Woytowicz, Bolesław

Woytowicz Bolesław, *5 XII 1899 Dunajowce (Podole), †11 VII 1980 Katowice, polski kompozytor, pianista, pedagog i działacz muzyczny. Wyrastał w domu o tradycjach muzycznych, jego ojciec i dziadek byli organistami i to pod ich okiem pobierał pierwsze lekcje muzyki. W latach 1912–19 uczył się w męskim gimnazjum klasycznym w Kamieńcu Podolskim, które ukończył ze złotym medalem; równolegle uczęszczał do średniej szkoły muzycznej, gdzie uczył się u T. Hanickiego. Z tych lat pochodzą jego pierwsze próby kompozytorskie (kwartet smyczkowy, muzyka do sztuki S.I. Nikołajewa Gorbun, kantata). W latach 1917–24 studiował na Uniwersytecie w Kijowie filologię słowiańską i matematykę, a po przeniesieniu się do Warszawy matematykę i prawo na UW, gdzie ukończył także jeden rok medycyny. W Warszawie uczył się gry na fortepianie pod kierunkiem A. Wielhorskiego, a w 1920 rozpoczął studia w Wyższej Szkole Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie w klasie fortepianu A. Michałowskiego oraz w klasie kompozycji W. Maliszewskiego, F. Szopskiego i R. Statkowskiego. W 1924 uzyskał dyplom w klasie fortepianu z najwyższym odznaczeniem, w tym samym roku rozpoczął pracę w macierzystej uczelni, prowadząc zajęcia z gry na fortepianie i teorii muzyki. Jednocześnie rozpoczął działalność koncertową, występował w kraju i za granicą, m.in. we Francji, Czechosłowacji, Austrii, Niemczech, Szwajcarii, we Włoszech, w krajach nadbałtyckich, Holandii, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. W 1927 wziął udział w I Międzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. F. Chopina, uzyskując w dowód uznania specjalny dyplom. Począwszy od kolejnego konkursu regularnie zasiadał w gronie jury, był również jurorem innych konkursów pianistycznych, m.in. w Bolzano, Montrealu, Budapeszcie, Paryżu i Rio de Janeiro.

W latach 1930–32 Woytowicz przebywał na stypendium w Paryżu, gdzie kontynuował naukę kompozycji u N. Boulanger, działając równocześnie w tamtejszym Stowarzyszeniu Młodych Muzyków Polaków (członek zarządu). Pobyt w Paryżu ukształtował nie tylko preferencje stylistyczne kompozytora (neoklasycyzm), ale i jego późniejszą postawę jako pedagoga. Po powrocie z Paryża Woytowicz przebywał w Warszawie, prowadząc działalność kompozytorską, koncertową i pedagogiczną w Wyższej Szkole Muzycznej, działał też aktywnie m.in. w TWMP i w Organizacji Ruchu Muzycznego (ORMUZ). W czasie II wojny światowej prowadził w Warszawie przy ul. Nowy Świat 27 kawiarnię „Salon Sztuki”, w której skupiała się działalność koncertowa i konspiracyjna środowiska muzycznego. Urządzał koncerty, pomagając w ten sposób artystom znajdującym się bez środków do życia. W kawiarni występowali m.in. K. Wiłkomirski, E. Umińska, I. Dubiska, duet fortepianowy W. Lutosławskiego i A. Panufnika, Z. Drzewiecki, J. Ekier, E. Bandrowska-Turska, A. Didur, recitale dawał też sam Woytowicz. Kawiarnia stanowiła jednocześnie miejsce spotkań muzyków prowadzących tajne nauczanie i uczestniczących w akcji oporu, była punktem kolportażu zakazanych ulotek i gazetek, „przechowalnią” dzieł sztuki, a nawet magazynem broni. W 1943 Woytowicz został aresztowany przez hitlerowców i osadzony w Pawiaku, gdzie spędził cztery tygodnie (22 V–23 VI 1943). Po uwolnieniu nadal prowadził działalność konspiracyjną i koncertową w swej kawiarni. M. Białoszewski w swym Pamiętniku z powstania warszawskiego uwiecznił jeden z recitali Woytowicza dany pod koniec sierpnia 1944: „Więcej wtedy mnie dziwiło, że Woytowicz na Nowym Świecie na parterze w kawiarni urządził koncert chopinowski. Dla powstańców. Był wieczór. Zaczął się obstrzał artyleryjski. Woytowicz grał Etiudę rewolucyjną, kiedy pociski zaczęły świstać i walić w Nowy Świat. Tuż. Woytowicz nie przerywał. Nikt się nie ruszał.” (Warszawa 2009). W powstaniu warszawskim zniszczeniu uległy 22 rękopisy utworów kompozytora, w tym m.in. Koncert fortepianowy, Concertino na orkiestrę i I Symfonia. Przeżycia z okresu okupacji Woytowicz opisał w opublikowanych po wojnie wspomnieniach (W okupowanej Warszawie). Jego działalność w czasie wojny doczekała się także wielu wzmianek w literaturze. L. Bartelski w książce Genealogia ocalonych. Szkice o latach 1939–1944 wspominał: „Po wojnie, kiedy prof. Bolesław Woytowicz wykonał gigantyczny program odegrania czterech sonat Beethovena, zaraz po koncercie na podium zjawiło się dwoje młodych ludzi z wiązanką białych i czerwonych kwiatów. – To za okupację! – powiedzieli i odeszli. Cała sala wstała i przez parę minut oklaskiwała gorąco znakomitego artystę.” (Kraków 1974).

