Falla, Manuel de

Falla [f’alia] Manuel Maria de, właściwie de Falla y Matheu, *23 XI 1876 Kadyks, †14 XI 1946 Alta Gracia koło Córdoby (Argentyna), hiszpański kompozytor, pianista i dyrygent.

Pierwszych lekcji gry na fortepianie udzielała mu matka; wraz z nią ok. 1885 dokonał transkrypcji oratorium J. Haydna Siedem słów Chrystusa na krzyżu na duet fortepianowy. Wcześnie też objawił talent twórczy, komponując w latach 1888–89 kilka drobnych utworów kameralnych. Po okresie nauki w rodzinnym Kadyksie u A. Oderó i E. Broki (harmonia i kontrapunkt) oraz u E. Galluzza (solfeż i gra na fortepianie) studiował od 1890 grę na fortepianie w Madrycie u J. Tragó, początkowo dorywczo, a od 1896 – po przeniesieniu się rodziny Falla do stolicy – regularnie u tego samego pedagoga w klasie fortepianu madryckiego konserwatorium.

Studia ukończył w 1899 z pierwszą nagrodą, już wcześniej jednak uświadomił sobie swe kompozytorskie powołanie, o czym zadecydowało zetknięcie się z F. Pedrellem, czołowym kompozytorem narodowej szkoły hiszpańskiej. Z tego okresu pochodzi 5 zarzuel (ostatnia, Los amores de la Inés, wystawiona w 1902 w Madrycie) oraz szereg utworów fortepianowych, z których Allegro de concierto uzyskało nagrodę na konkursie ogłoszonym w 1902 przez konserwatorium w Madrycie.

W 1905 – prócz kolejnej nagrody za interpretację, uzyskanej na konkursie pianistycznym – Falla odniósł zwycięstwo w ogłoszonym przez Academia de Bellas Artes konkursie na operę narodową, przedstawiając 2-aktową operę Krótkie życie. Opera ta nie została jednak wystawiona i Falla, nie widząc w rodzinnym kraju możliwości dalszego rozwoju swego talentu, osiadł w 1907 w Paryżu, gdzie zawarł przyjaźń z C. Debussym, M. Ravelem, F. Schmittem, a szczególnie z P. Dukasem, oraz z przebywającymi w Paryżu artystami hiszpańskimi: I. Albénizem, J. Turiną i R. Viñesem. Dzięki rekomendacji Ravela i Dukasa niektóre utwory Falli zostały wydane przez paryskich nakładców, zaś w 1913 w Nicei doszło do premiery Krótkiego życia, które w roku następnym odniosło również sukces w Paryżu.

W 1914 Falla odrzucił ofertę przyjęcia obywatelstwa francuskiego i powrócił do Madrytu, gdzie – w 9 lat po ogłoszeniu wyników konkursu – Krótkie życie doznało entuzjastycznego przyjęcia. Zachęcony sukcesami i rosnącą sławą, Falla podjął wzmożoną działalność twórczą; do 1920 powstała większość jego najbardziej popularnych dzieł: Miłosne czary, rozpoczęte jeszcze w 1909 impresje symfoniczne Noce w ogrodach Hiszpanii na fortepian i orkiestrę, a przede wszystkim balet Trójgraniasty kapelusz, którego wystawienie w 1919 w Londynie przez Balety Rosyjskie S. Diagilewa, w choreografii L. Miasina, scenografii P. Picassa i pod dyrekcją E. Ansermeta, stało się bodaj największym sukcesem Falli. Bezgraniczne oddanie kompozytora sprawie narodowej muzyki hiszpańskiej znalazło wyraz w zorganizowaniu przezeń wspólnie z przyjacielem F. Garcíą-Lorką w 1922 w Grenadzie festiwalu Cante hondo („śpiew głęboki”), poświęconego temu typowo andaluzyjskiemu stylowi wykonawczemu.

Kolejnym wielkim sukcesem Falli było wystawienie w 1923 – zrazu w wersji koncertowej w Sewilli, następnie zaś w wersji scenicznej w Paryżu – opery lalkowej Kukiełki mistrza Piotra, napisanej do własnego libretta. Utwór ten wkrótce zyskał niezwykłe powodzenie również na drugiej półkuli; wystawiono go m.in. w 1925 w Nowym Jorku. Pomimo licznych sukcesów i dowodów uznania Falla popadł w głęboki kryzys nerwowy, który osłabił znacznie jego aktywność twórczą; jeszcze w latach 1923–26 napisał Concerto na klawesyn i 5 instrumentów.

