Kleczyński, Jan

Kleczyński Jan, *8 VI 1837 Janiewicze na Wołyniu, †15 IX 1895 Warszawa, polski krytyk, pisarz muzyczny, pianista, pedagog i kompozytor oraz szachista. W okresie nauki w gimnazjum realnym w Warszawie, po 1850, pobierał lekcje gry na fortepianie u I. Krzyżanowskiego, absolwenta konserwatorium w Paryżu i ucznia Chopina; w latach 1859–66 studiował w konserwatorium w Paryżu u F. Bazina i W.E. Carafy (teorię i kompozycję) oraz u A.F. Marmontela (fortepian). Również w Paryżu poznał tajniki gry w szachy, uczęszczając do Café de la Régance, siedziby środowiska szachowego i miejsca rozgrywek. Kleczyński jako pianista-solista oraz kameralista występował w latach 1858–89 w Warszawie, ponadto w Żytomierzu, Kaliszu, Krakowie, Lwowie, Lublinie, Szczawnicy, Iwoniczu, Ciechocinku, Kijowie, Odessie. W 1862 i 1864 koncertował w Paryżu (w salach Pleyela oraz Erarda) zyskując uznanie. W repertuarze Kleczyńskiego znajdowały się dzieła Bacha, Beethovena, Chopina, Hummla, Liszta, Mendelssohna, Saint-Saënsa, Schumanna, Thalberga, Webera oraz kompozycje własne. Od 1881 udzielał prywatnych lekcji gry na fortepianie. Od 1887 do 1890 prowadził średni kurs w zakresie nauki gry na fortepianie w Instytucie Muzycznym Warszawskim. Wśród jego uczniów byli m.in. F. Brzeziński, W. Landowska, H. Łopuska-Wyleżyńska, L. Płosajkiewicz.  Kleczyński był jednym z założycieli WTM, w latach 1875–77 pełnił funkcję sekretarza WTM, a od 1877 do 1878 dyrektora muzycznego. Organizował wieczory muzyczne WTM, na których wykonywano jego kompozycje; prezentowano je również w Pradze (1880, 1887), Krakowie (1884, 1885), Lwowie (1885), Poznaniu (1904) i innych miastach. Od 1877 rozpoczął działalność jako krytyk muzyczny, współpracował z warszawskimi czasopismami: „Bluszcz”, „Tygodnik Powszechny”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Kurier Warszawski”, „Kurier Codzienny”; w „Tygodniku Ilustrowanym” i „Kurierze Warszawskim” podejmował także teoretyczne i praktyczne problemy gry w szachy, od końca lat 60. XIX w. odnosił sukcesy w turniejach i mistrzostwach szachowych.  W latach 1880–95 był redaktorem naczelnym „Echa Muzycznego” (od 1884 z A. Rajchmanem), kierownikiem działu muzycznego i głównym recenzentem; po 3 latach pracy dokonał poszerzenia profilu pisma, co uzewnętrzniło się w zmianie tytułu od 1 X 1883 na „Echo Muzyczne i Teatralne” (EMT), a od 1885 — „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” (EMTA) oraz przekształceniu go z dwutygodnika w tygodnik. W 1879 wygłosił w Resursie Obywatelskiej w Warszawie 3 odczyty O wykonywaniu dzieł Chopina, a w 1883 tamże 3 odczyty Chopin w celniejszych swoich utworach. W 1882 po raz pierwszy był w Zakopanem, w 1884 odbył wycieczkę po Podhalu wraz z T. Chałubińskim i I.J. Paderewskim, od tego czasu zajął się zbieraniem i opisywaniem melodii podhalańskich.

