Miaskowski, Nikołaj

Miaskowski Nikołaj Jakowlewicz, *20 (8) IV 1881 Nowogieorgijewsk (obecnie Modlin k. Warszawy), †8 VIII 1950 Moskwa, rosyjski kompozytor, pedagog i pisarz muzyczny. Pochodząc z rodziny o tradycjach wojskowych kształcił się w korpusach kadeckich w Niżnym Nowgorodzie (1893–95) i Petersburgu (1895–99), a następnie w akademii wojskowo-inżynieryjnej w Petersburgu (1899–1902), po ukończeniu której został oddelegowany do Zarajska, następnie Moskwy (1902–03). W Moskwie poznał S. Taniejewa oraz W. Jakowlewa, a po powrocie do Petersburga (1903) zaprzyjaźnił się z poetami-symbolistami W. Iwanowem, M. Kuźminem i Ś. Gorodieckim, z którymi organizował Wieczory Muzyki Współczesnej; panująca w tym kręgu atmosfera surowej oceny ówczesnej twórczości oraz poszukiwań nowych środków wyrazu wywarła wpływ na młodego artystę. W 1906 zrezygnował z kariery wojskowej by poświęcić się wyłącznie muzyce. Podstawy wiedzy muzycznej otrzymał w domu rodzinnym, lekcji gry na fortepianie po śmierci matki udzielała mu siostra ojca Jelikonida Miaskowska (śpiewaczka). Po przeniesieniu się rodziny w 1895 do Petersburga Miaskowski uczył się gry na fortepianie u A. Stuniejewa oraz grał na skrzypcach w orkiestrze korpusowej. W 1898 skomponował pierwszy utwór – preludium fortepianowe. W zakresie teorii muzyki kształcił się u N. Kazanlego (Petersburg), R. Gliera (Moskwa 1903) i I. Kryżanowskiego (Petersburg 1903–06). W latach 1906–11 studiował w konserwatorium w Petersburgu pod kierunkiem A. Ladowa, N. Rimskiego-Korsakowa i J. Vltolsa. Już w czasie studiów odnosił pierwsze sukcesy kompozytorskie: cykl pieśni Na grani op. 4 (1908), poemat symfoniczny Mołczanije (1910), II Symfonia (1911). Zawiązała się wówczas, trwająca do końca życia, przyjaźń z B. Asafjewem oraz S. Prokofiewem, czego świadectwem była korespondencja kompozytorów (451 listów) z lat 1907–50. Po ukończeniu konserwatorium rozpoczął współpracę z W. Dierżanowskim, wydawcą tygodnika „Muzyka”; w latach 1911–14 oraz 1916/17 publikował liczne recenzje koncertów i artykuły. Podczas I wojny światowej w latach 1914–17 Miaskowski był zmobilizowany jako oficer wojsk saperskich i wysłany na front – m.in. brał udział w oblężeniu twierdzy przemyskiej; został ranny, a następnie odesłany do Dwińska, potem Rewala (obecnie Tallinn) . W 1917 pełnił służbę w Piotrogrodzie w sztabie wojenno-morskim Armii Czerwonej, z którym w 1918 został przeniesiony do Moskwy. Po demobilizacji w 1921 podjął pracę w konserwatorium w Moskwie, gdzie powierzono mu klasę kompozycji. Działalność pedagogiczną prowadził (z przerwą w 1948) do końca życia, wykształcił ok. 80 kompozytorów; do jego uczniów należeli: A. Chaczaturian, A. Eszpaj, D. Kabalewski, W. Szebalin i inni. W latach 20. publikował liczne artykuły w czasopismach i włączył się w organizowanie życia muzycznego Moskwy. W latach 1919–30 działał w Gosudarstwiennym Muzykalnym Izdatielstwie, w latach 1919–23 w Kollektiwie Moskowskich Kompozitorow. W 1924 był współtwórcą Assocyacyi Sowriemiennoj Muzyki jako oddziału International Society for Music Education (ISME), towarzystwa muzycznego powołanego w celu propagowania twórczości kompozytorów współczesnych (koncerty) i zapoznawania środowiska artystycznego z najnowszymi dziełami obcymi (czasopismo „Sowriemiennaja muzyka”); ASM rozwiązano