Enescu [en´esku], Enesco, George, *19 VIII 1881 Liveni-Vîrnav (koło Dorohoi, północno-wschodnia Rumunia), †15 V 1955 Paryż, rumuński kompozytor, skrzypek, dyrygent, pianista i pedagog.
Od najmłodszych lat objawiał niezwykły talent muzyczny. W 5 roku życia skomponował swój pierwszy utwór România na skrzypce i fortepian. Mając 7 lat, grał w Jassach przed E. Caudellą; za jego radą wysłany został na studia do Wiednia, gdzie w latach 1888–94 był w tamtejszym konserwatorium uczniem J. Hellmesbergera juniora (skrzypce), E. Ludwiga (fortepian), R. Fuchsa (harmonia, kontrapunkt, kompozycja) i J. Hellmesbergera seniora (kameralistyka).
W 1892 debiutował w Wiedniu jako skrzypek Fantazją H. Vieuxtemps’a. Po ukończeniu studiów kontynuował naukę kompozycji i gry na skrzypcach u swych dotychczasowych nauczycieli w Wiedniu. W 1895 rozpoczął studia w konserwatorium w Paryżu pod kierunkiem M.-P.-J. Marsicka i J. White’a (skrzypce), A. Thomasa i T. Dubois (harmonia), A. Gédalge’a (kontrapunkt) oraz J. Masseneta i G. Faurégo (kompozycja). 6 I 1898 odbyło się w Paryżu prawykonanie op. 1 Enescu – Poema românǎ na orkiestrę; kilka miesięcy później Enescu dyrygował tym utworem w Bukareszcie, dokąd już wówczas docierały echa jego niezwykłych postępów.
Po ukończeniu w 1899 paryskich studiów (z I nagrodą) Enescu rozwinął wielce ożywioną działalność koncertową, przemierzając niemal wszystkie ośrodki muzyczne na świecie. Nigdzie nie osiedlił się na stałe, przebywał najczęściej w Paryżu, a także w Bukareszcie i Jassach, gdzie do 1920 dyrygował tamtejszymi orkiestrami. W 1902 założył w Paryżu trio (wraz z L. Fournierem i A. Casellą), a w 1904 – kwartet własnego imienia. W 1912 ufundował nagrodę dla kompozytorów rumuńskich, przyznawaną w latach 1913–46.
W 1920 założył Związek Kompozytorów Rumuńskich, któremu przewodniczył do 1948. W 1936 odbyła się w Paryżu premiera jedynej opery Enescu – Edyp. Jako skrzypek i dyrygent Enescu odbył wiele tournées koncertowych, m.in. po Belgii (1907), Holandii (1910), Rosji (1917), Polsce (1928), Włoszech (1939) i ZSRR (1946); nadto 13 tournées po USA (1923–50) i 4 po Anglii (1950–53). Corocznie występował także we Francji i Rumunii, również jako pianista akompaniator (m.in. z Y. Menuhinem, J. Thibaud, D. Ojstrachem). Inicjował kursy interpretacji muzyki m.in. w Accademia musicale Chigiana w Sienie (1954). Był członkiem wielu towarzystw artystycznych i naukowych, m.in. Academia Românǎ w Bukareszcie (od 1916) oraz Institut de France w Paryżu (1936).
Ogromna sława, jaką Enescu cieszył się za życia, po jego śmierci gwałtownie zmalała do rozmiarów lokalnego kultu w kraju rodzinnym. Dowodzi to faktu, iż korzenie tej sławy tkwiły głównie w działalności Enescu jako wykonawcy, podczas gdy jego twórczość kompozytorska uznana została za uboczny nurt głównych prądów rozwojowych muzyki współczesnej. W istocie postawa twórcza Enescu, ukształtowana w czasie studiów pod wpływem późnoromantycznych gustów wiedeńskiego środowiska muzycznego, a następnie pod ciśnieniem francuskiej tradycji muzycznej (Saint-Saëns, Fauré, Massenet, Franck, Lalo), daleka była tak od spekulatywnych rozwiązań szkoły wiedeńskiej, jak od uniformizujących tendencji neostylistycznych. Technika dźwiękowa orkiestrowych utworów Enescu odznacza się znakomitym wykorzystaniem instrumentów smyczkowych, a także swoistą, bardzo gęstą fakturą kontrapunktyczną, w której poszczególne wątki ulegają ciągłemu rozpraszaniu pomiędzy partie instrumentów. Dla faktury orkiestrowej Enescu typowa jest jednoczesność wielu zdarzeń muzycznych; dzięki jego dużej inwencji w efekcie powstaje wrażenie wielkiego bogactwa przebiegu muzycznego.
