Głazunow, Aleksandr

Głazunow Aleksandr Konstantinowicz, *10 VIII (29 VII) 1865 Petersburg, †21 III 1936 Paryż, rosyjski kompozytor, dyrygent i pedagog. Matka Głazunowa była pianistką, a on sam bardzo wcześnie objawił wyjątkowe predyspozycje muzyczne (słuch i fotograficzna pamięć muzyczna Głazunowa przeszły do legendy). Początkowo uczył się gry na fortepianie u N. Elenkowskiego, jednak już jako 11-letni chłopiec począł zwracać się ku kompozycji; w 1879 Bałakiriew polecił go opiece Rimskiego-Korsakowa; w ciągu niespełna dwóch lat (kiedy to między profesorem i uczniem zawiązała się przyjaźń, jak się miało okazać – dozgonna) Głazunow poczynił postępy, wobec których dalsza nauka kompozycji okazała się zbędna. Sukces poprowadzonej w 1882 przez Bałakiriewa I Symfonii, a także I Kwartetu smyczkowego wyrobiły niespełna 20-letniemu twórcy bardzo mocną pozycję wśród elity rosyjskich kompozytorów, zwłaszcza w tzw. kółku Bielajewa. Dzięki Bielajewowi odbył Głazunow podróż po zachodniej Europie, odwiedzając m.in. Liszta w Weimarze. W 1889 poprowadził na Wystawie Światowej w Paryżu swą II Symfonię. Kolejne podróże, odbyte w połowie lat 90. po krótkim kryzysie dyspozycji twórczej, miały zapoznać go szerzej ze współczesną twórczością kompozytorów europejskich. Wcześniej nieco Głazunow ukończył wraz z Rimskim-Korsakowem pracę nad uzupełnieniem ostatnich dzieł zmarłego w 1887 Borodina. W 1899 otrzymał klasę kompozycji w konserwatorium w Petersburgu, lecz już w 1905, podobnie jak Ladow, Taniejew i in., demonstracyjnie ustąpił ze stanowiska na znak protestu przeciwko pozbawieniu Rimskiego-Korsakowa, solidaryzującego się ze strajkującymi studentami, profesury. Ogromna presja środowiska zmusiła władze carskie do cofnięcia decyzji, sam zaś Głazunow został 16 XII 1905 powołany na stanowisko dyrektora konserwatorium; funkcję tę zachował także po rewolucji październikowej. Liczne podróże zagraniczne (m.in. w 1907 do Paryża, gdzie prowadził ostatni z serii Rosyjskich Koncertów Historycznych, i do Anglii, gdzie otrzymał tytuł doktora w zakresie muzyki na uniwersytecie w Oksfordzie i w Cambridge) oraz nowe obowiązki w konserwatorium spowodowały osłabienie tempa pracy twórczej Głazunowa.

Po rewolucji w 1917 Głazunow, aczkolwiek stronił od wszelkich deklaracji ideologicznych, wziął czynny udział w ruchu upowszechniania muzyki. Nasilił działalność dyrygencką, dając koncerty dla mieszkańców wsi i dla wojska; uczestniczył w zawiązywaniu stowarzyszeń artystycznych, a w 1927 odegrał wybitną rolę w uroczystościach beethovenowskich, m.in. jako wojażujący prelegent. Powszechnie uważany był za najwybitniejszą postać w rosyjskim życiu muzycznym i popierany przez A. Łunaczarskiego. W 1922, w 40-lecie działalności twórczej, otrzymał tytuł Ludowego Artysty ZSRR. Z końcem 1928 udał się na tournée koncertowe do Portugalii, Hiszpanii, Francji, Anglii, Czechosłowacji, Polski (1930) i Holandii, a następnie do USA. Z podróży tej nie powrócił już do kraju, do 1930 pozostawał jednak formalnie na stanowisku dyrektora konserwatorium w Leningradzie (zastępował go M. O. Sztejnberg). W 1932 osiadł w Paryżu, gdzie zajmował się m.in. propagowaniem muzyki rosyjskiej i radzieckiej, przyjął też członkostwo radzieckiego komitetu obchodów 25. rocznicy śmierci Rimskiego-Korsakowa. Natomiast zarzucił niemal całkowicie komponowanie. Ostatnią poważniejszą pracą Głazunowa był Poéme epique na orkiestrę. W 1972 szczątki Głazunowa zostały przewiezione do ZSRR i uroczyście pochowane w Leningradzie.

Głazunow był niewątpliwie najwybitniejszym przedstawicielem tzw. szkoły petersburskiej, identyfikowanej z kręgiem uczniów Rimskiego-Korsakowa. Z czasem dostrzeżono w nim głównego spadkobiercę rosyjskiej tradycji muzycznej XIX w., a twórczość jego stanowi bodaj najmocniejszą pozycję symfoniki i kameralistyki rosyjskiej z przełomu stuleci.

