logotypes-ue_ENG

Głazunow, Aleksandr

Biogram i literatura

Głazunow Aleksandr Konstantinowicz, *10 VIII (29 VII) 1865 Petersburg, †21 III 1936 Paryż, rosyjski kompozytor, dyrygent i pedagog. Matka Głazunowa była pianistką, a on sam bardzo wcześnie objawił wyjątkowe predyspozycje muzyczne (słuch i fotograficzna pamięć muzyczna Głazunowa przeszły do legendy). Początkowo uczył się gry na fortepianie u N. Elenkowskiego, jednak już jako 11-letni chłopiec począł zwracać się ku kompozycji; w 1879 Bałakiriew polecił go opiece Rimskiego-Korsakowa; w ciągu niespełna dwóch lat (kiedy to między profesorem i uczniem zawiązała się przyjaźń, jak się miało okazać – dozgonna) Głazunow poczynił postępy, wobec których dalsza nauka kompozycji okazała się zbędna. Sukces poprowadzonej w 1882 przez Bałakiriewa I Symfonii, a także I Kwartetu smyczkowego wyrobiły niespełna 20-letniemu twórcy bardzo mocną pozycję wśród elity rosyjskich kompozytorów, zwłaszcza w tzw. kółku Bielajewa. Dzięki Bielajewowi odbył Głazunow podróż po zachodniej Europie, odwiedzając m.in. Liszta w Weimarze. W 1889 poprowadził na Wystawie Światowej w Paryżu swą II Symfonię. Kolejne podróże, odbyte w połowie lat 90. po krótkim kryzysie dyspozycji twórczej, miały zapoznać go szerzej ze współczesną twórczością kompozytorów europejskich. Wcześniej nieco Głazunow ukończył wraz z Rimskim-Korsakowem pracę nad uzupełnieniem ostatnich dzieł zmarłego w 1887 Borodina. W 1899 otrzymał klasę kompozycji w konserwatorium w Petersburgu, lecz już w 1905, podobnie jak Ladow, Taniejew i in., demonstracyjnie ustąpił ze stanowiska na znak protestu przeciwko pozbawieniu Rimskiego-Korsakowa, solidaryzującego się ze strajkującymi studentami, profesury. Ogromna presja środowiska zmusiła władze carskie do cofnięcia decyzji, sam zaś Głazunow został 16 XII 1905 powołany na stanowisko dyrektora konserwatorium; funkcję tę zachował także po rewolucji październikowej. Liczne podróże zagraniczne (m.in. w 1907 do Paryża, gdzie prowadził ostatni z serii Rosyjskich Koncertów Historycznych, i do Anglii, gdzie otrzymał tytuł doktora w zakresie muzyki na uniwersytecie w Oksfordzie i w Cambridge) oraz nowe obowiązki w konserwatorium spowodowały osłabienie tempa pracy twórczej Głazunowa.

Po rewolucji w 1917 Głazunow, aczkolwiek stronił od wszelkich deklaracji ideologicznych, wziął czynny udział w ruchu upowszechniania muzyki. Nasilił działalność dyrygencką, dając koncerty dla mieszkańców wsi i dla wojska; uczestniczył w zawiązywaniu stowarzyszeń artystycznych, a w 1927 odegrał wybitną rolę w uroczystościach beethovenowskich, m.in. jako wojażujący prelegent. Powszechnie uważany był za najwybitniejszą postać w rosyjskim życiu muzycznym i popierany przez A. Łunaczarskiego. W 1922, w 40-lecie działalności twórczej, otrzymał tytuł Ludowego Artysty ZSRR. Z końcem 1928 udał się na tournée koncertowe do Portugalii, Hiszpanii, Francji, Anglii, Czechosłowacji, Polski (1930) i Holandii, a następnie do USA. Z podróży tej nie powrócił już do kraju, do 1930 pozostawał jednak formalnie na stanowisku dyrektora konserwatorium w Leningradzie (zastępował go M. O. Sztejnberg). W 1932 osiadł w Paryżu, gdzie zajmował się m.in. propagowaniem muzyki rosyjskiej i radzieckiej, przyjął też członkostwo radzieckiego komitetu obchodów 25. rocznicy śmierci Rimskiego-Korsakowa. Natomiast zarzucił niemal całkowicie komponowanie. Ostatnią poważniejszą pracą Głazunowa był Poéme epique na orkiestrę. W 1972 szczątki Głazunowa zostały przewiezione do ZSRR i uroczyście pochowane w Leningradzie.