O specyfice stylu Enescu decydują także bogato ornamentowane, typowo instrumentalne linie melodyczne i pozornie nieruchoma, synkopowo zmieniająca się podstawa basowa. W utworach inspirowanych folklorem Enescu unikał cytatów, wychwytując jedynie pewne charakterystyczne cechy rumuńskiej muzyki ludowej, jak intensywna melizmatyka, przenikanie się trybów, ruchliwość modulacyjna, częste synkopy harmoniczne i in.
Enescu wypowiadał się w gatunkach tradycyjnych, dostrzegając w nich niewykorzystane możliwości rozwoju. Jego twórczość była zatem kontynuacją dotychczasowych tendencji, wzbogaconą jednak samodzielnymi próbami odejścia od tonalności; w rozwoju swego języka muzycznego poprzestał Enescu na stopniowym eliminowaniu zasad funkcyjności, nie opowiadając się za żadnym nowym systemem, co wiąże go z takimi twórcami, jak Sibelius, Janaček, Bartók, de Falla czy Szymanowski. Odbiciem tej postawy twórczej jest długoletnia ewolucja języka muzycznego Enescu : od typowo postromantycznej techniki i ekspresji pierwszych dzieł (Symfonia koncertująca, I Symfonia) poprzez eksperymenty z odnowieniem materiału muzycznego (użycie ćwierćtonów w operze Edyp) i poszukiwania w zakresie folkloru rumuńskiego (liczne suity orkiestrowe, Uwertura koncertowa op. 32, liczne utwory o charakterze narodowym) po konsekwentnie atonalne dzieła z ostatnich lat życia (poemat symfoniczny Vox maris), powstałe jednak już w dobie pierwszych dokonań Bouleza i Stockhausena. Niezależnie więc od roli, jaką Enescu odegrał w rozwoju muzyki rumuńskiej, będąc jak dotąd jedynym rumuńskim twórcą europejskiego formatu, znaczenia jego twórczości nie określa aktualność stosowanych środków kompozytorskich, lecz odrębność i wysoki walor artystyczny jego dzieł.
Silna indywidualność Enescu zaznaczyła się również w jego działalności odtwórczej. Repertuar skrzypcowy Enescu obejmował utwory solowe i koncerty Bacha, Mozarta oraz dzieła kompozytorów francuskich. Enescu z upodobaniem uprawiał kameralistykę, wykonując m. in. sonaty skrzypcowe Mozarta i Beethovena zarówno jako skrzypek (z A. Cortotem), jak i – w późniejszych latach – jako pianista. Wielki rozgłos zdobyły również występy Enescu jako dyrygenta. Poza utworami własnymi (prowadził niemal wszystkie prawykonania) Enescu wykonywał zwłaszcza XIX-wieczną symfonikę i nowszą muzykę francuską Ze szczególnym pietyzmem podchodził do problemu właściwego odtworzenia konwencji stylistycznej wykonywanych dzieł; wiele tych wykonań nagrano na płyty. Enescu wykształcił wielu znakomitych skrzypków, m.in. Y. Menuhina i I. Haendel.
Literatura: M. Costin George Enescu, Bukareszt 1938; Z. Vancea Rolul şi locul creaţiei lui George Enescu in muzica românescǎ (‘rola i miejsce twórczości George’a Enescu w muzyce rumuńskiej’), „Muzica” 1955 nr 5; B. Gavoty Les souvenirs de George Enescu, Paryż 1955; A. Tudor Enescu, Bukareszt 1956; L. Voiculescu George Enescu şi opera sa Oedip, Bukareszt 1956; G. Bǎlan George Enescu. Mesajul, estetica (‘George Enescu. Orędzie, estetyka’), Bukareszt 1962; G. Bǎlan George Enescu. Viaţa (‘George Enescu. Życie’), Bukareszt 1963; R. Ghircoiaşiu Trǎsǎturi stilistice în evoluţia creatoare a lui George Enescu (‘rysy stylistyczne w ewolucji twórczej George’a Enescu’), „Muzica” 1965 nr 5; B. Kotlarow George Enescu, Moskwa 1965; O.L. Cosma Oedipul enescian, Bukareszt 1967; E. Ciomac Enescu, Bukareszt 1968; M. Voicana, C. Firca, A. Hoffman, E. Zottoviceanu George Enescu, 2 t., Bukareszt 1971.