W twórczości Głazunowa z pewnym opóźnieniem znalazł odbicie dylemat poprzedniego pokolenia europejskich twórców, stojących wobec wyboru między muzyką absolutną a programową. W przypadku Głazunowa szło o oddziaływanie dwoistej tradycji rodzimej: ideologii Potężnej Gromadki i klasycyzujących upodobań „kółka Bielajewa”. Głazunow nie znalazł tu drogi własnej; w rapsodiach, fantazjach, poematach, obrazach symfonicznych i programowych uwerturach skłaniał się ku luźno pojętym ideałom „kuczkistów” (Stieńka Razin), zaś w symfoniach, koncertach, suitach, serenadach i kwartetach smyczkowych zdradzał tendencje klasycyzujące. W efekcie cała olbrzymia twórczość Głazunowa nie ma ani jednolitej estetyki, ani – co więcej – indywidualnego oblicza dźwiękowego, gdyż kompozytor posługiwał się w zasadzie obiegowym podówczas w muzyce rosyjskim idiomem językowym, zawierającym jawne odniesienia do muzyki ludowej. W ciągu 50-letniej aktywności twórczej Głazunowa rozwój jego techniki kompozytorskiej odbywał się bez jakichkolwiek innowacji w zakresie języka dźwiękowego i polegał na konsekwentnym doskonaleniu środków poznanych w czasie studiów. Z biegiem lat, mimo iż niektóre dzieła zyskały trwałą popularność (balet Rajmonda, Koncert skrzypcowy), a także mimo ich niewątpliwie wysokiej wartości artystycznej (np. IV i VI Symfonia), coraz bardziej pogłębiał się dystans pomiędzy Głazunowem a innymi kompozytorami jego pokolenia w muzyce europejskiej, jak G. Mahler, R. Strauss, J. Sibelius czy C. Debussy. Owo doskonalenie techniki wyrażało się bowiem głównie w cyzelowaniu instrumentalnych środków kontrapunktycznych i stało się jakby wtórną ideologią artystyczną Głazunowa, najpełniej bodaj skonkretyzowaną w VIII Symfonii. W utworze tym i w podobnych dziełach doszedł Głazunow do bardzo przemyślanych rezultatów fakturalnych, stanowiących – wobec mało oryginalnej tematyki i tradycyjnego ujęcia cyklu – o atrakcyjności najlepszych utworów kompozytora. Wyszukane, lecz dzięki wspaniałej instrumentacji zawsze czytelne kombinacje kontrapunktyczne służące za osnowę rozbudowanej pracy przetworzeniowej, w połączeniu z wyczuciem proporcji formalnych i patetycznym nierzadko typem ekspresji, nadawały symfonice Głazunowa wymiar prawdziwie monumentalny, do którego pośrednio nawiązywali później Szostakowicz i Miaskowski. Doświadczenia fakturalne Głazunowa oparte były jednak niezmiennie na tych samych podstawach tonalnych, co doprowadziło do całkowitego skostnienia przyjętego przezeń stylu i prawdopodobnie było jedną z przyczyn rychłego wygaśnięcia twórczości Głazunowa po 1905. Od przyjętej linii kompozytor nie odstąpił nawet w sporadycznie powstających utworach ostatniego, paryskiego okresu, nacechowanych subtelniejszymi odcieniami ekspresji, wyszukanych technicznie (finałowe fugato Koncertu na saksofon i orkiestrę smyczkową), wykorzystując wciąż ten sam zasób środków. Toteż Głazunow, którego start kompozytorski został powitany niczym objawienie w muzyce rosyjskiej, zakończył swą karierę niemal jako outsider. W opinii młodego pokolenia kompozytorów rosyjskich uchodził Głazunow za rzecznika konserwatyzmu muzycznego (wypowiedzi Prokofiewa), jakkolwiek w swej działalności pedagogicznej imponował nie tylko sumiennością, ale i przedsięwzięciami organizacyjnymi (wywalczenie autonomii konserwatorium, utworzenie tamże orkiestry symfonicznej i studia operowego).

Głazunow posiadał talent znakomity, lecz statyczny, nieskłaniający do poszukiwań w czasach olbrzymich przemian. W rozwoju muzyki europejskiej nie odegrał żadnej roli, natomiast w dziejach muzyki rosyjskiej jego znaczenie jest poważne, tak jak poważna jest artystyczna i poznawcza wartość jego najwybitniejszych dzieł. Stworzył w rosyjskiej symfonice styl monumentalny, wnoszący par excellence symfoniczną ekspresję, której tradycje poza sporadycznymi dokonaniami Borodina i Czajkowskiego były tu wątłe. Skupił się także – podobnie jak Taniejew – na problematyce kontrapunktu i polifonii, a artystyczny rezultat, jaki uzyskał stosując tę technikę, był na tyle przekonujący, że przyczynił się do obudzenia w Rosji zainteresowania i zrozumienia dla muzyki, której istotą jest sztuka prowadzenia głosów. Swym kultem rzemiosła utwierdził w muzyce rosyjskiej poczucie wartości rzetelnego warsztatu twórczego. Wreszcie stworzył obfity repertuar, chętnie akceptowany przez publiczność, doskonale przystający do estetyki rozpowszechnionej w późniejszych latach w ZSRR, ale w przeciwieństwie do twórczości koniunkturalnej – gwarantujący kontakt z dziełem sztuki o autentycznych wartościach.

Literatura: A. Glazounov. Catalogue complet des oeuvres, Lipsk 1935; A.K. Głazunow. Piśma, statji, wospominanija, red. M. Ganina, 2 t., Moskwa 1958; Głazunow. Issledowanija, matieriały, publikacyi, piśma, red. J. Kiełdysz, A. Ossowskij, E. Jazowickaja, M. Jankowskij, 2 t., Leningrad 1959–60 (zawiera katalog twórczości Głazunowa); A. Ossowskij A. Głazunow, Petersburg 1907; W. Bielajew A. Głazunow, Petersburg 1922; W. Dzierżanowski A. Głazunow, Moskwa 1922; I. Glebow (B. Asafjew) A. Głazunow, Leningrad 1924; G. Fiodorowa A. Głazunow, Leningrad 1947, 2. wyd. 1961; W. Wansłow Simfoniczeskoje tworczestwo A. Głazunowa, Moskwa 1950; A. Glazunov red. H. Günther, Bonn 1955; M. Ganina A. Głazunow. Żyzń i tworczestwo, Leningrad 1961.