Z perspektywy historycznej w wielokierunkowej działalności Kleczyńskiego na plan pierwszy wysuwa się jego spuścizna pisarska; twórczość kompozytorska, przeznaczona dla amatorów, ma znaczenie drugorzędne. Kleczyński interesował się szczególnie twórczością Chopina i interpretacją jego dzieł. Od 1870 publikował artykuły biograficzne zawierające charakterystykę stylu chopinowskiego. W wykładach (1879, 1883) w Resursie Obywatelskiej poruszał problemy wykonawstwa kompozycji Chopina. Jako pierwszy w literaturze światowej omówił metodę fortepianową Chopina („Bluszcz” 1869), jej podstawy techniczne dotyczące aplikatury, systematyki ćwiczeń zgodnie z „morfologią klawiatury”. Kleczyński trafnie wskazał na oryginalne i nowatorskie elementy tej metody: topologię palców, techniczne sposoby realizacji gry cantabile, specjalną pracę nad dźwiękiem i uderzeniem. W rozprawach O wykonywaniu dzieł Chopina i Chopin w celniejszych swoich utworach Kleczyński, korzystając z uwag przekazanych przez uczniów Chopina (M. Czartoryską, C. Dubois, B. Zaleską, J. Fontanę), których poznał podczas pobytu w Paryżu, własnych doświadczeń pedagogiczno-pianistycznych, a także inspirując się wskazówkami dotyczącymi interpretacji muzycznej zawartymi m.in. w pracach H. Schmitta, A. Kullaka, M. Lussy’ego, F. Liszta, K. Libelta, omówił sposoby wykonywania kompozycji Chopina. Szczegółowo scharakteryzował: reguły frazowania, pedalizacji, realizacji melizmatów, tempa rubato, typ wyrazu muzycznego; położył nacisk na prostotę, naturalność oraz indywidualność stylu wykonania. Praktycznym rezultatem studiów nad interpretacją muzyki Chopina było opracowanie i wydanie (1882) 10 tomów jego dzieł fortepianowych w układzie gatunkowym, uwzględniające kompozycje pośmiertne (reedycja GiW w latach 1902–03, red. R. Stroble) Kleczyński oparł się bezpośrednio na tekście drugiej edycji (1873) warszawskiej oficyny GiW, będącej zrewidowaną wersją jej poprzedniego wydania (1863-64). Dodał warianty z edycji K. Mikulego (Lipsk, F. Kistner 1879), inne pochodzące z przekazów pisemnych i ustnych uczennic Chopina oraz własne o charakterze wykonawczym, a nie tekstowym; sugestie interpretacyjne Kleczyńskiego dotyczące frazowania, palcowania, realizacji ozdobników. W porównaniu z dwoma wcześniejszymi wydaniami zbiorowych dzieł Chopina dokonanymi przez jego uczniów (T. Tellefsen, Paryż 1860; K. Mikuli, Lipsk 1879) wydanie Kleczyńskiego ma dodatkową wartość, gdyż autor wyraźnie wyodrębnił w tekście nutowym lub w komentarzu to, co oryginalnie Chopinowskie, od tego, co było jego lub innych redaktorskim wkładem. Edycja Kleczyńskiego jest ważnym dokumentem dziewiętnastowiecznej recepcji dzieł Chopina.

Z tematyką pianistyczną związane są rozprawy Kleczyńskiego poświęcone problemom nauczania gry na fortepianie, metodom pracy nad utworem, twórczości fortepianowej, które opublikował na łamach “Echa Muzycznego” (1882, 1889) i „Bluszczu” (1875). Celom dydaktyczno-popularyzatorskim służyły tłumaczone przez Kleczyńskiego na język polski prace H. Schmitta i M. Lussy’ego. Przekład popularnego w XIX w. traktatu Lussy’ego zawierał pochodzące od Kleczyńskiego skróty, komentarze, polemiczne przypisy, przykłady z twórczości polskich kompozytorów i polskiej muzyki ludowej. Kleczyński był także tłumaczem Katechismus der Musik J.C. Lubego oraz autorem Słownika wyrazów używanych w muzyce — niewielkich leksykonów, które przyczyniły się do upowszechniania elementarnej wiedzy i terminologii muzycznej.