W 1945 Woytowicz najpierw mianowany został prorektorem PWSM w Krakowie (obecnie Akademia Muzyczne im. K. Pendereckiego), ale na własną prośbę przeniósł się do PWSM w Katowicach (obecnie Akademia Muzyczna im. K. Szymanowskiego), gdzie pełnił m.in. funkcję rektora (1946) i dziekana Wydziału Teorii i Kompozycji, kierował też katedrą fortepianu (1962–63). Od 1963 wykładał też w PWSM w Krakowie, a przejściowo również w Warszawie (1958–61). Pracę pedagogiczną kontynuował do przejścia na emeryturę w 1975, wykształcił wielu kompozytorów (m.in. W. Kilar, W. Szalonek, J. Świder, R. Twardowski, również T. Baird) i pianistów (m.in. M. Sikora-Wojtacha, M. Szraiber, Z. Śliwiński). Obok B. Szabelskiego Woytowicz uznawany jest za twórcę tzw. śląskiej szkoły kompozytorskiej. Po II wojnie światowej działał w ZKP (1951–54 wiceprezes; kilkakrotnie członek zarządu), był zaangażowany w prace Rady Wyższego Szkolnictwa Artystycznego przy MKiS, rady programowej wydawnictw na fortepian PWM, Rady Naukowej TiFC, również jako autor ministerialnych programów nauczania w wyższych szkołach muzycznych. Zajmował się też pracami edytorskimi, przygotował do wydania szereg utworów fortepianowych, m.in. L. van Beethovena, C. Debussy’ego, E. Griega, I. Albéniza i F. Liszta.

Woytowicz otrzymał liczne nagrody artystyczne i odznaczenia państwowe, m.in.: II nagrodę na konkursie kompozytorskim im. Kronenberga za Koncert fortepianowy (1932), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1937), złoty medal za balet Powrót na Międzynarodowej Wystawie w Paryżu (1937), nagrodę państwową I stopnia za Symfonię „Warszawską” (1948), Państwową Nagrodę Artystyczną I stopnia dla zespołu profesorskiego, który przygotował kandydatów do IV Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina w Warszawie (1950), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1952), I nagrodę kompozytorską na II Festiwalu Muzyki Polskiej za II Kwartet smyczkowy (1955), dwukrotnie Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (1964, 1965), dwukrotnie nagrodę ZKP (1958 za całokształt twórczości; 1980 za zasługi dla polskiego życia muzycznego w czasie okupacji hitlerowskiej) i wiele innych.

