logotypes-ue_ENG

Falla, Manuel de

Biogram i literatura

Falla [f’alia] Manuel Maria de, właściwie de Falla y Matheu, *23 XI 1876 Kadyks, †14 XI 1946 Alta Gracia koło Córdoby (Argentyna), hiszpański kompozytor, pianista i dyrygent.

Pierwszych lekcji gry na fortepianie udzielała mu matka; wraz z nią ok. 1885 dokonał transkrypcji oratorium J. Haydna Siedem słów Chrystusa na krzyżu na duet fortepianowy. Wcześnie też objawił talent twórczy, komponując w latach 1888–89 kilka drobnych utworów kameralnych. Po okresie nauki w rodzinnym Kadyksie u A. Oderó i E. Broki (harmonia i kontrapunkt) oraz u E. Galluzza (solfeż i gra na fortepianie) studiował od 1890 grę na fortepianie w Madrycie u J. Tragó, początkowo dorywczo, a od 1896 – po przeniesieniu się rodziny Falla do stolicy – regularnie u tego samego pedagoga w klasie fortepianu madryckiego konserwatorium.

Studia ukończył w 1899 z pierwszą nagrodą, już wcześniej jednak uświadomił sobie swe kompozytorskie powołanie, o czym zadecydowało zetknięcie się z F. Pedrellem, czołowym kompozytorem narodowej szkoły hiszpańskiej. Z tego okresu pochodzi 5 zarzuel (ostatnia, Los amores de la Inés, wystawiona w 1902 w Madrycie) oraz szereg utworów fortepianowych, z których Allegro de concierto uzyskało nagrodę na konkursie ogłoszonym w 1902 przez konserwatorium w Madrycie.

W 1905 – prócz kolejnej nagrody za interpretację, uzyskanej na konkursie pianistycznym – Falla odniósł zwycięstwo w ogłoszonym przez Academia de Bellas Artes konkursie na operę narodową, przedstawiając 2-aktową operę Krótkie życie. Opera ta nie została jednak wystawiona i Falla, nie widząc w rodzinnym kraju możliwości dalszego rozwoju swego talentu, osiadł w 1907 w Paryżu, gdzie zawarł przyjaźń z C. Debussym, M. Ravelem, F. Schmittem, a szczególnie z P. Dukasem, oraz z przebywającymi w Paryżu artystami hiszpańskimi: I. Albénizem, J. Turiną i R. Viñesem. Dzięki rekomendacji Ravela i Dukasa niektóre utwory Falli zostały wydane przez paryskich nakładców, zaś w 1913 w Nicei doszło do premiery Krótkiego życia, które w roku następnym odniosło również sukces w Paryżu.

W 1914 Falla odrzucił ofertę przyjęcia obywatelstwa francuskiego i powrócił do Madrytu, gdzie – w 9 lat po ogłoszeniu wyników konkursu – Krótkie życie doznało entuzjastycznego przyjęcia. Zachęcony sukcesami i rosnącą sławą, Falla podjął wzmożoną działalność twórczą; do 1920 powstała większość jego najbardziej popularnych dzieł: Miłosne czary, rozpoczęte jeszcze w 1909 impresje symfoniczne Noce w ogrodach Hiszpanii na fortepian i orkiestrę, a przede wszystkim balet Trójgraniasty kapelusz, którego wystawienie w 1919 w Londynie przez Balety Rosyjskie S. Diagilewa, w choreografii L. Miasina, scenografii P. Picassa i pod dyrekcją E. Ansermeta, stało się bodaj największym sukcesem Falli. Bezgraniczne oddanie kompozytora sprawie narodowej muzyki hiszpańskiej znalazło wyraz w zorganizowaniu przezeń wspólnie z przyjacielem F. Garcíą-Lorką w 1922 w Grenadzie festiwalu Cante hondo („śpiew głęboki”), poświęconego temu typowo andaluzyjskiemu stylowi wykonawczemu.

Kolejnym wielkim sukcesem Falli było wystawienie w 1923 – zrazu w wersji koncertowej w Sewilli, następnie zaś w wersji scenicznej w Paryżu – opery lalkowej Kukiełki mistrza Piotra, napisanej do własnego libretta. Utwór ten wkrótce zyskał niezwykłe powodzenie również na drugiej półkuli; wystawiono go m.in. w 1925 w Nowym Jorku. Pomimo licznych sukcesów i dowodów uznania Falla popadł w głęboki kryzys nerwowy, który osłabił znacznie jego aktywność twórczą; jeszcze w latach 1923–26 napisał Concerto na klawesyn i 5 instrumentów.