Głazunow był niewątpliwie najwybitniejszym przedstawicielem tzw. szkoły petersburskiej, identyfikowanej z kręgiem uczniów Rimskiego-Korsakowa. Z czasem dostrzeżono w nim głównego spadkobiercę rosyjskiej tradycji muzycznej XIX w., a twórczość jego stanowi bodaj najmocniejszą pozycję symfoniki i kameralistyki rosyjskiej z przełomu stuleci.

W twórczości Głazunowa z pewnym opóźnieniem znalazł odbicie dylemat poprzedniego pokolenia europejskich twórców, stojących wobec wyboru między muzyką absolutną a programową. W przypadku Głazunowa szło o oddziaływanie dwoistej tradycji rodzimej: ideologii Potężnej Gromadki i klasycyzujących upodobań „kółka Bielajewa”. Głazunow nie znalazł tu drogi własnej; w rapsodiach, fantazjach, poematach, obrazach symfonicznych i programowych uwerturach skłaniał się ku luźno pojętym ideałom „kuczkistów” (Stieńka Razin), zaś w symfoniach, koncertach, suitach, serenadach i kwartetach smyczkowych zdradzał tendencje klasycyzujące. W efekcie cała olbrzymia twórczość Głazunowa nie ma ani jednolitej estetyki, ani – co więcej – indywidualnego oblicza dźwiękowego, gdyż kompozytor posługiwał się w zasadzie obiegowym podówczas w muzyce rosyjskim idiomem językowym, zawierającym jawne odniesienia do muzyki ludowej. W ciągu 50-letniej aktywności twórczej Głazunowa rozwój jego techniki kompozytorskiej odbywał się bez jakichkolwiek innowacji w zakresie języka dźwiękowego i polegał na konsekwentnym doskonaleniu środków poznanych w czasie studiów. Z biegiem lat, mimo iż niektóre dzieła zyskały trwałą popularność (balet Rajmonda, Koncert skrzypcowy), a także mimo ich niewątpliwie wysokiej wartości artystycznej (np. IV i VI Symfonia), coraz bardziej pogłębiał się dystans pomiędzy Głazunowem a innymi kompozytorami jego pokolenia w muzyce europejskiej, jak G. Mahler, R. Strauss, J. Sibelius czy C. Debussy. Owo doskonalenie techniki wyrażało się bowiem głównie w cyzelowaniu instrumentalnych środków kontrapunktycznych i stało się jakby wtórną ideologią artystyczną Głazunowa, najpełniej bodaj skonkretyzowaną w VIII Symfonii. W utworze tym i w podobnych dziełach doszedł Głazunow do bardzo przemyślanych rezultatów fakturalnych, stanowiących – wobec mało oryginalnej tematyki i tradycyjnego ujęcia cyklu – o atrakcyjności najlepszych utworów kompozytora. Wyszukane, lecz dzięki wspaniałej instrumentacji zawsze czytelne kombinacje kontrapunktyczne służące za osnowę rozbudowanej pracy przetworzeniowej, w połączeniu z wyczuciem proporcji formalnych i patetycznym nierzadko typem ekspresji, nadawały symfonice Głazunowa wymiar prawdziwie monumentalny, do którego pośrednio nawiązywali później Szostakowicz i Miaskowski. Doświadczenia fakturalne Głazunowa oparte były jednak niezmiennie na tych samych podstawach tonalnych, co doprowadziło do całkowitego skostnienia przyjętego przezeń stylu i prawdopodobnie było jedną z przyczyn rychłego wygaśnięcia twórczości Głazunowa po 1905. Od przyjętej linii kompozytor nie odstąpił nawet w sporadycznie powstających utworach ostatniego, paryskiego okresu, nacechowanych subtelniejszymi odcieniami ekspresji, wyszukanych technicznie (finałowe fugato Koncertu na saksofon i orkiestrę smyczkową), wykorzystując wciąż ten sam zasób środków. Toteż Głazunow, którego start kompozytorski został powitany niczym objawienie w muzyce rosyjskiej, zakończył swą karierę niemal jako outsider. W opinii młodego pokolenia kompozytorów rosyjskich uchodził Głazunow za rzecznika konserwatyzmu muzycznego (wypowiedzi Prokofiewa), jakkolwiek w swej działalności pedagogicznej imponował nie tylko sumiennością, ale i przedsięwzięciami organizacyjnymi (wywalczenie autonomii konserwatorium, utworzenie tamże orkiestry symfonicznej i studia operowego).

