Pankiewicz Eugeniusz, *15 XII 1857 Siedlce, †24 XII 1898 Tworki (k. Warszawy), polski kompozytor i pianista. Jedna z sióstr Pankiewicza, Maria, była aktorką dramatyczną, najmłodszy brat Józef – malarzem. Z małżeństwa z Marią Bothe, śpiewaczką, miał syna Henryka Adama (ur. 1894), inżyniera. Naukę gry na fortepianie Eugeniusz Pankiewicz rozpoczął w Lublinie i kontynuował od 1875 w Warszawie w Instytucie Muzycznym u J. Wieniawskiego. W latach 1877 (78?)–80 studiował w Petersburgu u T. Leszetyckiego, a następnie przez kilka miesięcy w Moskwie. Po powrocie do Warszawy podjął studia kompozytorskie u W. Żeleńskiego i Z. Noskowskiego w Instytucie Muzycznym, tamże prowadził w latach 1883–85 oraz od 1888 klasę fortepianu. Jednocześnie był nauczycielem gry fortepianowej w Instytucie Maryjskim. Występował na koncertach w Warszawie, Łodzi, Lublinie jako solista i kameralista. Koncertował w Wiedniu, Berlinie, Lipsku. W 1891 przebywał w Dreźnie, od 1894 ciężko chorował i tylko w 1895 na krótko wrócił do pracy.
Pieśni solowe Pankiewicza stały się znaczącym osiągnięciem w rozwoju polskiej pieśni i stylu narodowego pomiędzy Chopinem a Szymanowskim. Pankiewicz sięgał po teksty współczesnych poetów polskich (Asnyka, Bałuckiego, Romanowskiego, Zaleskiego), a także dawniejszych (Karpińskiego czy Kochanowskiego), komponował do wierszy Heinego i Lenaua, wyzyskiwał również oryginalne teksty ludowe. Wybierał lirykę (intymne wyznania) i tematykę patriotyczno-społeczną. Uprawiał pieśni zwrotkowe (15 pieśni) i trzyczęściowe, kilka pieśni można uznać za przekomponowane; jednakże każda strofa opracowana jest wariacyjnie, oddając wiernie treść i nastrój poezji. Większość pieśni zwrotkowo-wariacyjnych opiera się na oryginalnych tekstach i melodiach ludowych; przy czym kompozytor wprowadzał tylko drobne zmiany słów, opuszczał niektóre zwrotki i dokonywał transpozycji. Osiem pieśni op. 14 stanowi zestawienie pieśni z różnych regionów Polski wg Pieśni ludu polskiego O. Kolberga; w pieśni Góral Pankiewicz zastosował oryginalną „nutę Sabałową”. Zbiór 6 pieśni op. 18 zawiera wyłącznie pieśni weselne z Sandomierskiego. Ponadto Pankiewicz skomponował kilka pieśni stylizowanych na ludowo (Grzędy rutą osnute, Ballada, Mazurek, Krakowiak). Nie ograniczał się do powierzchownego naśladowania stylu ludowego, lecz wyzyskiwał skale modalne: lidyjską (Dzionek na wsi), frygijską i eolską (Uśniej, Dziecię Święte) i zachowywał autentyczne rytmy ludowe.: mazurkowe, krakowiakowe (Ze snu) i polonezowe (Dziedzina ojczysta). Wychwytywał najbardziej istotne cechy muzyki ludowej i przetwarzał je w sposób wysoce indywidualny, nawiązując do Chopina.
