Viardot-García, Pauline

Viardot-García, z d. Garcia, Michelle Ferdinande Pauline, *18 VII 1821 Paryż, †18 V 1910 Paryż, francuska śpiewaczka (mezzosopran), pianistka, kompozytorka i pedagog hiszpańskiego pochodzenia. Pochodziła ze słynnej rodziny śpiewaków; była córką Manuela Garcíi st. i sopranistki Marii-Joaquiny Sitchèz (1780–1854), siostrą Marii Malibran i Manuela Garcíi młodszego. Po śmierci ojca edukacją muzyczną Viardot zajmowali się matka i brat. Początkowo sposobiła się do kariery pianistycznej, m.in. pod kierunkiem F. Liszta; pobierała także lekcje teorii muzyki i kompozycji u A. Rejchy. Debiutowała jako pianistka, towarzysząc występom siostry i szwagra, skrzypka Ch.-A. de Bériota, na koncercie w Liége (14 VIII 1836). Nagła śmierć M. Malibran skłoniła ją do podjęcia kariery wokalnej, co było zgodne z wolą jej matki. Jako śpiewaczka i pianistka wystąpiła na wspólnym koncercie z Bériotem w Brukseli (13 III 1837). W 1838 koncertowała m.in. w Berlinie, Lipsku (z C. Wieck pod batutą F. Mendelssohna) i Wiesbaden, gdzie jej głosem zachwycił się G. Meyerbeer. W 1839 debiutowała na scenie jako Desdemona w Otellu G. Rossiniego: 9 V w Queens Theatre w Londynie, 8 X w Théâtre Italien w Paryżu. 18 IV 1840 poślubiła dyrektora Théâtre Italien, pisarza Louisa Viardot (1800–1883), przyjmując jego nazwisko. Po debiucie paryskim skupiła uwagę całego świata artystycznego Podziwiali ją, adorowali, darzyli przyjaźnią m.in. A. de Musset, G. Flaubert, F. Chopin i G. Sand, którą Viardot zainspirowała do napisania powieści Consuelo (1842), C. i R. Schumann, E. Delacroix, G. Doré, H. Berlioz, R. Wagner, Ch. Gounod, C. Saint-Saëns oraz poznany 1843 w Petersburgu I. Turgieniew, z którym łączyły ją bliskie stosunki. W Paryżu triumfowała w partii Fidès w Proroku Meyerbeera (1849), która została napisana z myślą o niej, w operach G. Rossiniego, V. Belliniego i Ch.W. Glucka, opracowanych dla niej przez Berlioza (Orfeusz i Eurydyka, 1859, Alcesta, 1861). Dzięki Viardot i z jej udziałem doszło do wystawienia Sapho Gounoda (1851) i do koncertowego prawykonania dramatu religijnego J. Masseneta Marie-Magdeleine (1873). Viardot była też pierwszą wykonawczynią Rapsodii op. 53 na alt solo, chór męski i orkiestrę Brahmsa (Jena 1870). Publiczne występy śpiewaczki w Paryżu były stopniowo ograniczane z powodu jej republikańskich poglądów i opozycyjnej działalności męża, z którym w 1863 udała się na wygnanie do Baden-Baden. Wielką karierę wokalną Viardot rozwinęła za granicą. Z ogromnym powodzeniem występowała m.in. w Madrycie (1842), Wiedniu (1843/44), Petersburgu i Moskwie (1843–46, 1853, 1857), Berlinie i Dreźnie (1846–47), Londynie (Covent Garden, 1848–51 i 1854–56), Budapeszcie (1858), Stuttgarcie (1864–65). W XII 1857 i 1858 Viardot występowała w Warszawie; w Teatrze Wielkim śpiewała główne partie w Trubadurze Verdiego (Azucena), Normie Belliniego i Cyruliku sewilskim Rossiniego, na koncertach wykonywała m.in. pieśni Chopina (z tekstem polskim) i transkrypcje wokalne jego mazurków. Była też na premierze Halki, której termin dostosowano do jej warszawskich występów. Ostatnim scenicznym występem Viardot była tytułowa rola męska w Orfeuszu i Eurydyce Glucka w Hoftheater w Weimarze (1870).

Szczególną sferą działań artystycznych Viardot były jej słynne salony muzyczne w Paryżu, Château de Courtavenel k. Paryża (od 1844), Baden-Baden (1863–71), podparyskim Bougival (od 1874) i ponownie w Paryżu (po 1883). Wykonano tam m.in. II akt Tristana i Izoldy Wagnera (dla M. Kalergis) z udziałem Viardot (Izolda), kompozytora (Tristan) i pianisty K. Klindwortha (1860) oraz 2 akty dedykowanej jej opery Saint-Saënsa Samson i Dalila z Viardot w partii Dalili i kompozytorem przy fortepianie (1873–74).