Głazunow posiadał talent znakomity, lecz statyczny, nieskłaniający do poszukiwań w czasach olbrzymich przemian. W rozwoju muzyki europejskiej nie odegrał żadnej roli, natomiast w dziejach muzyki rosyjskiej jego znaczenie jest poważne, tak jak poważna jest artystyczna i poznawcza wartość jego najwybitniejszych dzieł. Stworzył w rosyjskiej symfonice styl monumentalny, wnoszący par excellence symfoniczną ekspresję, której tradycje poza sporadycznymi dokonaniami Borodina i Czajkowskiego były tu wątłe. Skupił się także – podobnie jak Taniejew – na problematyce kontrapunktu i polifonii, a artystyczny rezultat, jaki uzyskał stosując tę technikę, był na tyle przekonujący, że przyczynił się do obudzenia w Rosji zainteresowania i zrozumienia dla muzyki, której istotą jest sztuka prowadzenia głosów. Swym kultem rzemiosła utwierdził w muzyce rosyjskiej poczucie wartości rzetelnego warsztatu twórczego. Wreszcie stworzył obfity repertuar, chętnie akceptowany przez publiczność, doskonale przystający do estetyki rozpowszechnionej w późniejszych latach w ZSRR, ale w przeciwieństwie do twórczości koniunkturalnej – gwarantujący kontakt z dziełem sztuki o autentycznych wartościach.

Literatura: A. Glazounov. Catalogue complet des oeuvres, Lipsk 1935; A.K. Głazunow. Piśma, statji, wospominanija, red. M. Ganina, 2 t., Moskwa 1958; Głazunow. Issledowanija, matieriały, publikacyi, piśma, red. J. Kiełdysz, A. Ossowskij, E. Jazowickaja, M. Jankowskij, 2 t., Leningrad 1959–60 (zawiera katalog twórczości Głazunowa); A. Ossowskij A. Głazunow, Petersburg 1907; W. Bielajew A. Głazunow, Petersburg 1922; W. Dzierżanowski A. Głazunow, Moskwa 1922; I. Glebow (B. Asafjew) A. Głazunow, Leningrad 1924; G. Fiodorowa A. Głazunow, Leningrad 1947, 2. wyd. 1961; W. Wansłow Simfoniczeskoje tworczestwo A. Głazunowa, Moskwa 1950; A. Glazunov red. H. Günther, Bonn 1955; M. Ganina A. Głazunow. Żyzń i tworczestwo, Leningrad 1961.