W 1928 przystąpił do realizacji gigantycznego projektu oratorium scenicznego Atlantyda, jednak stopniowe pogłębianie się kryzysu, potęgowane narzuconym sobie odosobnieniem, uniemożliwiło kompozytorowi dokończenie tego dzieła. Uczynił to dopiero po śmierci Falli jeden z jego uczniów – E. Halffter. Lata wojny domowej Falla spędził na podróżach do Paryża, Londynu, próbował osiąść na stałe na Majorce, gdzie w latach 1933–34 stworzył Balada de Mallorca (opracowanie Ballady f-moll Chopina na chór a cappella). Z tego okresu pochodzi też ostatnia ukończona kompozycja Falli – Homenajes na orkiestrę. W 1937 Falla został mianowany przewodniczącym Instituto de España w Madrycie, ale już w 1939 wraz z opiekującą się nim od 1919 niezamężną siostrą wyjechał do Argentyny, gdzie spędził ostatnie lata życia, wycofawszy się całkowicie z działalności muzycznej; wziął jedynie udział jako dyrygent w prawykonaniu Homenajes w Buenos Aires. Zmarł na atak serca na kilka dni przed przygotowywanymi w Buenos Aires uroczystymi obchodami swej 70. rocznicy urodzin.

Niewielka ilościowo twórczość Falli zajmuje nader eksponowane miejsce w muzyce XX w. Stanowi ona w pewnym stopniu kontynuację idei narodowej szkoły hiszpańskiej, przejawiających się uprzednio bądź współcześnie w twórczości F. Pedrella, E. Granadosa, I. Albéniza czy J. Turiny. Kontynuacja ta dotyczy korzystania ze wspólnego źródła, jakim była bogato zróżnicowana regionalnie hiszpańska muzyka ludowa. Jednakże sposobem podejścia do folkloru dołączył się Falla do kręgu „folklorystów XX w.”, jak Bartók, Janáček, Enescu czy Szymanowski, a także w pewnym stopniu Strawiński z pierwszego okresu swej twórczości. U źródeł takiego podejścia, polegającego na wtopieniu podstawowych cech muzyki ludowej w ramy środków warsztatu kompozytorskiego, nie zaś na powierzchownym cytowaniu i stylizacji elementów folkloru, tkwiła fascynacja twórczością Chopina, którego postać Falla całe życie otaczał szczególnym kultem.

Wyjście od andaluzyjskiej muzyki ludowej cante hondo – z całą jej niepowtarzalnością i odrębnością – zadecydowało o podstawowych cechach muzyki Falli. Są to: tonalność funkcyjna, modalny charakter melodyki, konstrukcyjny walor diatoniki przeciwstawiony ornamentalnemu traktowaniu chromatyki, barwność instrumentacyjna i surowy, pierwotny emocjonalizm ludowy. Tak ukonstytuowany język dźwiękowy dopełnił Falla elementami współczesnej mu francuskiej muzyki, której wiele posiadał w swoim repertuarze pianistycznym. Owo skrzyżowanie elementów francuskiego impresjonizmu i swoiście wykorzystanej hiszpańskiej muzyki ludowej wytworzyło specyficzny klimat dźwiękowy muzyki Falli, o wiele bardziej autentycznej, w znacznie mniejszym stopniu stylizowanej niż np. muzyka Ravela.

Narodowy charakter twórczości Falli wyraził się także w doborze tematyki utworów scenicznych. Fabuła libretta baletu Miłosne czary zaczerpnięta została z legendy cygańskiej, akcja zaś baletu Trójgraniasty kapelusz opiera się na ludowej opowieści andaluzyjskiej; tło dla fabuły opery Krótkie życie stanowi Grenada, a podstawą libretta opery Kukiełki mistrza Piotra jest fragment z Don Kichota Cervantesa.

Swoje szczególne miejsce w szeregu twórców narodowej szkoły hiszpańskiej zaznaczył Falla także swoistym podejściem do gatunków, jakie uprawiał. W dziełach scenicznych koncentrował się w dużym stopniu na partii orkiestry, nieraz skameralizowanej, wprowadzając np. w operze Krótkie życie nietypowe efekty w postaci użycia gitary czy też perkusyjnych brzmień młotów uderzających o kowadła, jak również imitując dźwięki gitary i kastanietów w baletach. Zarówno balety, opery, jak i impresje symfoniczne Noce w ogrodach Hiszpanii posiadają ów klimat pierwotnego, ludowego emocjonalizmu, który m.in. zadecydował o zbliżeniu stylu opery Krótkie życie do konwencji werystycznej. Prócz tak ewidentnych cech, jak usunięcie uwertury czy połączenie 1. i 2. aktu chóralno-orkiestrowym intermezzem, właśnie owa surowość i lapidarność akcji, mająca swe źródło w skoncentrowaniu się na najbardziej elementarnych reakcjach i gwałtownych namiętnościach prostych ludzi, stanowi o powiązaniach opery Falli z tak klasycznym dziełem weryzmu jak Rycerskość wieśniacza Mascagniego. Cechy te stanowią o wielkiej popularności La vida breve, czego miarą są także liczne transkrypcje (również autorstwa Falli); spośród nich najbardziej znana jest transkrypcja skrzypcowa Tańca hiszpańskiego z 2. aktu, dokonana przez F. Kreislera. Podobną popularnością cieszą się balety Falli. W Miłosnych czarach prócz szerokiego wykorzystania elementów muzyki ludowej zwraca uwagę zastosowanie solowego głosu altowego; utwór ten pisany był dla wybitnej cygańskiej śpiewaczki i tancerki Pastory Imperio. Natomiast w balecie Trójgraniasty kapelusz Falla wprowadził szeroki wachlarz tańców narodowych: bolero, fandango, sewillana, farruca, jota.