Twórczość kompozytorska Woytowicza ukształtowała się pod wpływem francuskiego neoklasycyzmu, z którym kompozytor miał bezpośredni kontakt podczas pobytu w Paryżu i studiów u N. Boulanger, a także twórczość K. Szymanowskiego. Jego utwory cechuje oszczędność środków wyrazu, logika i dyscyplina architektoniczna, jak również skłonność do polifonizowania przebiegu muzycznego (formę fugi zastosował w swych najważniejszych kompozycjach: II i III Symfonii oraz II Kwartecie smyczkowym). Jednocześnie często zaznacza się w nich pierwiastek emocjonalny, a niekiedy nawet elementy programowości (Żałobny poemat, poświęcony pamięci J. Piłsudskiego, II Symfonia „Warszawska”), zawsze podporządkowane nadrzędnej logice konstrukcyjnej.

W latach powojennych duże znaczenie zyskała napisana w 1945 II Symfonia zwana „Warszawską”, od cytowanej w niej melodii Warszawianki („Oto dziś dzień krwi i chwały...”). Jest to pierwsza polska symfonia napisana po II wojnie światowej. W dziele tym kompozytor podjął koncepcję wielkiej symfoniki, gdzie dyscyplina twórcza idzie w parze z monumentalizmem formalnym (symfonia trwa ok. 40 min.) i dramatyczną ekspresją wynikającą z inspiracji pozamuzycznej, w tym przypadku z tematyki wojennej (w literaturze muzykologicznej symfonia ta zaliczana jest do grupy tzw. „symfonii wojennych” dość licznie reprezentowanych w polskiej muzyce w pierwszej powojennej dekadzie, zob. A. Thomas, B. Bolesławska, T. Tarnawczyk). Konstrukcja formalna dzieła wywodzi się z tradycji klasycznej: I część utworu, Sinfonia, nawiązuje do formy allegra sonatowego z długim, wolnym wstępem oraz następującymi po nim dwoma rozbudowanymi tematami. Temat I, Moderato (Lugubre), ma charakter żałobnego marsza, natomiast kantylenowy temat II, Lamento (quasi recitativo), cechuje obecność solowych linii instrumentów dętych drewnianych. Praca przetworzeniowa występuje już w obrębie rozbudowanych tematów, toteż właściwe przetworzenie (w formie fugi) jest krótkie i bazuje wyłącznie na materiale II tematu. Finałowa repryza prowadzi do dramatycznej kulminacji, której napięcie rozładowuje pełna spokoju koda (Largo). Wszechobecny w tej części nastrój smutku i żałoby kojarzony jest bezpośrednio z dramatami minionej wojny. Pozostałe części symfonii mają bardziej optymistyczny charakter, odnoszą się raczej do walki o wolność (stąd cytaty z Warszawianki w II cz. – Scherzu), są bardziej rytmiczne i dynamiczne. W części III Woytowicz mistrzowsko operuje technikami kontrapunktycznymi; w dwutematycznej fudze po ekspozycji I i II tematu następuje ich połączenie w gęstym splocie polifonicznym. Dwukrotnie kompozytor przerwał polifoniczny tok, wprowadzając epizody chorałowe – pomiędzy ekspozycją I i II tematu oraz w rozbudowanej kodzie. Część ostatnia, Finale, opiera się na tanecznych rytmach krakowiaka (w pierwszej fazie) i oberka (w drugiej), Woytowicz wprowadza tu ponadto cytat własnej pieśni z czasów okupacji (Pieśń braci pancernych). Jednolitość materiałową cyklu podkreślił kompozytor poprzez wyprowadzenie tematów wszystkich części z materiału tematów części I. Walory muzyczne i kunsztowność języka polifonicznego utworu pozostają świadectwem znakomitego warsztatu kompozytorskiego Woytowicza. Jednocześnie, monumentalny charakter dzieła, w połączeniu z podniosłym, ale zarazem pokrzepiającym wydźwiękiem jego finałowej części sprawiły, że Symfonia „Warszawska” podczas Zjazdu Kompozytorów i Krytyków Muzycznych w Łagowie Lubuskim w 1949 uznana została za pozytywny przykład sztuki wpisującej się w narzucaną w tym czasie twórcom estetykę realizmu socjalistycznego.