W piśmiennictwie Kleczyńskiego ważne miejsce zajmują liczne artykuły dotyczące historii muzyki, głównie prace biograficzne i stylokrytyczne, w których wiedza fachowa przekazana jest w literackiej formie wypowiedzi. Kleczyński przedstawiał kompozytorów opery i operetki francuskiej, twórców niemieckiej opery romantycznej i dramatu muzycznego, autorów polskiej opery narodowej. Popularyzował wiedzę o współczesnych mu kompozytorach polskich (Żeleńskim, Noskowskim, J. Wieniawskim, Zarębskim, Paderewskim i in.) i obcych (Liszcie, Brahmsie, Czajkowskim, Saint-Saënsie, Griegu, Smetanie, Dvořáku). Z przeszłości muzycznej osobne artykuły poświęcił twórczości Palestriny, Bacha, Glucka, Haydna, Mozarta, Beethovena. Zainspirowany przez T. Chałubińskiego zajął się muzyką Podhala i jako pierwszy wydawał (od 1883) melodie wokalne oraz instrumentalne z tego regionu. Dokonana przez Kleczyńskiego harmonizacja sprzeczna była z zasadami przyjętymi już przez O. Kolberga, ale w XIX w. taka forma publikacji służyła popularyzacji muzyki ludowej, spowodowała zainteresowanie folklorem podhalańskim także wśród kompozytorów. Z zapisków Kleczyńskiego korzystali m.in. I. J. Paderewski, K. Szymanowski, sam Kolberg docenił rozprawę Kleczyńskiego Melodie zakopiańskie i podhalskie („Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” 1888) włączając jej zawartość do swojej pracy Góry i Podgórze. W latach 1867–95 Kleczyński był czynnym krytykiem muzycznym, pisał recenzje z przedstawień operowych i operetkowych, koncertów, wydań utworów i książek o muzyce, publikacji pedagogicznych, podejmował dyskusje dotyczące kierunków kształcenia, poziomu i rezultatów nauczania w warszawskich szkołach muzycznych, publikował liczne notatki o życiu muzycznym Warszawy. Pasjonowały go zagadnienia wykonawstwa muzycznego, ze szczególną wnikliwością analizował kreacje wokalistów operowych (m.in. T. Jakowickiej, A. Myszugi, W. Mierzwińskiego, M. Sembrich-Kochańskiej) i grę wirtuozów-pianistów (m.in. K. Tausiga, T. Carreño, J. Hofmana, J. Śliwińskiego, A. Michałowskiego, J. Wieniawskiego, An. Rubinsteina), zwłaszcza w repertuarze Chopinowskim.

Poglądy estetyczne Kleczyńskiego wyrastały z ideologii romantycznej, zaś jego postawa społeczna jako działacza i popularyzatora wiedzy muzycznej była pozytywistyczna. Rozprawy dotyczące interpretacji dzieł Chopina wywarły znaczny wpływ na recepcję jego muzyki nie tylko na ziemiach polskich, zapewniły Kleczyńskiemu trwałe miejsce w światowej chopinologii, a jego publikacje dziennikarskie stanowią ważne źródło w badaniach historii polskiej kultury muzycznej. Kleczyński był obok M. Karasowskiego i A. Sygietyńskiego najbardziej operatywnym i kompetentnym w owych czasach publicystą muzycznym.