Rok 1920 uważa się często za przełomowy w twórczości Falli. W istocie w miarę doskonalenia warsztatu kompozytorskiego nastąpiła u Falli pewna sublimacja środków wypowiedzi muzycznej: w późniejszych dziełach (Kukiełki mistrza Piotra, Koncert klawesynowy) elementy folkloru uległy znacznej selekcji, utrwalił się natomiast modalny charakter melodyki i harmoniki, który w połączeniu z odmiennym niż poprzednio, polifonicznym typem myślenia muzycznego oczyścił styl kompozytora z pozostałości systemu funkcyjnego, nadając mu tym samym silniejsze piętno indywidualności, a zarazem zbliżając go do pewnych przejawów stylu neoklasycznego. Stąd spotyka się często podział twórczości Falli na okres impresjonistyczny (do ok. 1920) i neoklasyczny (lata późniejsze), który jednak nie w pełni odpowiadał rzeczywistości, gdyż Falla unikał uprawiania form i gatunków klasycznych, w jego zaś najbardziej „neoklasycznych” dziełach (Koncert klawesynowy) dominuje refleksja nad urodą dźwięku – element w zasadzie obcy postawie neoklasycznej, płynący zresztą być może także ze stylu pracy Falli, powolnej, cyzelatorskiej, kierowanej dążeniem do uzyskania równowagi w najdrobniejszych szczegółach utworu. Jednocześnie twórczość tego okresu traci wyraźnie charakter narodowy.

Postać i twórczość Falli stawia się dziś w rzędzie tych twórców, którzy wychodząc od tworzywa ludowego bądź jedynie od inspiracji folklorem, przezwyciężyli dziedzictwo romantycznej ideologii XIX w., a tym samym pozostałości systemu funkcyjnego w drodze wyboru środków języka muzycznego. Torując sobie drogę wśród licznych kierunków stylistycznych, Falla osiągnął nie tylko pozycję najwybitniejszego kompozytora hiszpańskiego i jednego z klasyków muzyki XX w., ale również rzadko spotykaną w nowszej muzyce harmonię pomiędzy atrakcyjnością a wysokiej próby wartością artystyczną. Jego muzyka jest ciągle obecna na estradach całego świata.

Literatura: J.B. Trend Manuel de Falla and the Spanish Music, Nowy Jork 1929, 2. wyd. 1935, Londyn 1935; Roland-Manuel Manuel de Falla, Paryż 1930; A. Sagardía Manuel de Falla, Madryt 1946; J. Pahissa Vida y obra de Manuel de Falla, Buenos Aires 1947, tłum. ang. Londyn 1954, tłum. wł. Mediolan 1961; J.M. Thomas Manuel de Falla en la Isla, Palma de Mallorca 1947; J. Jaenisch Manuel de Falla und die spanische Musik, Zurych 1952 (zawiera spis utworów i dyskografię); K. Pahlen Manuel de Falla und die Musik in Spanien, Olten 1953 (zawiera spis utworów), tłum. fr. Paryż 1957, tłum. hiszp. Madryt 1960, tłum. hol. Haarlem 1961; L. Campodonico Falla, Paryż 1959; R. Arizaga Manuel de Falla, Buenos Aires 1961; Catálogo de la Exposición Manuel de Falla, Grenada 1962; Manuel de Falla, zbiór artykułów pod red. M. Mili, Mediolan 1962; S. Demarquez Manuel de Falla, Paryż 1963, tłum. ang. Filadelfia 1968; Catálogo de la Exposición Manuel de Falla, Madryt 1964; A. Sagardía Vida y obra de Manuel de Falla, Madryt 1967; B. Schaeffer Muzyka XX wieku, twórcy i problemy, Kraków 1975