Jaques-Dalcroze, Emile

Jaques-Dalcroze [żak-dalkr’oz] Emile, własc. E. Jaques, *6 VII 1865 Wiedeń, †1 VII 1950 Genewa, szwajcarski pedagog i kompozytor. Studiował w konserwatorium i na uniwersytecie w Genewie, a następnie w konserwatorium w Paryżu u L. Delibes’a i G. Faurégo i w Wiedniu u A. Brucknera i R. Fuchsa, w 1890 był dyrektorem orkiestry i kapelmistrzem teatru w Algierze; w tym czasie przyjął jako drugi człon nazwiska pseudonim Dalcroze (od miejsca urodzenia swego ojca). W 1891 Jaques-Dalcroze powrócił do Genewy, gdzie od 1892 pracował w konserwatorium jako nauczyciel harmonii i solfeżu. Nabyte wówczas doświadczenie, a także wcześniejszy kontakt z muzyką arabską (zwłaszcza jej rytmiką) zaowocowały przedstawioną w 1905 (na kongresie kompozytorów szwajcarskich w Solurze) własną metodą nauczania podstaw muzyki i umuzykalniania uczniów, zwłaszcza gimnastyką rytmiczną. W 1906 odbył się pierwszy międzynarodowy kurs letni dla nauczycieli pragnących wykorzystać metodę Jaquesa-Dalcroze’a w nauczaniu muzyki. W następnych latach Jaques-Dalcroze podróżował po całej niemal Europie, prezentując swoją metodę. Od 1911 jego stałą siedzibą stało się Hellerau (k. Drezna), gdzie specjalnie dla Jaquesa-Dalcroze’a bracia Dohrnowie założyli Bildungsanstalt für Musik und Rhythmus. Wystawienie w 1913 przez uczniów tejże szkoły II aktu Orfeusza Glucka odbiło się szerokim echem wśród pedagogów muzycznych (ponad 5 tysięcy widzów). W 1914 Jaques-Dalcroze powrócił do Genewy, gdzie w 1915 założył własny Instytut Jaques-Dalcroze, w którym przez wiele lat, mimo choroby, prowadził zajęcia (pod koniec życia z wózka inwalidzkiego). Ponadto prowadził dorywczo zajęcia w analogicznych instytutach w innych miastach, podróżował z uczniami urządzając pokazy (m.in. w Warszawie 1911 i 1927), brał udział w organizowanych kursach Jaquesa-Dalcroze’a napisał wiele prac teoretycznych z zakresu gimnastyki rytmicznej, a także komponował utwory głównie dla celów pedagogicznych, często nawiązujące do folkloru szwajcarskiego. Otrzymał tytuł dra h.c. m.in. uniwersytetu w Chicago (1937), Lozannie (1945) i Genewie (1948). Dzieło Jaquesa-Dalcroze’a kontynuowali jego uczniowie, wprowadzając elementy rytmiki Jaquesa-Dalcroze’a na grunt baletu. W 1926 odbył się w Genewie Congrès du Rythme, podczas którego utworzono Association Internationale des Professeurs de la Méthode Jaques-Dalcroze.