Muzyka instrumentalna:
orkiestrowa:
Symfonia d-moll, 1895, wyk. Bukareszt 1934
Uvertura tragicǎ, 1895
Symfonia f-moll, 1896
Uvertura triumfalǎ, 1896
Suitǎ românǎ na orkistrę, 1896
Symfonia F-dur, 1896
Poema românǎ op. 1 na orkiestrę, 1897, wyk. Paryż 1898, wyd. Paryż 1899 Enoch
Symfonia Es-dur, 1897–98
Pastoralǎ, fantazja na małą orkiestrę, 1898, wyk. Paryż 1899
Rapsodia românǎ A-dur op. 11 nr 1 na orkiestrę, 1901, wyk. Bukareszt 1903, wyd. Paryż 1909 Enoch
Rapsodia romana D-dur op. 11 nr 2 na orkiestrę, 1901, wyk. Bukareszt 1903, wyd. Paryż 1909 Enoch
Intermezzo na orkiestrę smyczkową, 1902, wyk. Bukareszt 1903
I Suita orkiestrowa C-dur op. 9, 1903, wyk. Bukareszt 1903, wyd. Paryż 1909 Enoch
I Symfonia Es-dur op. 13, 1905, wyk. Paryż 1906, wyd. Paryż 1908 Enoch
Suite châtelaine, 1911
II Symfonia A-dur op. 17, 1914, wyk. Bukareszt 1915, wyd. Bukareszt 1966 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
II Suita orkiestrowa C-dur op. 20, 1915, wyk. Bukareszt 1916, wyd. Paryż 1954 Salabert
III Symfonia C-dur (z chórem) op. 21, 1918, wyk. Bukareszt 1919; 2. wersja, 1921
IV Symfonia e-moll (niedokończona), 1934
III Suita orkiestrowa D-dur – Suita sǎteascǎ (‘wiejska’) op. 27, 1938, wyk. Nowy Jork 1939, wyd. Bukareszt 1966 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
V Symfonia D-dur, 1941 (do tekstu M. Eminescu, z udziałem tenoru solo i chóru żeńskiego; niedokończona)
Uvertura de concert pe teme cu caracter popular românesc A-dur op. 32, 1948, wyk. Waszyngton 1949, wyd. Bukareszt 1967 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
Simfonia de camerǎ na 12 instrumentów solowych op. 33, 1954, wyd. Paryż 1959 Salabert
Vox maris op. 31, poemat symfoniczny (z udziałem tenoru i sopranu solo), 1955, wyk. Bukareszt 1964, wyd. Bukareszt 1967 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
na instrument solo i orkiestrę:
Baladǎ na skrzypce i orkiestrę, 1895, wyk. Bukareszt 1963
Koncert skrzypcowy, 1896, wyk. Paryż 1896 (cz. 1)
Fantezie na fortepian i orkiestrę, 1896, wyk. Bukareszt 1900
Koncert fortepianowy (tylko cz. 1), 1897
Symfonia koncertująca h-moll op. 8 na wiolonczelę i orkiestrę, 1901, wyk. Paryż 1909, wyd. Paryż 1938 Enoch
kameralna:
Aubade na skrzypce, altówkę i wiolonczelę, 1899, wyd. Paryż 1903 Enoch (transkrypcja na skrzypce i fortepian)
Oktet C-dur op. 7 na 4 skrzypiec, 2 altówki i 2 wiolonczele, 1900, wyd. Paryż 1905 Enoch
Dixtuor op. 14 na instrumenty dęte, 1906, wyd. Bukareszt 1966 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
I Kwartet fortepianowy D-dur op. 16, 1909
I Kwartet smyczkowy Es-dur op. 22 nr 1, 1920, wyd. Paryż b.r. Salabert, Bukareszt 1965 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
Kwintet a-moll na 2 skrzypiec, altówkę, wiolonczelę i fortepian op. 29, 1940
II Kwartet fortepianowy d-moll op. 30, 1944
II Kwartet smyczkowy g-moll op. 22 nr 2, 1951, wyd. Paryż b.r. Salabert, Bukareszt 1967 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
na instrument solo i fortepian:
Sonata skrzypcowa a-moll, 1895
I Sonata skrzypcowa D-dur op. 2, 1897, wyd. Paryż 1898 Enoch
I Sonata wiolonczelowa f-moll op. 26 nr 1, 1898, wyd. Bukareszt 1965 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
II Sonata skrzypcowa f-moll op. 6, 1899, wyd. Paryż 1901 Enoch
Impromptu concertant na skrzypce i fortepian, 1903, wyd. Bukareszt 1958 „Muzica” supl. nr 7
Cantabile şi Presto na flet i fortepian, 1904, wyd. Paryż 1904 Enoch
Allegro de concert na harfę chromatyczną i fortepian, 1904, wyd. Paryż 1904 Enoch
Konzertstück na altówkę i fortepian, 1906, wyd. Paryż 1908 Enoch
Legenda na trąbkę i fortepian, 1906, wyd. Paryż 1906 Enoch
III Sonata skrzypcowa a-moll „în caracter popular românesc” op. 25, 1926, wyd. Paryż 1933 Enoch
II Sonata wiolonczelowa op. 26 nr 2, 1935, wyd. Paryż b.r. Salabert
Impresii din copilǎrie (‘wspomnienia z dzieciństwa’) op. 28, suita na skrzypce i fortepian, 1940, wyd. Paryż 1952 Salabert
fortepianowe:
I Suita g-moll „în stil vechi” (‘w dawnym stylu’) op. 3 na fortepian, 1897, wyd. Paryż 1899 Enoch