Viardot rozwijała także działalność pedagogiczną i kompozytorską. Nauczała śpiewu w Paryżu (w konserwatorium 1871–75) i Baden-Baden; jej uczennicami były m.in. D. Artôt, A. Orgeni, J. Wagner-Jachmann, M. Brandt, T. Arkel, A. Sterling, M. Salvatini, G. Godier i córka Viardot – Louise. Z czworga dzieci Viardot dwoje podjęło profesjonalną działalność muzyczną; najstarsza córka Louise Pauline Marie (1841–1918), zam. Héritte de la Tour, była śpiewaczką (alt), kompozytorką (opera Lindoro, wyst. Weimar 1879, utwory kameralne i wokalno-instrumentalne) i pedagogiem, autorką Memories and Adventures (Londyn 1911, wyd. fr. Paryż 1923), działała w Petersburgu, Frankfurcie n. Menem i Heidelbergu; syn Paul Louis Joachim (1857–1941) był skrzypkiem (uczeń H. Leonarda), dyrygentem i kompozytorem, autorem m.in. Histoire de la musique (Paryż 1905) i Souvenirs dun artiste (Paryż 1910).

Fascynująca osobowość, wszechstronne uzdolnienia i rozległe zainteresowania Viardot wyróżniają ją z plejady śpiewaczek XIX w. Karierę rozpoczynała w cieniu Malibran, przejmując po niej te same role operowe, co dało asumpt krytyce paryskiej i londyńskiej (H. Morley) do ryzykownych porównań. Podobnie jak jej siostra, Viardot dysponowała wyjątkowo rozległą skalą głosu (ponad 3 oktawy) i znakomitą techniką wokalną, pozwalającą na swobodne przechodzenie od partii altowych i mezzosopranowych do sopranowych w operach Glucka, Mozarta (Donna Anna), Rossiniego (Desdemona, Tancredi, Rozyna, Arsaces, Ninetta), Belliniego (Norma, Amina, Romeo), Meyerbeera (Fidès, Alice, Walentyna), Verdiego (Azucena, Lady Makbet) i in.

Poruszenie budził jej talent dramatyczny. Rola Orfeusza, wykonana w Paryżu ponad 150 razy i uznana za kreację wzorcową, przyczyniła się do wskrzeszenia oper Glucka na scenach europejskich. Meyerbeer przypisywał Viardot wielką zasługę w powodzeniu Proroka, pisząc, że z roli Fidés „wydobyła tak głęboki tragizm, jakiego nigdy wcześniej nie widział na scenie teatralnej” (list do matki, A. Beer, z 10 X 1850). Viardot zasłużyła się także jako animatorka środowisk kompozytorskich we Francji, w Niemczech i Rosji; we Francji promowała twórczość Schumanna, w Petersburgu, Moskwie (na koncercie kompozytorskim A. Dargomyżskiego, 1853), w Paryżu i w Niemczech propagowała twórczość kompozytorów rosyjskich, mając w repertuarze m.in. pieśni A. Alabjewa, M. Glinki, A. Dargomyżskiego, A. Wierstowskiego i A. Rubinsteina. Dedykowali jej swoje utwory Liszt, Berlioz, Saint-Saëns, Massenet, Brahms, Schumann (Liederkreis op. 24), G. Fauré, A. Rubinstein, N.A. Titow i A. Warłamow. Od 1840 łączyła Viardot przyjaźń z Chopinem; „muzykowali” podczas niemal corocznych letnich pobytów w Nohant (list Chopina do J. Fontany z 20 VIII 1840). Chopin słuchał „z wielkim uniesieniem” jej „pieśni hiszpańskich” (list do rodziny z 18 VII 1845); Viardot za jego wiedzą i aprobatą dokonała transkrypcji mazurków na głos i fortepian; wykonała je po raz pierwszy na ich wspólnym koncercie w Londynie (7 VII 1848). Po śmierci Chopina, podczas nabożeństwa żałobnego w Paryżu (30 X 1849), śpiewała partię altu w Requiem Mozarta.