W 1928 przystąpił do realizacji gigantycznego projektu oratorium scenicznego Atlantyda, jednak stopniowe pogłębianie się kryzysu, potęgowane narzuconym sobie odosobnieniem, uniemożliwiło kompozytorowi dokończenie tego dzieła. Uczynił to dopiero po śmierci Falli jeden z jego uczniów – E. Halffter. Lata wojny domowej Falla spędził na podróżach do Paryża, Londynu, próbował osiąść na stałe na Majorce, gdzie w latach 1933–34 stworzył Balada de Mallorca (opracowanie Ballady f-moll Chopina na chór a cappella). Z tego okresu pochodzi też ostatnia ukończona kompozycja Falli – Homenajes na orkiestrę. W 1937 Falla został mianowany przewodniczącym Instituto de España w Madrycie, ale już w 1939 wraz z opiekującą się nim od 1919 niezamężną siostrą wyjechał do Argentyny, gdzie spędził ostatnie lata życia, wycofawszy się całkowicie z działalności muzycznej; wziął jedynie udział jako dyrygent w prawykonaniu Homenajes w Buenos Aires. Zmarł na atak serca na kilka dni przed przygotowywanymi w Buenos Aires uroczystymi obchodami swej 70. rocznicy urodzin.

Niewielka ilościowo twórczość Falli zajmuje nader eksponowane miejsce w muzyce XX w. Stanowi ona w pewnym stopniu kontynuację idei narodowej szkoły hiszpańskiej, przejawiających się uprzednio bądź współcześnie w twórczości F. Pedrella, E. Granadosa, I. Albéniza czy J. Turiny. Kontynuacja ta dotyczy korzystania ze wspólnego źródła, jakim była bogato zróżnicowana regionalnie hiszpańska muzyka ludowa. Jednakże sposobem podejścia do folkloru dołączył się Falla do kręgu „folklorystów XX w.”, jak Bartók, Janáček, Enescu czy Szymanowski, a także w pewnym stopniu Strawiński z pierwszego okresu swej twórczości. U źródeł takiego podejścia, polegającego na wtopieniu podstawowych cech muzyki ludowej w ramy środków warsztatu kompozytorskiego, nie zaś na powierzchownym cytowaniu i stylizacji elementów folkloru, tkwiła fascynacja twórczością Chopina, którego postać Falla całe życie otaczał szczególnym kultem.

Wyjście od andaluzyjskiej muzyki ludowej cante hondo – z całą jej niepowtarzalnością i odrębnością – zadecydowało o podstawowych cechach muzyki Falli. Są to: tonalność funkcyjna, modalny charakter melodyki, konstrukcyjny walor diatoniki przeciwstawiony ornamentalnemu traktowaniu chromatyki, barwność instrumentacyjna i surowy, pierwotny emocjonalizm ludowy. Tak ukonstytuowany język dźwiękowy dopełnił Falla elementami współczesnej mu francuskiej muzyki, której wiele posiadał w swoim repertuarze pianistycznym. Owo skrzyżowanie elementów francuskiego impresjonizmu i swoiście wykorzystanej hiszpańskiej muzyki ludowej wytworzyło specyficzny klimat dźwiękowy muzyki Falli, o wiele bardziej autentycznej, w znacznie mniejszym stopniu stylizowanej niż np. muzyka Ravela.

Narodowy charakter twórczości Falli wyraził się także w doborze tematyki utworów scenicznych. Fabuła libretta baletu Miłosne czary zaczerpnięta została z legendy cygańskiej, akcja zaś baletu Trójgraniasty kapelusz opiera się na ludowej opowieści andaluzyjskiej; tło dla fabuły opery Krótkie życie stanowi Grenada, a podstawą libretta opery Kukiełki mistrza Piotra jest fragment z Don Kichota Cervantesa.