w 1931 pod zarzutem formalizmu i propagowania muzyki burżuazyjnej. W 1926 Miaskowski odbył z B. Jaworskim swą jedyną podróż zagraniczną, wyjechał do Warszawy (na odsłonięcie pomnika F. Chopina) i do Wiednia (w związku z wydaniem VII i VIII Symfonii). W 1932 Miaskowski należał do komitetu organizacyjnego Sojuza Sowietskich Kompozitorow. W latach 1933–39 kontynuował działalność jako pisarz muzyczny i publicysta, współpracował z radiem, filharmonią, był członkiem wielu jury konkursowych. W czasie II wojny światowej został ewakuowany na Kaukaz (z Prokofiewem), początkowo (1941) do miejscowości Nalczik, a następnie do Tbilisi oraz Frunze (Kirgizja). Poznał wówczas kaukaską muzykę ludową, której motywy wykorzystał w późniejszych kompozycjach. W 1942 powrócił do Moskwy. W latach 1940–48 był członkiem komitetu redakcyjnego czasopisma „Sowietskaja muzyka”, należał także do komitetu redakcyjnego wydania narodowych dzieł P. Czajkowskiego i N. Rimskiego-Korsakowa. W 1948 Miaskowski został oskarżony o „formalizm”. Poważnie wówczas chory zaniechał obrony, w odpowiedzi na zarzuty skomponował XXVII Symfonię, mistrzowsko napisany utwór, utrzymany w tradycyjnej konwencji, z finałem o charakterze marsza triumfalnego. Ostatnie lata życia poświęcił na porządkowanie swych partytur oraz oprać, nowych redakcji wczesnych utworów. Miaskowski został uhonorowany wieloma odznaczeniami, m.in. w 1926 otrzymał tytuł zasłużonego artysty, w 1946 – ludowego artysty ZSRR, w 1940 – doktora nauk, ponadto był odznaczony orderem Lenina (1943) oraz laureatem nagród państwowych (nagroda Stalina) za twórczość kompozytorską: XXI Symfonię (1941), IX Kwartet smyczkowy (1945), Koncert wiolonczelowy (1946), II Sonatę wiolonczelową (1950), XIII Kwartet smyczkowy i XXVII Symfonię (1951 pośmiertnie).

Dorobek kompozytorski Miaskowskiego, jednego z wybitnych kompozytorów rosyjskiego i pedagogów muzycznych, cenionego twórcy muzyki symfonicznej i fortepianowej, obejmuje wiele gatunków muzycznych. W jego twórczości można wyróżnić 3 okresy stylistyczne. W pierwszym okresie (do ok. 1918) język dźwiękowy dzieł Miaskowskiego kształtował się głównie pod wpływem muzyki Czajkowskiego i Skriabina. Reprezentacyjnymi dla tego okresu dziełami są: 4 symfonie (w tonacjach molowych) wyrażające smutek i nostalgię (np. marsz w III Symfonii, motywy „autobiograficzne” w IV Symfonii związane z pobytem na froncie), poematy symfoniczny Mołczanije i Ałastor przepełnione patosem i tragicznością, II Sonata fortepianowa utrzymana w ciemnym, pesymistycznym nastroju, z melodią Dies irae jako trzecim tematem. W okresie środkowym (porewolucyjnym) Miaskowski zainteresował się folklorem muzycznym, wprowadzał motywy pieśni i tańców ludowych, np. w I części V Symfonii pastoralny temat kolędy zanotowanej na wsi pod Lwowem. Kolejne symfonie (VIII, IX i XI) skomponował zgodnie z postulatem tworzenia muzyki masowej (np. XII Symfonia „Kołchoz”, XXII Symfonia i VII Kwartet z motywami melodycznymi z wschodu Kaukazu i Kirgizji). Za szczytowe osiągnięcia Miaskowskiego w tym okresie uważane są Symfonie XV, XVI, XVIII i XX. Ostatni okres (2. połowa lat 40.) charakteryzuje się tendencją do klasycyzowania oraz rygorystycznego strukturalizmu (np. XXIV Symfonia i Koncert wiolonczelowy op. 66, do dziś jeden z najpopularniejszych