Kompozycje i prace

Kompozycje:

Instrumentalne:

orkiestrowe:

I Symfonia E-dur op. 5, 1882, 2 red. 1885, 3 red. 1929

uwertura na tematy greckie op. 3, 1882

Serenada A-dur op. 7 na orkiestrę, 1883

uwertura na tematy greckie op. 6, 1883

Charaktieristiczeskaja siuita op. 9 na orkiestrę, 1884–87

Serenada F-dur op. 11 na małą orkiestrę, 1884

II Symfonia fis-moll op. 16, 1885

Pamiati gieroja op. 8, elegia na orkiestrę, 1885

Stieńka Razin op. 13, poemat symfoniczny, 1885

2 pjesy op. 14 na orkiestrę, 1886–87

Les op. 19, fantazja na orkiestrę, 1887

Poème lyrique op. 12, poemat symfoniczny, 1887

Morie op. 28, fantazja na orkiestrę, 1889

Swadiebnoje szestwije op. 21 na orkiestrę, 1889

Wostocznaja rapsodija op. 29 na orkiestrę, 1889

III Symfonia D-dur op. 33, 1890

Krieml op. 30, obraz symfoniczny, 1891

Wiesna op. 34, obraz muzyczny na orkiestrę, 1891

Chopiniana op. 46, suita na orkiestrę, 1892

IV Symfonia Es-dur op. 48, 1893

Karnawał op. 45 (z organami ad libitum), uwertura, 1893

Walc koncertowy D-dur op. 47, 1893

Ot mraka k swietu op. 53, fantazja na orkiestrę, 1894

Scènes de ballet op. 52, suita na orkiestrę, 1894

Walc koncertowy F-dur op. 51, 1894

V Symfonia B-dur op. 55, 1895

Allegro vivo na orkiestrę, 1895

Wostocznaja siuita na orkiestrę, 1895

VI Symfonia c-moll op. 58, 1896

Suita z baletu „Rajmonda” op. 57a na orkiestrę, 1898

Intermezzo romantyczne op. 69 na orkiestrę, 1900

Torżestwiennaja uwiertiura op. 73, 1900

Valse lente na orkiestrę, 1901

VII Symfonia F-dur „Pastoralna” op. 77, 1902

Ballada op. 78 na orkiestrę, 1902

Iz sriednich wiekow op. 79, suita na orkiestrę, 1902

VIII Symfonia Es-dur op. 83, 1906

Prieludija a-moll op. 85 na orkiestrę, 1906

Russkaja fantazija na orkiestrę bałałajek op. 86, 1906

Piesń sud’by op. 84, uwertura, 1908

Finskaja fantazija op. 88 na orkiestrę, 1909

Pamiati Gogola op. 87, prolog symfoniczny, 1909

Prieludija E-dur op. 85 na orkiestrę, 1909

IX Symfonia d-moll (nieukończona, cz. I zinstrumentował G. Judin), 1910

Petite suite de ballet na orkiestrę, 1910

Finskije eskizy op. 89 na orkiestrę, 1912

Karielskaja legienda op. 99, obraz muzyczny na orkiestrę, 1916

Wariacje na orkiestrę smyczkową op. 97, 1918 (?)

Poème epique, poemat symfoniczny, 1933–34

liczne marsze

na instrument solo i orkiestrę:

Romans bez słów na wiolonczelę i orkiestrę, 1881

2 pjesy na wiolonczelę i orkiestrę op. 20, 1888

Piesń mieniestriela na wiolonczelę i orkiestrę op. 71, 1900

Koncert skrzypcowy a-moll op. 82, 1904

I Koncert fortepianowy f-moll op. 92, 1910–11

II Koncert fortepianowy H-dur op. 100, 1917

Oberek na skrzypce i orkiestrę, 1917 (dedyk. P. Kochańskiemu)

Concerto-ballata na wiolonczelę i orkiestrę op. 108, 1931

Koncert na saksofon i orkiestrę smyczkową op. 109, 1931

kameralna:

