadczeniom i etycznym przekonaniom (Von der Musik und vom Musizieren, 1957; Mein Weg zur Anthroposophie, 1961).

Tym samym zasadom był wierny w praktyce muzycznej. Jako dyrygent był bezkompromisowym perfekcjonistą, lecz w przeciwieństwie do A. Toscaniniego zawsze zabiegał cierpliwie o „cud porozumienia”, nie uciekając się do despotycznych sposobów przełamywania woli i naturalnego oporu zespołów wykonawczych. W poczuciu ogromnej odpowiedzialności artystycznej każde wykonanie traktował jak prawykonanie utworu. Ideał interpretatorski widział w zachowaniu „złotego środka” i wewnętrznej równowagi, wyznając, że każde wielkie dzieło posiada tylko jeden punkt kulminacyjny. Wykazywał przy tym wielką dbałość o szlachetne, miękkie brzmienie orkiestry, któremu Adorno stawiał zarzut „melodycznych słodkości” i „ekspresywnych zniekształceń” (Th.W. Adorno, A. Berg Briefwechsel 1925–1935, wyd. H. Lonitz, Frankfùrt n. Menem 1997). Przy pulpicie Walter „zdawał się być uosobieniem rytmu, jego ruchy miały przedziwną elastyczność i młodzieńczą energię” (K. Wiłkomirski Wspomnienia, Kraków 1971). I. Strawiński pisał o „wyjątkowej maestrii” Waltera z okazji wspólnego wykonania Concerto na fortepian i instrumenty dęte (Paryż 1935): „z nim nie bałem się miejsc niebezpiecznych pod względem rytmu – a to szkopuł dla wielu dyrygentów” (Kroniki mego życia, Kraków 1974).

Repertuar Waltera miał jednak charakter zachowawczy, koncentrował się wokół najbliższych mu kompozytorów klasycznych i romantycznych; wykonania i nagrania – głównie dla wytwórni Columbia – ostatnich 6 symfonii W.A. Mozarta (Toscanini zachwycał się nagraniem Symfonii g-moll), utworów Beethovena, Brahmsa, Brucknera i Mahlera uznano za wzorcowe czy wręcz „epokowe” (Th. Mann o wykonaniu symfonii Brucknera, Listy, t. 2). Niechętny muzyce współczesnej, wprowadzał ją do swego repertuaru incydentalnie, m.in. dokonał prawykonania oper E. Korngolda Violanta i Der Ring des Polykrates (Monachium 1916), pierwszego zagranicznego wykonania I Symfonii D. Szostakowicza (Berlin 1928) i pierwszego nagrania I Symfonii S. Barbera (Nowy Jork 1945). Niepowodzeniem zakończyły się rozmowy UE z Walterem w 1914 na temat wystawienia w Monachium Hagith K. Szymanowskiego.

W ostatnich latach zainteresowanie wzbudziła twórczość kompozytorska Waltera. Pierwsze współczesne wykonania i nagrania miały sonata na fortepian i skrzypce (VAI Audio 1997), I Symfonia d-moll (wyk. Nowy Jork 2004; CPO 2008) oraz pieśni z op. 11 i 12 (Linn Records 2004; nagranie kompletne, Brillant Classics 2009). Obok znakomitego métier utwory Waltera ujawniają przezwyciężanie wpływów Mahlera z inklinacją do środków wyrazu muzycznego ekspresjonizmu.

Literatura: Theme and Variations. An Autobiography, tłum. ang. J.A. Galston, Nowy Jork 1946, 2. wyd. 1958, przedr. Westport (Connecticut) 1981, wyd. w jęz. niem. Thema und Variationen. Erinnerungen und Gedanken, Sztokholm 1947, Frankfurt n. Menem 1950, wyd. nowe 1988, tłum. fr. A. Tanner, Lozanna 1952, tłum. czes. H. Fischerová, Praga 1965, wyd. ros. Moskwa 1969, 2. wyd. 1976; Bruno Walter. Briefe 1894–1962, wyd. L. Walter Lindt (córka Waltera), Frankfurt n. Menem 1969; M. Komorn-Rebhan Was wir von Bruno Walter lernten, Wiedeń 1913; Th. Mann Musik in München (art. o B. Walterze), „Der Tag” 1917 nr 16–17, przedr. w: Gesammelte Werke, t. 11, red. H. Bürgin, Frankfurt n. Menem 1960; P. Stefan Bruno Walter, Wiedeń 1936; Th. Mann Mission of Music. Tribute to Bruno Walter, „New York Times Magazine” z 19 II 1944; Th. Mann To Bruno Walter on his Seventieth Birthday, „The Musical Quarterly” XXXII, 1946 nr 4; B. Gavoty Bruno Walter, Genewa 1956; A. Holde Bruno Walter, Berlin 1960; E. Wellesz Bruno Walter (1876–1962), „Music and Letters” XLIII, 1962; Th. Mann Briefe, 3 t., wyd. E. Mann, Frankfurt n. Menem 1961–65, wyd. pol. Listy 1889–1955, tłum. W. Jedlicka, T. Jętkiewicz, T. Zabłudowski, Warszawa 1966–73; A. Boult Bruno Walter, „Recorded Sound” 1970 nr 40; D. Rooney Bruno Walter. A Reassessment, „Keynote” 1987 nr 3; Th. Mann Dzienniki, 3 t., tłum. I. i E. Naganowscy, Poznań 1995; R. Louis Bruno Walter. Humain, trop humain, „Diapason” 1995 nr 415 suplement (zawiera dyskografię); E. Ryding, R. Pechefsky Bruno Walter. A World Elsewhere, New Haven (Connecticut) 2001, 2. wyd. 2006; M. Selvini Bruno Walter. La porta dell’eternità, 3 t., Montagnola 1999–2001; Bruno Walter. Der Wiener Nachlass, red. S. Eschwé i M. Staudinger, Wiedeń 2001; A. Pschera D-Day oder der längste Tag im Leben des „Don Giovanni”. Anmerkungen zu Bruno Walters „Don Giovanni”, „Neue Zeitschrift für Musik” 2002 nr 6.