utworów Miaskowskiego). Muzyka symfoniczna jest szczególnie cenioną dziedziną twórczości Miaskowskiiego. Kompozytor preferował cykl 3-częściowy, z allegrem sonatowym jako pierwszą częścią cyklu, o czym świadczą symfonie z pierwszego okresu twórczości. VI Symfonia, inspirowana poematem E. Verhaerena Les Aubes, jest dziełem wokalno-instrumentalnym z chórem ad libitum; Miaskowski rozpoczyna finał partią chóralną z tekstem Czto my widieli, będącą rodzajem pożegnalnego płaczu po poległych (motyw Dies irae), nastrojowi rozpaczy przeciwstawia pieśni rewolucji francuskiej Ça ira i Carmagnole. W następnych utworach (VII, VIII Symfonia) kompozytor zwraca się ku muzyce ludowej. Symfonie – od XII „Kołchoz” (1932) do XX – pisane były pod wpływem estetyki realizmu socjalistycznego, co wiązało się z uproszczeniem środków artystycznych (np. XVI, zwana „Sowiecką Eroiką” miała być wyrazem „pulsu czasu” i afirmacją „radzieckiego optymizmu”). Dopiero XXI Symfonia (1940) stała się dziełem popularnym i zdobyła uznanie krytyki. Jest to krótki, liryczny utwór o przejrzystej konstrukcji, oszczędnej instrumentacji (eksponowanie barwy solowych instrumentów) i stopniowo przekształcanej fakturze: od homofonicznej do polifonicznej. Pobyt na Kaukazie i w Kirgizji oraz poznanie muzyki tych obszarów zaowocowały motywami ludowymi w XXII Symfonii. W finale XXVI Symfonii (podobnie jak w Sławianskoj rapsodiji) wprowadzone są śpiewy starorosyjskie. Znaczące miejsce w twórczości Miaskowskiego zajmuje muzyka kameralna. Już 3 pierwsze kwartety smyczkowe skomponowane jeszcze w okresie szkolnym odznaczają się mistrzostwem formalnym; widoczne są w nich wpływy rosyjskiej tradycji muzycznej: ilustracyjność (Głazunow) i liryczno-dramatyczny nastrój (Czajkowski). W latach 30. i 40. nastąpiło uproszczenie faktury, charakterystyczne dla drugiego okresu twórczości Miaskowskiego (IX oraz XIII Kwartet). Z ponad 100 utworów fortepianowych na szczególną uwagę zasługują sonaty, 2 cykle miniatur Wospominanija op. 29 (1927) z finałową „etiudą chromatyczną”, wymagającą wielkiej wirtuozerii, oraz Pożełtiewszyje stranicy op. 31 (1928), w których zaznaczają się wpływy impresjonizmu (nr 1), melancholijny nastrój (nr 2), śpiewna ludowość (nr 3), obrazowość przypominająca styl Prokofiewa (nr 5). I Sonata fortepianowa Miaskowskiego, napisana w czasie studiów w konserwatorium, bywa określana „koncertem bez orkiestry” ze względu na swe wirtuozowskie walory; cały utwór, utrzymany w postromantycznym stylu, spaja w całość temat wstępnej fugi; temat ten (w stylu Bacha) poddawany jest w toku I części zmianom stylistycznym (klimat muzyki Rachmaninowa i wczesnego Skriabina) głównie za pomocą chromatyki (język harmoniczny XX w. w kadencji), pojawia się on w wirtuozowskim stretto na końcu części II – lirycznej, jego motywy splatają się ze śpiewnym, chorałowym tematem części III — nokturnowej; w części IV zaprezentowany ponownie podlega opracowaniu wariacyjnemu i pracy motywicznej; zastosowane w kodzie środki techniczne (figuracje, akordy) i potężne brzmienie przypominają koncerty Rachmaninowa. Integracja utworu za pomocą wspólnego materiału ma miejsce także w 4-częściowej V Sonacie; w finałowym Allegro enérgico pojawiają się motywy z wcześniejszych części. Sonaty II, III i IV są najbardziej nowoczesne pod względem