Opracowania autentycznej pieśni ludowej wpłynęły na tonalność i harmonikę pieśni Pankiewicza, które można uznać za najbardziej wyraziste i nowatorskie elementy jego stylu. Preferował tonacje durowe (9 pieśni utrzymanych jest w tonacjach molowych, ale 3 z nich mają zakończenia durowe), stosował też zmiany tonacji w ramach utworu (O zmroku niebios, Sonet „Jednego serca” i w instrumentalnym ritornelu pieśni Dzionek na wsi). Przekraczał ramy systemu dur-moll, często stosował modulacje, struktury wielodźwiękowe, alteracje i dysalteracje, nierozwiązane dysonanse (eksklamacje w Gdy ostatnia róża zwiędła), akordy paralelne; rolę centralizacyjną powierzał niekiedy nie funkcji toniki czy innym akordom tonacji zasadniczej, ale motywowi melodycznemu lub nucie pedałowej. Wyeksponował walory kolorystyczne, osiągając w niektórych pieśniach wręcz impresjonistyczne efekty (Poranek). W Kołysance pod wpływem tekstu, który zmienia się w refleksję polityczno-społeczną, początkowa konsonansowa harmonika nasycona zostaje przebiegami modulacyjnymi, chromatyką i dźwiękami obcymi. Pieśni Pankiewicza odznaczają się także rozwiniętą fakturą partii fortepianowej, która nie znajduje odpowiednika w pieśni polskiej aż do czasów M. Karłowicza. W akompaniamencie posługuje się Pankiewicz techniką wariacyjną i chromatyzacją (W tęsknocie), partia fortepianu decyduje o nastroju pieśni (O zmroku niebios); zachowując niekiedy jednolity charakter, wzbogacana jest efektami ilustracji dźwiękowej (np. szum górskiego potoku w Huczy woda lub dzwony pogrzebowe w Kochaneczko, oczki moje). Niedocenione są utwory chóralne a cappella Pankiewicza, opracowane prosto pod względem harmonicznym i fakturalnym, oraz utwory z akompaniamentem, dorównujące pieśniom solowym – zwrotkowo-wariacyjne i trzyczęściowe, niekiedy szerzej rozbudowane, jak Barkarola op. 17, zbiór 6 pieśni op. 18 i Ballada op. 21.
W twórczości fortepianowej Pankiewicza przeważają utwory taneczne, salonowe, jednakże Wariacje op. 10 i późniejsze kompozycje wykazują rozbudowę środków technicznych, harmonicznych i kolorystycznych. Za życia Pankiewicz był oceniany negatywnie z uwagi na przełamywanie konwencji harmonicznych i fakturalnych, dopiero w latach pięćdziesiątych XX w., dzięki wydaniu utworów wokalnych kompozytora i monografii W. Poźniaka, Pankiewicz zyskał uznanie, zwłaszcza za pieśni oraz za twórcze podejście do muzycznego folkloru.
Literatura: M. Malcz Eugeniusz Pankiewicz, „Tygodnik Ilustrowany” 1889 nr 3; W. Rzepko Śp. Eugeniusz Pankiewicz, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1899 nr 798; P. Maszyński Eugeniusz Pankiewicz, „Kwartalnik Muzyczny” 1912 nr 3; M. Skolimowski Eugeniusz Pankiewicz, „Głos Stolicy” 1917 nr 336; A. Chybiński Eugeniusz Pankiewicz. Pieśni (tekst pol. i fr.), „Kwartalnik Muzyczny” 1929 nr 4; J. Czapski Józef Pankiewicz, życie i dzieło, Warszawa 1936; W. Poźniak Eugeniusz Pankiewicz, ,Antena” 1937 nr 46; W. Poźniak Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958 (dodatek nutowy, katalog tematyczny dzieł Pankiewicza oraz wybór notatek, artykułów o Pankiewiczu z prasy końca XIX i pierwszych dekad XX w.); J. Gabryś, J. Cybulska Z dziejów polskiej pieśni solowej, Kraków 1960; J. Falenciak Pieśni Eugeniusza Pankiewicza, w: Kultura muzyczna Warszawy drugiej połowy XIX wieku, red. A. Spóz, Warszawa 1980; T. Przybylski Zapomniane kwartety smyczkowe kompozytorów polskich II połowy XIX wieku: Paderewskiego, P, Rutkowskiego, Żeleńskiego, w: Warsztat kompozytorski, wykonawstwo i koncepcje polityczne I.J. Paderewskiego, red. W.M. Marchwica, A. Sitarz, Kraków 1991; B. Vogel Pankiewicz Eugeniusz, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 25, red. E. Rostworowski, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1980.