Jako kompozytorką debiutowała balladą Die Kapelle na głos i fortepian do słów L. Uhlanda, opublikowaną przez Schumanna w NZfM (III, 1838). Obfita twórczość pieśniarska Viardot jest wyrazem jej żywego zainteresowania narodowymi tradycjami w kulturze europejskiej, czemu sprzyjał jej poliglotyzm (władała biegle 6 językami, w tym rosyjskim). Ogromne znaczenie przywiązywała do tekstów poetyckich, o czym świadczą tytuły jej zbiorów wokalnych i nazwiska poetów, których utwory umuzyczniała – niemieckich (Uhland, Goethe, Mörike, Heine), francuskich (Ronsard, Hugo, Gautier, Musset) i rosyjskich (Puszkin, Lermontow, Fet, Kolcow, Tiutczew, Turgieniew). Na ten szczególny rodzaj wrażliwości estetycznej zwrócił uwagę Liszt: „Viardot z jej hiszpańskim usposobieniem, francuskim wychowaniem, niemieckimi [i rosyjskimi] sympatiami uosabia zespolenie różnorodnych cech narodowych w takim stopniu, że trudno przyjąć inną kwalifikację niż ta, iż jedynie sztuka jest jej ojczyzną z wolnego wyboru i potrzeby serca” (NZfM V, 1859). W polu etnograficznych zainteresowań Viardot znalazły się pieśni francuskie, hiszpańskie i toskańskie; niektóre jej zapisy z francuskiego regionu Berry opublikował J. Tiersot w La chanson populaire et les écrivains romantiques (Paryż 1931). Oryginalnymi utworami scenicznymi są tzw. opérette de salon Viardot, określane też mianem małych oper baśniowych lub opérette fantastique. Nie są to operetki w znaczeniu historycznym, lecz kameralne opery komiczne (Trop de femmes ma podtytuł Opérette en 2 actes ou Grand opéra en 2 petits tableaux), komponowane dla rozbawienia widowni i wykonawców (m.in. Brahms w 1869 dyrygował Le dernier sorcier). Trop de femmes (1867), Le dernier sorcier (1867) i L’ogre (1868) do librett Turgieniewa powstały dla potrzeb prywatnego teatru autorów w Baden-Baden; Cendrillon do libretta Viardot został skomponowany, wystawiony i wydany w Paryżu (1904).

Życie i twórczość Viardot jest przedmiotem niesłabnącego zainteresowania autorów prac i powieści, wykonawców i firm fonograficznych. Der letzte Zauberer wszedł do repertuaru Stadttheater w Baden-Baden (1999), Cendrillon, wykonany na festiwalu w Newport (Rhode Island, 1971) i wystawiony w Zurychu, Bazylei, Moguncji i Berlinie (2003), ukazał się w nagraniu płytowym (Opera Rara, 2000). Niezmiennym powodzeniem cieszą się wokalne transkrypcje mazurków Chopina, obecne zarówno w repertuarze śpiewaczek, jak i w katalogach firm fonograficznych – polskich (Dux, Selene) i zagranicznych (CPO, Agora, Hyperion i in.). Pieśni Viardot propagowała M. Horn: zarówno na estradzie, jak i jako autorka wstępu do amerykańskiego wydania 12 Lieder do sł. Puszkina, Feta i Turgieniewa w tłum. F.M. von Bodenstedta (Bryn Mawr 1994). Spopularyzowały je także nagrania C. Bartoli (Havanaise, Hai luli, Les filles de Cadix, Decca, 1996), I. Bayrakdarian (23 Songs, Analecta, 2005) i F. von Stade (Pauline Viardot and Friends, Opera Rara, 2007).

Literatura: P. Waddington The Musical Works of Pauline Viardot-García. A Chronological Catalogue with an Index of Titles, Pinehaven (N. Zelandia) 2001; Lettres inédites de George Sand et de Pauline Viardot (1839–1849), wyd. T. Marix-Spire, Paryż 1959; Lettres inédites de Tourguénev à Pauline Viardot et à sa famille, wyd. H. Granjard, A. Zviguilsky, Lozanna 1972; F. Liszt Pauline Viardot-García, „Neue Zeitschrift für Musik” z 28 I 1859; La Mara [M. Lipsius] Pauline Viardot-García, Lipsk 1882, przedr. 1976; I.M. Grews Istorija odnoj lubwi, I.S. Turgieniew i P. Wiardo, Moskwa 1927; A. FitzLyon The Price of Genius. A Life of Pauline Viardot, Londyn 1964; S. Desternes, H. Chandet La Malibran et Pauline Viardot, Paryż 1969; A. Rozanow P. Wiardo-Garsia, Leningrad 1969, 31982; A. Rozanow Pauline Viardot, pianiste, «Cahiers I. Tourguéniev, P. Viardot, M. Malibran» nr 4, 1980; G. Dulong Une biographie de Pauline Viardot, tragédienne lyrique, «Cahiers I. Tourgueniev, P. Viardot, M. Malibran» nr 8, 1984, pt. Pauline Viardot, tragédienne lyrique, Paryż 21987; C. Shuster Six Mazurkas de F. Chopin transcrites … par Pauline Viardot, „Revue de Musicologie” 1989 nr 2; N.G. Zekulin The Story of an Operetta. Le dernier sorcier by Pauline Viardot and I. Turgenev, Monachium 1989; N. Barry P. Viardot. L’égérie de G. Sand et de Tourguenév, Paryż 1990; Pauline Viardot in Baden-Baden und Karlsruhe, red. U. Lange-Brachmann, J. Draheim, Baden-Baden 1999; L. Bumiller Pauline Viardot-García. Sängerin und Komponisten, Baden-Baden 2001; A. Butaux La vestale. Le roman de Pauline Viardot, Maule 2001; B. Kendall-Davies The Life and Work of Pauline Viardot-García, t. 1 The Years of Fame, 1836–1863, Amersham 2004.