harmonicznym, odznaczają się fakturą wielowarstwową i stosowaniem ekstremalnych kontrastów dynamicznych. Kompozytor zrezygnował tu z 4-częściowej budowy cyklu sonatowego; Sonaty II i III są jednoczęściowe z trzema podstawowymi tematami, zaś V Sonata ma formę 3-częściową. Utwory te skomponowane zostały pod wpływem muzyki Skriabina i estetyki rosyjskich poetów-symbolistów. Od VI Sonaty następuje uproszczenie środków (przejrzysta konstrukcja formalna, prosta harmonika z fragmentami polifonizującymi, śpiewna melodyka i rytmika ludowa). W ostatnich latach życia Miaskowski zrewidował Sonaty II–VI i w tych wersjach są one obecnie wykonywane. Solową muzykę wokalną Miaskowski tworzył od początku swej działalności kompozytorskiej; napisał ponad 100 pieśni, a jego pierwszymi opublikowanymi utworami były zbiory romansów z lat 1902–09 do słów symbolistów rosyjskich. Romanse – w odróżnieniu od epickich pieśni op. 31 i 43 z przełomu lat 30. i 40. – mają charakter osobistej wypowiedzi kompozytora, oddają nastrój tekstów poetyckich. Z bogatej i zróżnicowanej twórczości Miaskowskiego tylko kilka kompozycji zyskało międzynarodowy rozgłos. Dzięki zabiegom Prokofiewa bardzo popularne za granicami ZSRR były m.in. symfonie wykonywane w Londynie (V), Wiedniu (VII), Pradze (VI i VII), Filadelfii i Nowym Jorku (V 1926, dyrygent L. Stokowski); XXI Symfonia weszła do repertuaru Chicago Symphony Orchestra. Spośród sonat fortepianowych Miaskowskiego najbardziej znana była III Sonata wykonywana przez H. Neuhausa i S. Richtera. Popularnością cieszą się również, często opracowania w różnych wersjach instrumentalnych, koncerty solowe – skrzypcowe i wiolonczelowe, concertino na małą orkiestrę op. 32 nr 3, kwartety smyczkowe, II Sonata wiolonczelowa, pieśni do słów Z. Gippius, F. Tiutczewa, K. Balmonta, A. Delwiga, M. Lermontowa. W Polsce utwory Miaskowskiego wykonano podczas festiwali Warszawska Jesień, m.in.: w 1956 – XXVII Symfonię, 1959 –XIII Kwartet smyczkowy, 1981 – Sinfoniettę op. 32 nr 2. Styl muzyki Miaskowskiego, obecnie określany w litaraturze jako umiarkowany modernizm, wyrastał z tradycji muzyki XIX w., zwłaszcza rosyjskiej. Jego rozwój przebiegał od złożoności (eksperymenty w latach 20., wielowarstwowość, ekstremalne chromatyzmy, polifonia) ku prostocie (intonacje muzyki ludowej, diatonika, homofonia). Ograniczenie środków technicznych, uproszczenie faktury i harmoniki nastąpiło pod naciskiem estetyki realizmu socjalistycznego w 1atach stalinowskich. W muzyce instrumentalnej Miaskowskiego zasady muzyki klasycznej są rygorystycznie przestrzegane – dominuje koncepcja 3-częściowej formy cyklicznej i klarowna konstrukcja poszczególnych części (zwłaszcza allegra sonatowego). Miaskowski doskonale władał techniką instrumentacyjną typową dla kompozytorów postromantycznych. Jego życie i twórczość jest przykładem dramatycznego losu artystów w latach stalinowskich: liczne oficjalne nagrody i utwory o treściach socjalistycznych nie uchroniły kompozytora przed ideologiczną anatemą – XXVII Symfonia stała się jego ostatnim dziełem. Panujący w niektórych dziełach Miaskowskiego posępny nastrój wiąże się nie tylko z przeżyciami kompozytora podczas II wojny światowej, ale także z atmosferą terroru lat powojennych, z losem artysty pozbawionego swobody wypowiedzi twórczej.