Swoje szczególne miejsce w szeregu twórców narodowej szkoły hiszpańskiej zaznaczył Falla także swoistym podejściem do gatunków, jakie uprawiał. W dziełach scenicznych koncentrował się w dużym stopniu na partii orkiestry, nieraz skameralizowanej, wprowadzając np. w operze Krótkie życie nietypowe efekty w postaci użycia gitary czy też perkusyjnych brzmień młotów uderzających o kowadła, jak również imitując dźwięki gitary i kastanietów w baletach. Zarówno balety, opery, jak i impresje symfoniczne Noce w ogrodach Hiszpanii posiadają ów klimat pierwotnego, ludowego emocjonalizmu, który m.in. zadecydował o zbliżeniu stylu opery Krótkie życie do konwencji werystycznej. Prócz tak ewidentnych cech, jak usunięcie uwertury czy połączenie 1. i 2. aktu chóralno-orkiestrowym intermezzem, właśnie owa surowość i lapidarność akcji, mająca swe źródło w skoncentrowaniu się na najbardziej elementarnych reakcjach i gwałtownych namiętnościach prostych ludzi, stanowi o powiązaniach opery Falli z tak klasycznym dziełem weryzmu jak Rycerskość wieśniacza Mascagniego. Cechy te stanowią o wielkiej popularności La vida breve, czego miarą są także liczne transkrypcje (również autorstwa Falli); spośród nich najbardziej znana jest transkrypcja skrzypcowa Tańca hiszpańskiego z 2. aktu, dokonana przez F. Kreislera. Podobną popularnością cieszą się balety Falli. W Miłosnych czarach prócz szerokiego wykorzystania elementów muzyki ludowej zwraca uwagę zastosowanie solowego głosu altowego; utwór ten pisany był dla wybitnej cygańskiej śpiewaczki i tancerki Pastory Imperio. Natomiast w balecie Trójgraniasty kapelusz Falla wprowadził szeroki wachlarz tańców narodowych: bolero, fandango, sewillana, farruca, jota.

Rok 1920 uważa się często za przełomowy w twórczości Falli. W istocie w miarę doskonalenia warsztatu kompozytorskiego nastąpiła u Falli pewna sublimacja środków wypowiedzi muzycznej: w późniejszych dziełach (Kukiełki mistrza Piotra, Koncert klawesynowy) elementy folkloru uległy znacznej selekcji, utrwalił się natomiast modalny charakter melodyki i harmoniki, który w połączeniu z odmiennym niż poprzednio, polifonicznym typem myślenia muzycznego oczyścił styl kompozytora z pozostałości systemu funkcyjnego, nadając mu tym samym silniejsze piętno indywidualności, a zarazem zbliżając go do pewnych przejawów stylu neoklasycznego. Stąd spotyka się często podział twórczości Falli na okres impresjonistyczny (do ok. 1920) i neoklasyczny (lata późniejsze), który jednak nie w pełni odpowiadał rzeczywistości, gdyż Falla unikał uprawiania form i gatunków klasycznych, w jego zaś najbardziej „neoklasycznych” dziełach (Koncert klawesynowy) dominuje refleksja nad urodą dźwięku – element w zasadzie obcy postawie neoklasycznej, płynący zresztą być może także ze stylu pracy Falli, powolnej, cyzelatorskiej, kierowanej dążeniem do uzyskania równowagi w najdrobniejszych szczegółach utworu. Jednocześnie twórczość tego okresu traci wyraźnie charakter narodowy.

Postać i twórczość Falli stawia się dziś w rzędzie tych twórców, którzy wychodząc od tworzywa ludowego bądź jedynie od inspiracji folklorem, przezwyciężyli dziedzictwo romantycznej ideologii XIX w., a tym samym pozostałości systemu funkcyjnego w drodze wyboru środków języka muzycznego. Torując sobie drogę wśród licznych kierunków stylistycznych, Falla osiągnął nie tylko pozycję najwybitniejszego kompozytora hiszpańskiego i jednego z klasyków muzyki XX w., ale również rzadko spotykaną w nowszej muzyce harmonię pomiędzy atrakcyjnością a wysokiej próby wartością artystyczną. Jego muzyka jest ciągle obecna na estradach całego świata.