Kompozycje:
Instrumentalne:
Dwa mazurki op. 1 na fortepian: F-dur, es-moll, 1874 (opus anulowane)
Pięć mazurków op. 3 na fortepian: c-moll, B-dur, E-dur, gis-moll, d-moll, 1874 (opus anulowane)
Valse brillante Es-dur op. 5 na fortepian, 1874 (opus anulowane)
Deux valses na fortepian: E-dur, C-dur
2 utwory op. 1 na fortepian: 1. Menuet D-dur, Warszawa 1881, Petersburg 1891, 2. Humoresque B-dur, wyd. Warszawa 1881, Petersburg 1891
Temat z wariacjami f-moll na kwartet smyczkowy, 1882 (autograf zag.)
Trois feuilles d’album op. 2 na fortepian: g-moll, G-dur, f-moll, Warszawa 1885 (1884?), wyd. Berlin 1890 pt. Drei Albumblatter op. 2
2 mazurki op. 3 na fortepian: E-dur, a-moll, wyd. „Echo Muzyczne i Teatralne” 1883 nr 63 i 31, wyd. Petersburg 1891 pt. Deux mazourkas de concert
Walce salonowe C-dur na fortepian (bez opusu), wyd. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1886 nr 167
Walc E-dur M. Moszkowskiego ułatwiony przez Pankiewicza na fortepian (bez opusu), wyd. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1887 nr 191
3 utwory op. 4 na fortepian: 1. Chaconne C-dur (autograf zag.), 2. Menuet F-dur, wyd. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1887 nr 201, 3. Gawot Fis-dur
Variations et fugue sur un thème original A-dur op. 7 (nieukończone)
3 utwory op. 8 na fortepian: 1. Preludium na temat kolędy „Gdy się Chrystus rodzi” F-dur, wyd. „Kłosy” 1888 nr 1175, 2. Valse scherzo A-dur (nieukończony), 3. Humoresque A-dur (autograf niezachowany)
3 utwory op. 9 na fortepian: 1. Krakowiak-Fantazja e-moll, wyd. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1888 nr 251, 2. Krakowiak Des-dur (autograf zag.), 3. A la cracovienne Fis-dur (autograf zag.)
Variations sur un thème original D-dur op. 10 na fortepian, Warszawa 1931, Kraków 1953
2 utwory op. 11 na fortepian: 1. Improwizacja B-dur, wyd. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1887 nr 215, 2. Improvisation h-moll (nieukończona), wyd. w dodatku nutowym do: W. Poźniak Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958
3 utwory op. 12 na fortepian: 1. Menuet Des-dur, wyd. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1891 nr 385, 2. Burlesque Fis-dur, wyd. Petersburg 1891, 3. Nocturne cis-moll (autograf zag.)