Literatura: Nikołaja Miaskowskiego Awtobiograficzeskije zamietki o tworczeskom puti, „Sowietskaja Muzyka” 1936 nr 6, przedruk w: Sowietskaja simfoniczeskaja muzyka, Moskwa 1955; Nikołaj Jakowlewicz Miaskowski, 2 t., red. S. Szlifsztiejn, t. 1: Statji. Pis’ma. Wospominanija, t. 2: Awtobiografija. Statji. Zamietki. Otzywy, Moskwa 1959, 1960; S.S. Prokofiew. Matieriały. Dokumienty. Wospominanija, red. S. Szlifsztiejn, Moskwa 1956, 1961; korespondencja z D. i M. Miełkimi oraz B. Asafjewem (1907–17), „Sowietskaja Muzyka” 1960 nr 8, z W. Dierżanowskim oraz B. Jaworskim w: B. Jaworskij, t. 1 : Wospominanija, statji i pis’ma, red. D. Szostakowicz, Moskwa 1964, 1972, z N.A. Malko w: N.A. Malko. Wospominanija, statji, pis’ma, red. L. Raaben, Leningrad 1972; W. Bielajew Nikołaj Jakowlewicz Miaskowski, Moskwa 1927; G. Abraham Eight Soviet Composers, Londyn 1943; A. Ikonnikow Miaskowski, Moskwa 1944, wydanie amerykańskie Miaskowski. His Life and Work, Nowy Jork 1946; T. Liwanowa Nikołaj Jakowlewicz Miaskowski Tworczeskij put’, Moskwa 1953; W. Winogradów Sprawocznik-putiewoditiel po simfonijam Nikołaja Jakowlewicza Miaskowskiego, Moskwa 1954; S. Szlifsztiejn Notograficzeskij sprawocznik, Moskwa 1962 (zawiera spis utworów Miaskowskiego); I. Bielecki Skripicznyj i wiołonczelnyj koncerty Nikołaja Jakowlewicza Miaskowskiego, Moskwa 1962; I. Kunin Nikołaj Jakowlewicz Miaskowski. Żyzń i tworczestwo w pismach, wospominanijach, kriticzeskich otzywach, Moskwa 1969; A. Karklińsz Garmonija Nikołaja Jakowlewicza Miaskowskiego, Moskwa 1971; S. Gulinskaja Nikołaj Jakowlewicz Miaskowski, Moskwa 1981, wydanie niemieckie Berlin 1985; Nikołaj Jakowlewicz Miaskowski, t. 1: Statji. Oczerki. Wospominanija, Moskwa 1964, zawiera m.in. przedruki artukułów: I. Glebow (B. Asafjew) Pietrogradskije kuranty. O tworczeskom puti  Nikołaja Miaskowskiego, „Muzyka” 1915 nr 219 oraz Miawskowski kak simfonist, „Sowriemiennaja muzyka” 1924 nr 3, D. Zytomirski K izuczeniju stila Nikołaja Jakowlewicza Miaskowskiego, „Sowietskaja Muzyka”1941 nr 4, A. Chaczaturian Iz wospominanija oraz W. Jakowlew W junyje gody, „Sowietskaja Muzyka”1956 nr 5; W. Bielajew Russkaja simfonija i simfoniczeskoje tworczestwo Nikołaja Jakowlewicza Miaskowskiego oraz Nikołaj Jakowlewicz Miaskowski, „Sowriemiennaja muzyka” 1924 nr 4 oraz 1925 nr 8 (także „The Sackbut” 1925 nr 5); I. Glebow Sonaty Miaskowskiego, „Sowriemiennaja muzyka” 1926 nr 12; T. Boganowa Princypy polifonii w tworczestwie Nikołaja Jakowlewicza Miaskowskiego, w: Muzykalno-tieorieticzeskije problemy sowietskoj muzyki, red. S. Skriebkow, Moskwa 1963; M. Fiłatowa O roli garmonii w simfonijach Miaskowskiego oraz W. Morienow Traktowka toniczeskoj funkcyi w garmonii Miaskowskiego, w: Tieorieticzeskije problemy muzyki XX wieka, red. J. Tiuiin, Moskwa 1967.