Literatura: J.B. Trend Manuel de Falla and the Spanish Music, Nowy Jork 1929, 2. wyd. 1935, Londyn 1935; Roland-Manuel Manuel de Falla, Paryż 1930; A. Sagardía Manuel de Falla, Madryt 1946; J. Pahissa Vida y obra de Manuel de Falla, Buenos Aires 1947, tłum. ang. Londyn 1954, tłum. wł. Mediolan 1961; J.M. Thomas Manuel de Falla en la Isla, Palma de Mallorca 1947; J. Jaenisch Manuel de Falla und die spanische Musik, Zurych 1952 (zawiera spis utworów i dyskografię); K. Pahlen Manuel de Falla und die Musik in Spanien, Olten 1953 (zawiera spis utworów), tłum. fr. Paryż 1957, tłum. hiszp. Madryt 1960, tłum. hol. Haarlem 1961; L. Campodonico Falla, Paryż 1959; R. Arizaga Manuel de Falla, Buenos Aires 1961; Catálogo de la Exposición Manuel de Falla, Grenada 1962; Manuel de Falla, zbiór artykułów pod red. M. Mili, Mediolan 1962; S. Demarquez Manuel de Falla, Paryż 1963, tłum. ang. Filadelfia 1968; Catálogo de la Exposición Manuel de Falla, Madryt 1964; A. Sagardía Vida y obra de Manuel de Falla, Madryt 1967; B. Schaeffer Muzyka XX wieku, twórcy i problemy, Kraków 1975

Kompozycje

Instrumentalne:

orkiestrowe:

Noches en los jardines de España (Noce w ogrodach Hiszpanii), impresje symfoniczne na fortepian i orkiestrę, 1909–15, wyk. Madryt 9 IV 1916, fortepian J. Cubiles, dyryg. E.F. Arbós, wyd. Paryż 1923 Eschig: 1. En el Generalife, 2. Danza lejana, 3. En los jardines de la sierra de Córdoba

El amor brujo, suita z baletu na orkiestrę z głosem lub bez, 1915, wyk. Madryt 28 III 1916, dyryg. B. Pérez-Casas, wyd. Londyn 1921 Chester

El sombrero de tres picos, suita z baletu na orkiestrę, 1918–19, wyk. Londyn 22 VII 1919, dyryg. E. Ansermet, wyd. Londyn 1921 Chester

Fanfare na instrumenty dęte i perkusję (= cz. 1 Homenajes), 1933–34, wyk. Madryt 28 III 1934, dyryg. E.F. Arbós

Homenajes, suita w 4 cz. na orkiestrę, 1920–38, wyk. Buenos Aires 18 XI 1939, dyryg. M. de Falla, wyd. Mediolan 1938 Ricordi: 1. Fanfare sobre el nombre de E.F. Arbós, 2. À C. Debussy (= oprac. Hommage pour le tombeau de C. Debussy na gitarę), 3. À P. Dukas ( = oprac. Hommage pour le tombeau de P. Dukas na fortepian), 4. Pedrelliana

kameralne:

Melodia na wiolonczelę i fortepian, ok. 1888–89

Andante i scherzo na kwintet fortepianowy, ok. 1888–89

Fantasía na flet, skrzypce, altówkę, wiolonczelę i fortepian, ok. 1888–89

Hommage pour le tombeau de Claude Debussy na gitarę, 1920, wyk. Paryż 24 I 1921, harfa M.-L. Casadesus, 2 XII 1922, gitara E. Pujol, wyd. Paryż, „La Revue Musicale” 1920 grudzień, Londyn 1920 Chester, wersja na fortepian, 1921 Chester

Concerto na klawesyn lub fortepian, flet, obój, klarnet, skrzypce i wiolonczelę, 1923–26, wyk. Barcelona 5 XI 1926, Asociación de Música de Cámara, klawesyn W. Landowska, dyryg. M. de Falla, wyd. Paryż 1928 Eschig

na fortepian:

Serenata andaluza na fortepian, ok. 1896–98, wyd. Madryt 1940 F. Fuentes

Vals capricho na fortepian, ok. 1896–98, wyd. Madryt 1940 F. Fuentes

Nocturno na fortepian, ok. 1896–98, wyd. Madryt 1940 F. Fuentes

Canción na fortepian, ok. 1896–98

Allegro de concierto na fortepian, 1902, wyk. Madryt 4 V 1905, M. de Falla

Cuatro piezas españolas (dedyk. I. Albénizowi) na fortepian, 1906, wyk. Paryż 27 III 1909, R. Viñes, wyd. Paryż 1909 Durand: 1. Andaluza, 2. Cubaña, 3. Aragoñesa, 4. Montañesa

Fantasía bética (dedyk. A. Rubinsteinowi) na fortepian, 1919, wyk. Nowy Jork 1920, A. Rubinstein, wyd. Londyn 1922 Chester

Hommage pour le tombeau de Paul Dukas na fortepian, 1935, wyd. Paryż, „La Revue Musicale” 1936 maj/czerwiec

Wokalne:

Balada de Mallorca na chór mieszany a cappella, sł. J. Verdaguer, 1933, wyk. Majorka 21 V 1933 (Festiwal Chopinowski)