Allegro na fortepian (bez opusu)
Deux mélodies na fortepian: A-dur, d-moll (bez opusu)
Fugue cis-moll na fortepian (bez opusu)
Mazurek As-dur (bez opusu, zach. fragment), wyd. w dodatku nutowym do: W. Poźniak, Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958
Pensée fugitive h-moll na fortepian (bez opusu)
Prélude na fortepian (bez opusu)
Romance d-moll na fortepian (bez opusu)
Valses (?) de concert Es-dur na fortepian (bez opusu)
Wokalno-instrumentalne:
Cztery pieśni op. 5 na głos i fortepian: 1. Huczy woda, sł. A. Asnyk, 2. Tyś jak ten kwiatek oraz 3. O zmroku niebios, sł. H. Heine, tłum. A. Mieleszko-Maliszkiewicz, 4. Uśniej, Dziecię Święte, sł. S. Grochowski, wyd. Warszawa 1887, 1914 i 1917 Gebethner i Wolff, także w: Pieśni zebrane z. 1., wyd. W. Poźniak, Kraków 1956, nr 4 także w: Polskie pieśni romantyczne, Kraków 1995
2 pieśni op. 6 na głos i fortepian do sł. A. Asnyka: 1. Sonet I „Jednego serca”, 2. Sonet II „Kiedym cię żegnał”, wyd. Warszawa 1887, 1914 i 1917 Gebethner i Wolff, także w: Pieśni zebrane z. 1., wyd. W. Poźniak, Kraków 1956
Osiem pieśni ludowych polskich op. 14 na głos i fortepian, 1891: 1.Kochaneczko, oczki moje, 2. Rutko moja, rutko, wyd. „Kłosy” 1888 nr 1197, 3. Na podolu biały kamień, 4. Jasio konie poił, wyd. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1887 nr 201, Warszawa 1904 i 1917 Gebethner i Wolff, 5. Gdzież to jedziesz, wyd. „Kłosy” 1887 nr 1158, „Nowości Muzyczne” 1911 nr 5, Warszawa 1914 Gebethner i Wolff, także w: Polskie pieśni romantyczne, Kraków 1955, 6. Graj pastuszku, graj, wyd. „Tygodnik Ilustrowany” 1887 nr 10, 7. A jak ci ja będę, wyd. „Nowości Muzyczne” 1912 nr 3, Warszawa 1914 i 1917 Gebethner i Wolff, także w: Polskie pieśni romantyczne, Kraków 1955, 8. Na gałęzi mi się ptaszki kołysały, wyd. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne”1888 nr 229, Warszawa 1904 i 1917 Gebethner i Wolff, całość wyd. w: Pieśni zebrane, wyd. W. Poźniak, Kraków 1956
Z miłosnych dziejów, cykl 6 pieśni op. 19 na głos i fortepian, sł. M. Bałucki: 1. Pod oknem, 2. Poranek, 3. Westchnienie, 4. Na dobranoc, 5. Na przebłaganie, 6. W tęsknocie, całość wyd. Warszawa 1930 Gebethner i Wolff, także w: Pieśni zebrane z. 1, zob. wyd. W. Poźniak, Kraków 1956
Gdy ostatnia róża zwiędła, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. A. Asnyk, wyd. Warszawa 1929 oraz w: Pieśni zebrane z. 2, wyd. W. Poźniak, Kraków 1957
Szczęśliwa młodość, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. A. Asnyk, wyd. Warszawa 1929 oraz w: Pieśni zebrane z. 2, wyd. W. Poźniak, Kraków 1957
Zwiędły listek, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. A. Asnyk, wyd. Warszawa 1929 oraz w: Pieśni zebrane z. 2, wyd. W. Poźniak, Kraków 1957
Góral, sł. M. Bałucki, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, wyd. W. Poźniak, Kraków 1957
Über die Berge (Słoneczko zaszło), pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. H. Heine, tłum. A. Mieleszko-Maliszkiewicz, wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, wyd. W. Poźniak, Kraków 1957
Dzwonek, pieśń na głos i fortepian (bez opusu) sł. M. Unicka, wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, wyd. W. Poźniak, Kraków 1957
Matka do swego dziecięcia, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. F. Karpiński, wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, wyd. W. Poźniak, Kraków 1957
Serenada, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. J. Kościelski, wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, wyd. W. Poźniak, Kraków 1957
Dziedzina ojczysta, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. T. Lenartowicz, wyd. Warszawa 1929 oraz w: Pieśni zebrane z. 2, wyd. W. Poźniak, Kraków 1957
Dzionek na wsi, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. T. Lenartowicz, 1885, wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, W. Poźniak, Kraków 1957