II Suita D-dur op. 10 na fortepian, 1903, wyd. Paryż 1904 Enoch
III Suita „Pièces impromptues” na fortepian, 1916, wyd. Bukareszt 1958 „Muzica” supl. nr 8
Sonata fis-moll op. 24 nr 1 na fortepian, 1924, wyd. Paryż 1926 Enoch
Sonata D-dur op. 24 nr 3 na fortepian, 1935, wyd. Paryż 1939 Salabert
Sonata es-moll op. 24 nr 2 na fortepian, 1937, wyd. Paryż b.r. Salabert
Wariacje na temat własny op. 5 na 2 fortepiany, wyd. Paryż 1899 Enoch
Muzyka wokalno-instrumentalna:
pieśni na głos i fortepian:
Der Bläser na głos i fortepian, 1898, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1898 „Literaturǎ şi arta românǎ” nr 2
Trei melodii pentru voce şi pian op. 4, 1898, sł. J. Lemaître, S. Prudhomme, wyd. Paryż 1899 Enoch: nr 1. Le désert, nr 2. Le galop, nr 3. Soupir
Zaghaft na głos i fortepian, 1898, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1899 „Biblioteca muzicalǎ românǎ” nr 43
Armes Mägdlein na głos i fortepian, 1898, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1898 „Biblioteca muzicalǎ românǎ” nr 29
Der Schmetterlingskuss na głos i fortepian, 1898, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1899 „Biblioteca muzicalǎ românǎ” nr 33
Reue na głos i fortepian, 1898, sł. C. Sylva
Schlaflos na głos i fortepian, 1898, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
Frauenberuf na głos i fortepian, 1898, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
Sphynx na głos i fortepian, 1898, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
Maurerlied na głos i fortepian, 1899, C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
Königshusarenlied na głos i fortepian, 1899, C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
Souhait na głos i fortepian, 1899, sł. G. Enescu, wyd. Bukareszt 1956 „Muzica” nr 5
Dédicace na głos i fortepian, 1899, sł. G. Enescu
La quarantaine na głos i fortepian, 1899, sł. G. Enescu
Mittagsläuten na głos i fortepian, 1900, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
De ziua ta (‘o brzasku’) na głos i fortepian, 1900, sł. G. Enescu
Ein Sonnenblick na głos i fortepian, 1901, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
De la flûte au cor na głos i fortepian, 1902 sł. F. Gregh
Regen na głos i fortepian, 1903, sł. C. Sylva
Le silence na głos i fortepian, 1905, sł. A. Samain, wyd. Bukareszt 1958 „Muzica” supl. nr 7
Entsagen na głos i fortepian, 1907, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
Şapte cîntece pe versuri de Clément Marot (‘siedem pieśni do słów C. Marota’) op. 15 na głos i fortepian, 1908, sł. C. Marot, wyd. Paryż 1909 Enoch
Morgengebet na głos i fortepian, 1908 sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
Trei melodii pentru şi pian pe versuri de Fernand Gregh op. 19, 1915, sł. F. Gregh
na głos solo, fortepian i wiolonczelę:
Prinz Waldvogelsgesang na głos solo, fortepian i wiolonczelę, 1901, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
Doina na głos solo, fortepian i wiolonczelę, 1905, sł. ludowe, wyd. Bukareszt 1965 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
na dwa głosy solowe z towarzyszeniem:
Junge Schmerzen na mezzosopran, bas i fortepian, 1898, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
Die Kirschen na sopran, baryton, wiolonczelę i fortepian, 1904, sł. C. Sylva, wyd. Bukareszt 1968 Editura muzicalǎ a Uniunii compozitorilor din Republica Socialistǎ România
na głos solo, chór i fortepian:
Die nächtliche Heerschau na baryton, chór mieszany i fortepian, 1900, sł. J.Ch. Zedlitz
na głosy solowe, chór i orkiestrę:
La Vision de Saül, kantata na głosy solowe, chór i orkiestrę, 1895, sł. E. Adénis
Ahasverus, legenda w 3 obrazach z prologiem na głosy solowe, chór i orkiestrę, 1895, A. de Lassus
L’Aurore, kantata na sopran solo, chór żeński i orkiestrę, 1898, sł. Leconte de Lisle
Kantata na sopran solo i orkiestrę, 1899
opera:
Oedip (‘Edyp’) op. 23, tragedia liryczna 4-aktowa, 1931, libr. E. Fleg, wyk. Paryż 13 III 1936, Grand Opera, wyd. wyciąg fortpianowy Paryż 1934 Salabert, faksymile partytury Bukareszt 1964