Powstała 18 lat później III Symfonia „Piano concertante” (1963) ideowo nawiązuje do koncepcji IV Symfonii K. Szymanowskiego – symfonii z koncertującym fortepianem. Zbudowana jest z dziewięciu krótkich i mocno skontrastowanych części, rozwijanych wg zasady formy łukowej. Materiał dzieła łączy elementy techniki dwunastotonowej z elementami typowymi dla wcześniejszej twórczości Woytowicza. Sam kompozytor określał symfonię mianem „jednej wielkiej 4-tematowej fugi”, co miało odnosić się zarówno do polifonicznej konstrukcji utworu, jak i do powiązań tematycznych pomiędzy kolejnymi częściami, na które składają się: Intrada, Dramatis Personae, Fuga I, Scherzo I, Canto I, Canto II, Scherzo II, Fuga II i Coda. Symfonia ta stanowi zarazem podsumowanie dotychczasowych technik twórczych kompozytora oraz jest próbą zasymilowania ich z nowszymi tendencjami sonorystycznymi. Partię solową kompozytor pisał z myślą o sobie i on też był pierwszym wykonawcą dzieła.

Wśród utworów kameralnych Woytowicza największe znaczenie mają dwa kwartety smyczkowe oraz utwory fortepianowe. Jego etiudy na fortepian (dwa cykle) nawiązują do tradycji etiud koncertowych, w których obok problemów technicznych ważny jest  charakter kompozycji, na który wskazują tytuły poszczególnych utworów – Polonez, Siciliana, Kołysanka, Scherzo, Nokturn, Canon enigmaticus etc. W etiudach Woytowicza, nawet o tytułach nietanecznych, wyraźnie zarysowuje się stylizacja rytmów krakowiaka, mazura i poloneza, często też kompozytor wprowadzał melodie ludowe jako temat do wariacji (tworząc również struktury bitonalne – 10 etiud). I Kwartet smyczkowy powstał w okresie paryskich studiów kompozytora i zyskał uznanie N. Boulanger oraz francuskich krytyków. W 21 lat późniejszym II Kwartecie smyczkowym dominuje synteza stylistycznych elementów barokowych i klasycystycznych (a nawet romantycznych) z nowszymi środkami harmoniczno-tonalnymi i nowym typem brzmienia. W kwartecie tym kompozytor połączył zasadę kontrastu tematów i pracy tematycznej z techniką polifoniczną – w I części wprowadzenie obu tematów i ich rozwój na tle kontrapunktu pozostałych głosów przypomina technikę podwójnej fugi. W czystej postaci forma ta, jako rozbudowana fuga o czterech tematach, pojawia się w finale dzieła, stanowiącym kolejny przykład mistrzowskiego warsztatu kontrapunktycznego kompozytora.

W pianistyce Woytowicza widoczne było umiłowanie repertuaru klasycznego i romantycznego. Pianista był znakomitym wykonawcą utworów F. Chopina, sonat i koncertów L. van Beethovena i W.A. Mozarta, ale także utworów romantycznych i dwudziestowiecznych, w repertuarze miał kompozycje m.in. A. Skriabina, K. Szymanowskiego, D. Szostakowicza, S. Prokofiewa, a także I. Albéniza i G. Gershwina. . Żywo zainteresowany pracami edytorskimi, zredagował i opalcował szereg utworów fortepianowych dla PWM. Koncertował w Polsce i za granicą, zarówno przed, jak i po II wojnie światowej. Działalność koncertową zakończył w 1964 występem na Warszawskiej Jesieni, wykonując partię solową w swej III Symfonii. W ostatnich latach życia poświęcił się pracy pedagogicznej. Rola Woytowicza w polskim życiu muzycznym XX stulecia jest nie do przecenienia. Był aktywny nie tylko jako kompozytor i pianista, ale również jako pedagog i działacz muzyczny. Jego siostrą była śpiewaczka, Stefania Woytowicz-Rudnicka.