Schilflied (Pieśń sitowia), pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. N. Lenau, tłum. W. Poźniak, wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, W. Poźniak, Kraków 1957
Usteczka, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. B. Londyński, wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, W. Poźniak, Kraków 1957
Kołysanka „Luli, synku…”, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. F. Odrowąż (pseud. F. Milżeckiego), wyd. Wiedeń ok. 1880, „Meloman” 1899 nr 6, Warszawa 1917 Gebethner i Wolff, a także w: Pieśni zebrane z. 2, W. Poźniak, Kraków 1957
Pieśń przy kołysce, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. kompozytor, wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, W. Poźniak, Kraków 1957
Kołysanka „Śpij, dziecino ukochana”, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. F. Rejnsztejn, Warszawa 1929; do słów M. Romanowskiego: Dumka, Jutro, Kwiatek, Warszawa 1929, także w: Pieśni zebrane z. 2, W. Poźniak, Kraków 1957
Mazurek, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), Warszawa 1929, także w: Pieśni zebrane z. 2, W. Poźniak, Kraków 1957
On i ona, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), wyd. Warszawa 1929, wyd. też w: Wybór pieśni kompozytorów polskich, z. 1, Kraków 1952
Dwie, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. W. Wolski, wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, W. Poźniak, Kraków 1957
Ze snu, pieśń na głos i fortepian (bez opusu), sł. B. Zaleski, wyd. w: Pieśni zebrane z. 2, W. Poźniak, Kraków 1957
Więc patrz, pieśń na głos i fortepian (nieukończona), sł. S. Petőfi, tłum. anonimowe, wyd. w dodatku nutowym do: W. Poźniak Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958
Fiołek, pieśń na głos i fortepian (nieukończona), sł. S. Rossowski, wyd. w dodatku nutowym do: W. Poźniak Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958
Dzikie sny, pieśń na głos i fortepian (nieukończona), sł. M. Romanowski, wyd. w dodatku nutowym do: W. Poźniak Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958
Każdą myślą, pieśń na głos i fortepian (nieukończona), sł. M. Romanowski, wyd. w dodatku nutowym do: W. Poźniak Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958
2 pieśni op. 15 na 4-głosowy chór męski a cappella: 1. Hej! do pracy, sł. Władysław z Zacisza, wyd. Warszawa 1890 Gebethner i Wolff, 2. Krakowiak, sł. E. Wasilewski, dodatek nutowy do: W. Poźniak, Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958
Za moich młodych lat, pieśń na 4-głosowy chór męski a cappella, sł. A. Asnyk, wyd. Warszawa 1890 Gebethner i Wolff
Do zdrowia, pieśń na 4-głosowy chór męski a cappella, sł. J. Kochanowski, wyd. w dodatku nutowym do: W. Poźniak, Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958
Piosnka żołnierska na 4-głosowy chór męski a cappella, sł. M. Romanowski, wyd. Warszawa 1913 Gebethner i Wolff
5 pieśni op. 16, na 2-głosowy chór żeński i fortepian: 1. Oj, Janie, Janie, 2. Dumka, sł. B. Zaleski, dodatek nutowy do: W. Poźniak, Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958, 3. Grzędy rutą osnute, sł. J. Kościelski, Warszawa 1898 i 1917 Gebethner i Wolff, 4. Wieją wiatry oraz 5. Noc wiosenna, sł. J. Kuczyński, W. Poźniak, Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958
Barkarola op. 17 na tenor lub sopran solo, chór męski i fortepian, sł. A. Asnyk, Kraków 1955
Sześć pieśni weselnych ludowych polskich op. 18, suita na 2 głosy żeńskie lub chór żeński i fortepian na 4 ręce, Warszawa 1917 Gebethner i Wolff, Kraków 1951
Ballada op. 21 na sopran i alt solo, chór mieszany i fortepian, sł. Or-Ot (pseud. A. Oppmana)
Edycje:
Pieśni zebrane, 2 z., wyd. W. Poźniak, Kraków 1956, 1957
dodatek nutowy do: W. Poźniak Eugeniusz Pankiewicz, Kraków 1958 (11 utworów)
niektóre pieśni solowe wyd. w:
Wybór pieśni kompozytorów polskich, z. 1, Kraków 1952
Polskie pieśni romantyczne, Kraków 1955