5 pjes na kwartet smyczkowy, 1881

I Kwartet smyczkowy D-dur op. 1, 1881–82

II Kwartet smyczkowy F-dur op. 10, 1884

5 nowinok na kwartet smyczkowy op. 15, 1886

III Kwartet smyczkowy G-dur „Słowiański” op. 26, 1888

Suita C-dur na kwartet smyczkowy op. 35, 1891

In modo religioso na trąbkę, róg i 2 puzony op. 38, 1892

Kwintet smyczkowy A-dur op. 39, 1892

IV Kwartet smyczkowy a-moll op. 64, 1894

V Kwartet smyczkowy d-moll op. 70, 1898

2 morceaux na kwartet smyczkowy, 1902

VI Kwartet smyczkowy B-dur op. 106, 1921

Elegia na kwartet smyczkowy op. 105, 1928

VII Kwartet smyczkowy C-dur op. 107, 1930

Kwartet B-dur na 4 saksofony op. 109, 1932

liczne utwory na 2 klarnety i inne instrumenty dęte

solowa:

Suita op. 2 na fortepian, 1883

Preludia i fuga op. 62 na fortepian, 1899

Temat z wariacjami fis-moll op. 72 na fortepian, 1900

I Sonata b-moll op. 74 na fortepian, 1901

II Sonata E-dur op. 75 na fortepian, 1901

Preludium i fuga D-dur op. 93 na organy, 1907

Preludium i fuga d-moll op. 98 na organy, 1914

4 preludia i fugi op. 101 na fortepian, 1918–23

I Fantazja op. 104 na 2 fortepiany, 1920

II Fantazja na 2 fortepiany, 1929

Fantazja na organy, 1934

liczne miniatury, walce, mazurki, kanony na fortepian

Muzyka wokalna i wokalno-instrumentalna:

Dwie pieśni op. 27bis na głos solo i orkiestrę, sł. A. Puszkin, 1888–90

Koronacyonnaja kantata op. 56 na sopran, mezzosopran, tenor, bas, chór i orkiestrę, sł. W. Kryłow, 1895

Torżestwiennaja kantata op. 65 na głos solowy, chór i orkiestrę (w stulecie urodzin Puszkina), 1899

Prieludija-kantata na sopran, tenor, chór i orkiestrę (w 50. rocznicę utworzenia konserwatorium petersburskiego), 1912

Dwa romanse „Z Petrarki” op. 59bis na głos solo i orkiestrę, 1929

utwory na chór a cappella

ok. 50 pieśni i romansów

Sceniczne:

Rajmonda op. 57, balet 3-aktowy, libr. L. Paszkowa i M. Petipa, 1896–97, wyst. Petersburg 1898

Barysznia-służanka, ili Ispytanije Damisa op. 61, balet 1-aktowy, libr. M. Petipa, 1898, wyst. Petersburg 1900

Wriemiena goda op. 67, balet 1-aktowy, libr. M. Petipa, 1899, wyst. Petersburg 1900

muzyka do sztuk teatralnych

Inne:

liczne kompozycje zespołowe, m.in. IV cz. Kwartetu smyczkowego na temat Be-la-e-f, z Rimskim-Korsakowem, Ladowem i Borodinem, 1886

oprac. i orkiestracje utworów Borodina (III Symfonia 1887, Kniaź Igor 1888, z Rimskim-Korsakowem), Musorgskiego, Glinki, Cui, Dargomyżskiego, Czajkowskiego, Chopina, Liszta, Schumanna, Saint-Saënsa i in.

transkrypcja ludowych pieśni rosyjskich, tatarskich, kaukaskich, armeńskich, estońskich, hiszpańskich, szwedzkich i in.

 

Prace:

liczne artykuły, m.in.:

Wypominania o N.A. Rimskom-Korsakowie, „Muzykalnyj trużenik” 1909 nr 10–11

Moje znakomstwo s Czajkowskim, w: Czajkowskij. Wospominanija i piśma, red. I. Glebow (B. Asafjew), Petersburg 1924

Betchowen kak kompozitor i myslitiel, „Pieczat’ i riewolucyja” 1927 nr 3

F. Szubert kak tworiec, chudożnik i wielikij dwigatiel iskusstwa, Leningrad 1928

Pamiati M.P. Bielajewa, w: Sbornik oczerkow, statiej i wospominanij, Paryż 1929