Literatura: wypowiedź Bolesława Woytowicza na temat własnej techniki kompozytorskiej, „Kwartalnik Muzykologiczny” 1948 nr 24; Z. Lissa Trzy rozmowy z Bolesławem Woytowiczem, „Kuźnica” 1949 nr 3; Z Bolesławem Woytowiczem po powrocie z USA, „Ruch Muzyczny” 1961 nr 9; W okupowanej Warszawie, „Przegląd Lekarski” XXV, 2. seria, 1969 nr 1

M. Gliński Bolesław Woytowicz, „Muzyka” 1937 nr 3; K. Regamey Bolesław Woytowicz, „Muzyka Polska” 1937 nr 3; Z. Mycielski II Symfonia Woytowicza, „Ruch Muzyczny” 1946 nr 6; Z. Mycielski Kwartet Woytowicza, „Ruch Muzyczny” 1947 nr 11; W. Bacewiczówna, Bolesław Woytowicz. Laureat Państwowej Nagrody Muzycznej, „Odrodzenie” 1949 nr 4; W. Rudziński Kantata „Prorok” Bolesława Woytowicza, „Muzyka” 1954 nr 5–6, tłum. ros. w Izbrannye statjipolskich muzykowedow, t. 2, Moskwa 1969; K. Wilkowska-Chomińska Etiudy fortepianowe Bolesława Woytowicza, SM t. 5, Kraków 1956; Bolesław Woytowicz, w: 30 lat Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Katowicach. 1929–1959, Kraków 1960; L. Markiewicz Nowa symfonia B. W, RM 1964 nr 14; T. Marek Contemporary Polish Music for Piano by Bolesław Woytowicz, „Polish Music” 1967 nr 2; K. Kopeczek-Michalska Jawne i tajne życie koncertowe w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej, „Muzyka” 1970 nr 3; E. Dziębowska Muzyka w Warszawie podczas okupacji, w: Warszawa lat wojny i okupacji 1939–1944, red. K. Dunin-Wąsowicz, t. 2, Warszawa 1972; J. Bauman Związki twórczości B. Woytowicza i K. Szymanowskiego, w: Oddziaływanie Szymanowskiego na śląską kulturę muzyczną, red. K. Musioł, Katowice 1980; J. Bauman Bolesław Woytowicz w pierwszą rocznicę śmierci, „Ruch Muzyczny” 1981 nr 14; E. Wybraniec Bolesław Woytowicz (1889–1980), Katowice 1981; J. Bauman Bolesław Woytowicz, w: Sylwetki artystów katowickich. Muzyka, red. B. Gieburowska, Katowice 1987; J. Bauman-Szulakowska Koryfeusze śląskiego neoklasycyzmu. B. Szabelski i B. Woytowicz w orbicie wpływów dzieła K. Szymanowskiego, w: Wokół kategorii narodowości, wielokulturowości i uniwersalizmu w muzyce polskiej, red. A. Matracka-Kościelny, Warszawa 2002; S. Dybowski Woytowicz Bolesławs, w: idem Słownik pianistów polskich, Warszawa 2003; M. Dziadek, B. Mika, A. Kochańska „Musica polonica nova” na Śląsku. Oddział Związku Kompozytorów Polskich w Katowicach 1945–2003, Katowice 2003, A. Thomas Polish Music since Szymanowski, Cambridge 2005; T. Tarnawczyk, Optymistyczna i monumentalna. Symfonia w muzyce polskiego socrealizmu, Łódź 2013; Okupacyjne losy muzyków. Warszawa 1939–1945, koncepcja albumu, wybór materiału i oprac. E. Markowska, K. Naliwajek-Mazurek, Warszawa 2014; K. Naliwajek-Mazurek Music in Nazi-Occupied Poland between 1939 and 1945, „Musicology Today” Vol. 13, 2016; B. Bolesławska The Symphony and Symphonic Thinking in Polish Music Since 1956, Abingdon 2019; R. Suchowiejko Muzyczny Paryż à la polonaise w okresie międzywojenny. Artyści – wydarzenia – konteksty, Kraków 2020.