Twórczość kompozytorska Kleczyńskiego, głównie liryka wokalna i miniatury fortepianowe, to utwory o charakterze salonowym.  Pieśni solowe z towarzyszeniem fortepianu i kompozycje chóralne powstały do tekstów współczesnych mu polskich poetów, m.in. A. Asnyka, Gabrieli (N. Żmichowskiej), M. Gawalewicza, Z. Kaplińskiego, E. Odyńca, J. Prusinowskiego, L. Sowińskiego. Wybrane pieśni i kompozycje fortepianowe dedykował znanym artystom, m.in. śpiewakom F. Cieślewskiemu (Pijak), A. Myszudze (Do słowika), W. Müllerowi-ojcu (Jedna chwila op. 12 nr 1), śpiewaczce J. Szlezygier (Telegraf), pianistce N. Janothcie (fortepianowe Myśli ulotne op. 11). Adresatami dedykacji byli również członkowie rodziny Kleczyńskiego, śpiewaczki – przyszła żona Kazimiera Dowgiałło h. Zadora (Dwie piosnki do sł. Gabrieli i L. Sowińskiego), córka Maria Kleczyńska, pseud. Maria Zadora (fortepianowa Canzonetta), żona malarza T. Kryszewskiego, oraz Władysława Kleczyńska (pieśń Bez niego, sł. W. Kleczyńska), żona brata, Józefa Kleczyńskiego (1841–1900). Młodszy syn Kleczyńskiego, także Jan (1875–1939), grał na fortepianie, był krytykiem sztuki i pisarzem, czasowo zajmował się krytyką muzyczną (m.in. „Tygodnik Ilustrowany”, „Nowa Gazeta”) oraz kontynuował zainteresowanie ojca szachami, pisał o nich i brał udział w turniejach. Starszy syn, Kazimierz (ok. 1886–1920), absolwent szkoły rytmiki E. Jaques-Dalcroze’a w Hellerau, uczył gimnastyki rytmicznej w Oddziale Dramatycznym Instytutu Muzycznego Warszawskiego (1918–19), będąc legionistą, zaginął w 1920.

Literatura: S. Jarociński Antologia polskiej krytyki muzycznej XIX i XX w., Kraków 1955 (zawiera wybór tekstów Kleczyńskiego); D. Pawlak „Góry i Podgórze” Oskara Kolberga, w: O. Kolberg Góry i Podgórze, cz. 1, oprac. Z. Jasiewicz, D. Pawlak, red. E. Miller, Wrocław-Poznań 1968; J.-J. Eigeldinger Chopin vu par ses élèves, Neuchâtel 1970, Boudry-Neuchâtel 3. wyd. 1988, tłum ang. Cambrigde 1986 i 1996, wyd. pol. Chopin w oczach swoich uczniów, tłum. Z. Skowron, Kraków 2000, 2. wyd. 2010; M. Woźna Jan Kleczyński — pisarz, pedagog, kompozytor, w: «Szkice o kulturze muzycznej XIX w.», red. Z. Chechlińska, t. 3, Warszawa 1976 (zawiera kronikę życia i twórczości, spis prac i kompozycji); M. Woźna O prawach ekspresji muzycznej Mathiasa Lussy’ego, „Pagine” 4 Kraków 1980; L. Polony Polski kształt sporu o istotę muzyki, Kraków 1991; M. Woźna Fortepianowe arabeski, w: Muzyka fortepianowa IX, Gdańsk 1992;  J.-J. Eigeldinger, przedmowa i komentarz źródłowy do Frédéric Chopin. Esquisses pour une méthode de piano, Paryż 1993, wyd. pol. Szkic do metody gry fortepianowej, tłum. Z. Skowron, Kraków 1995; T. Wolsza Chopin szachów. Jan Kleczyński (1837-1895), w: Arcymistrzowie, mistrzowie, amatorzy… Słownik biograficzny szachistów polskich, t. 1, Warszawa 1995; M. Woźna-Stankiewicz Po latach o Janie Kleczyńskim, „Ruch Muzyczny” 1995 nr 25; M. Dziadek Polska krytyka muzyczna w latach 1890–1914. Czasopisma i autorzy, Cieszyn 2002; M. Dziadek Polska krytyka muzyczna w latach 1890–1914. Koncepcje i zagadnienia, Katowice 2002; W. Bońkowski Dziewiętnastowieczne edycje dzieł Fryderyka Chopina jako aspekt historii recepcji, Wrocław 2009; M. Dziadek Chopin w polskiej krytyce muzycznej do I wojny światowej, w: Chopin w krytyce muzycznej (do I wojny światowej). Antologia, red. I. Poniatowska, Warszawa 2011 (zawiera fragmenty tekstów Kleczyńskiego); M. Dziadek Od szkoły dramatycznej do uniwersytetu. Dzieje wyższej uczelni muzycznej w Warszawie1810–1944, Warszawa 2011; T. Wolsza Od „Honoratki” do Wierzbowej, Życie szachowe w Warszawie w latach 1829–1939, Warszawa 2020.