Wokalno-instrumentalne:

Tus ojillos negros na głos i fortepian, sł. C. de Castro, 1900–02, wyd. Madryt 1940 F. Fuentes

Trois mélodies na głos i fortepian, sł. Th. Gautier, 1909, wyk. Paryż 1910, A. Adiny-Milliet, M. de Falla, wyd. Paryż 1910 Rouart-Lerolle: 1. Les colombes, 2. Chinoiserie, 3. Seguidilla

Siete canciones populares españolas na głos i fortepian, sł. popularne, adapt. P. Milliet, 1914–15, wyk. Madryt 14 I 1915, L. Vela, M. de Falla, wyd. Paryż 1922 Eschig (wyd. także w wersji na skrzypce lub wiolonczelę i fortepian): 1. Seguidilla murciana, 2. El paño moruno, 3. Asturias, 4. Jota, 5. Nana, 6. Canción, 7. Polo

Oración de las madres que tienen a sus hijos en brazos na głos i fortepian, sł. G. Martínez Sierra, 1914, wyk. Madryt 8 II 1915, J. Revillo, M. de Falla

Psyché na mezzosopran, flet, harfę, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, sł. G. Jean-Aubry, 1924, wyk. Barcelona XII 1924, mezzosopran C. Badia, wyd. Londyn 1927 Chester

Soneto a Córdoba na głos i harfę lub fortepian, sł. L. de Gongora, 1927, wyk. Paryż 14 V 1927, śpiew M. Greslé, wyd. Paryż 1932 Eschig

Sceniczne:

La limosna de amor, zarzuela 1-aktowa, libretto J. Veyan, 1900–02

La casa de Tócame Roque, zarzuela 1-aktowa, libretto da Ramón de la Cruz, 1900–02

El corneta de órdenes (z A. Viñesem), zarzuela 3-aktowa, 1900–02

La cruz de Malta (z A. Viñesem), zarzuela 1-aktowa, 1900–02

Los amores de la Inés, zarzuela 1-aktowa, libretto E. Dugi, 1902, wyk. Madryt 12 IV 1902

La vida breve (Krótkie życie), dramat liryczny 2-aktowy (zrewid. 1913), libretto C. Fernandez Shaw, 1904–05, wyk. Nicea 1 IV 1913, dyryg. Falconnet, wyd. Paryż 1913 Eschig

El amor brujo (Miłosne czary – dotychczasowe pol. przekłady tytułu tego utworu: Czarodziejska miłość względnie Miłość czarodziejem nie odpowiadają treści libretta), balet (gitanería) 1-aktowy, libretto G. Martínez Sierra, 1914–15, wyk. Madryt 15 IV 1915, dyryg. M. Ballesteros, wyd. partytura i wyciąg fortepianowy, Londyn 1921 Chester

El corregidor y la molinera (Burmistrz i młynarka), pantomima w 2 cz. z mezzosopranem solo, libretto G. Martínez Sierra wg noweli P. Alarcone, 1916–17, wyk. Madryt 7 IV 1917, dyryg. J. Turina

El sombrero de tres picos (Trójgraniasty kapelusz), kompozytor wykorzystał częściowo muzykę La casa de Tócame Roque oraz w całości muzykę El corregidor y la molinera, balet komiczny, 1-aktowy, libretto G. Martínez Sierra, 1918–19, wyk. Londyn 22 VII 1919, dyryg. E. Ansermet, wyd. Londyn 1921 Chester

El fuego fatuo, opera komiczna, 3-aktowa, libretto G. Martínez Sierra, 1918–19

El retablo de maese Pedro (Kukiełki mistrza Piotra), opera lalkowa, 1-aktowa, libretto M. de Falla wg Don Kichota M. Cervantesa, 1919–22, wyk. Sewilla 23 III 1923, dyryg. M. de Falla (wyk. koncertowe), Paryż 25 VI 1923, dyryg. W. Golschmann (wyk. sceniczne), wyd. partytura i wyciąg fortepianowy, Londyn 1924 Chester

La Atlántida, oratorium sceniczne na sola, chór i orkiestrę (ukończone przez E. Halfftera), libretto J. Verdaguer, 1926–47, wyk. Barcelona 24 XI 1961, dyryg. E. Toldrá (wyk. koncertowe), Mediolan 18 VI 1962, dyryg. Th. Schippers (wyk. sceniczne), wyd. Mediolan 1962 Ricordi