Genezę metody Jaques-Dalcroze stanowiła praca dydaktyczna, podczas której zaobserwował, że ruchy ciała (np. taktowanie, dyrygowanie) stanowią istotną pomoc przy kształceniu poczucia rytmu i wyobraźni dźwiękowej uczniów. Założeniem rytmiki Jaquesa-Dalcroze’a jest uwzględnienie analogii pomiędzy podstawowymi elementami muzyki (rytm, dynamika) a ruchami ciała; Jaques-Dalcroze nawiązuje tym samym do wywodzącej się ze starożytności Grecji praktyki wiązania ruchu ciała z nauką o elementach rytmu. W praktyce oznacza to „zobrazowanie” ruchami ciała (specjalnie dobrane rodzaje kroków, podskoków, ruchy rąk, dynamika ruchów) słuchanej muzyki i stanowi doskonałą metodę rozbudzania wyobraźni muzycznej uczniów, ich zdolności improwizowania. Zasługą Jaquesa-Dalcroze’a, często niedocenianą, jest także jego wkład w rozwój metodyki nauczania solfeżu. Wielostronna i wielokierunkowa metoda Jaquesa-Dalcroze’a stanowi rodzaj systemu wychowawczego, który poprzez zabawę rozwija uzdolnienia muzyczne, a zarazem uczy umiejętności współżycia w grupie, toteż znalazła ona szerokie zastosowanie w pedagogice muzycznej, wpłynęła jednak także na rozwój baletu, zwłaszcza tańca wyrazu i pantomimy. Jej zasady przyjęła m.in. Berliner Hochschule für Musik, Instituto de Rítmica y Plástica w Barcelonie oraz instytuty Jaquesa-Dalcroze’a w Sztokholmie, Paryżu, Londynie. Wśród uczniów Jaquesa-Dalcroe’a byli także Polacy, m.in. J. Mieczyńska, F. Kutnerówna, bracia T. i F. Jareccy, A. Paszkowska, Z. Świątkowska, E. Willman, F. Szczepanowska, K. Kleczyński. Już w 1908 S. Głowacki prowadził we Lwowie kursy gimnastyki rytmicznej, w 1909 F. Kutnerówna otworzyła w Warszawie szkołę rytmiki, zaś w 1912 również w Warszawie J. Mieczyńska – szkołę na prawach filii instytutu Jaquesa-Dalcroze’a; w tymże roku instytut muzyki w Krakowie wprowadził kursy gimnastyki rytmicznej. W okresie międzywojennym byli uczniowie Jaquesa-Dalcroze’a wprowadzali rytmikę na kursach prywatnych, w szkołach ogólnokształcących, w konserwatoriach (Poznań – F. Szczepanowska, Katowice – M. Wernicka, Lwów – Z. Świątkowska, Kraków – E. Willman); w Warszawie działały wówczas: Szkoła Rytmiki i Tańca J. Mieczyńskiej i Szkoła Umuzykalnienia S. i T. Wysockich. Obecnie metoda Jaquesa-Dalcroze’a znalazła trwałe miejsce w szkolnictwie muzycznym, baletowym, teatralnym. Lekcje rytmiki prowadzone są we wszystkich szkołach muzycznych stopnia podstawowego, w średnich utworzone zostały wydziały rytmiki, klasy rytmiki istnieją także w wyższych szkołach muzycznych, ponadto rytmika jest prowadzona w ogniskach muzycznych, przedszkolach; wchodzi także w skład programu rehabilitacyjnego dla dzieci niepełnosprawnych.

Metoda Jaquesa-Dalcroze’a wpłynęła także na wielu choreografów i tancerzy, zwłaszcza przedstawicieli tańca ekspresjonistycznego w Niemczech (M. Wigman, K. Joos) i tańca modern w Stanach Zjednoczonych (H. Holm); metoda ta ułatwiała bowiem zdyscyplinowanie ciała, budziła świadomość jego możliwości ruchowych i sprzyjała podkreśleniu związków muzyki z ruchami ciała.

Literatura: P. Boepple Der Rhythmus als Erziehungsmittel für das Leben und die Kunst. Sechs Vorträge v. E. Jaques-Dalcroze zur Begründung seiner Methode der rhythmischen Gymnastik, Bazylea 1907; W. Dohrn Die Bildungsanstalt E. Jaques-Dalcroze, Drezno 1912; P. Bekker Die Dalcroze-Schule in Hellerau, Lipsk 1912; H. Opieński Popisy instytutu gimnastyki rytmicznej Jaquesa-Dalroze’a w Hellerau, „Przegląd Muzyczny” 1912 nr 17; H. Brunet-Lecomte Jaques-Dalcroze. Sa vie, son oeuvre, Genewa 1950; E. Jaques-Dalcroze. L’homme, le compositeur, le créateur de la rythmique, red. F. Martin i inni, Neuchâtel 1965; E. Jaques-Dalcroze. W 100-lecie urodzin, Warszawa 1965 (materiały COPSA); C.L. Dutoit Jaques-Dalcroze et la rythmique, „Schweizerische Musikzeitung und Sängerblatt” CVIII, 1968; G. Giertz Kultus ohne Götter. Emile Jaques-Dalcroze und Adolphe Appia. Versuch einer Theaterreform auf der Grundlage der rhythmischen Gymnastik, Monachium 1975.