Lenau Nikolaus, właśc. Nikolaus Franz Niembsch, *13 VIII 1802 Csatád (Węgry), †22 VIII 1850 Oberdöbling (k. Wiednia) austriacki poeta i dramaturg. W latach 1819–31 studiował kolejno filozofię (Wiedeń), prawo (Bratysława, Wiedeń), nauki rolnicze (Altenburg) i medycynę (Wiedeń, Heidelberg). W 1831 nawiązał w Stuttgarcie kontakt z przedstawicielami tzw. szkoły szwabskiej (J. Kerner, L. Uhland); tutaj też odnosił swe pierwsze sukcesy poetyckie (Gedichte 1832, Neue Gedichte 1838). Pobyt w Stanach Zjednoczonych w latach 1832–33 przysporzył mu wiele rozczarowań. Nieszczęśliwa miłość do zamężnej Sophie von Löwenthal doprowadziła go do choroby umysłowej.
Lenau był wybitnym przedstawicielem późnego romantyzmu, jego nurtu zw. biedermeierem; pisał dramaty (Faust 1836, Don Juan 1844, niedokończony) i prozę poetycką {Albigensi 1842), jednak główny nurt jego twórczości stanowi liryka; utrzymana w ciemnych i mrocznych barwach, przesiąknięta nutą melancholii i rezygnacji, stała się wyrazem intensywnego przeżywania przyrody i miłości, występujących zazwyczaj nierozdzielnie, wewnętrznego rozdarcia i odczucia „bólu istnienia” (Weltschmerz). Przez współczesnych nazwany „piewcą wolności”, bronił zawsze tego co pomijane, krzywdzone i słabe (Der arme Jude, Die drei Zigeuner, Die drei Indianer, Der Polenflüchtling).
Lenau od dzieciństwa wykazywał zdolności muzyczne; uczył się gry na gitarze, później na skrzypcach grywał sonaty Beethovena, ale także styryjskie lendlery i węgierską muzykę ludową — współcześni wysoko oceniali jego grę. Uwielbiał Beethovena, nie doceniał Mozarta, a Schubertowi zarzucał brak głębi. Ze współczesnych podziwiał Mendelssohna, zwłaszcza oratorium Paulus; realizację projektu wspólnego skomponowania oratorium uniemożliwiła mu choroba.
Lenau przyciągał kompozytorów przede wszystkim klimatem swojej liryki, melancholijnej i nastrojowej. Sprzyjała temu stroficzna i pieśniowa struktura wiersza tworzonego na wzór ludowy. Do tekstów lirycznych Lenaua powstało wiele pieśni solowe, m.in.: 6 pieśni F. Mendelssohna (m.in. Frühlingslied 1839, Schilflied 1842, An die Entfernte i Auf der Wanderschaft 1847); 11 pieśni R. Schumanna (m.in. Das Lied eines Schmiedes, Meine Rose, Kommen und Scheiden, Einsamkeit, 1850 oraz Vier Husarenlieder 1851); 2 pieśni F. Liszta (Die drei Zigeuner i Der traurige Mönch, 1860); ok. 15 pieśni R. Franza (m.in. Frühlingsgedränge); 13 pieśni H. Wolfa (m.in. Abendbilder 1877, Herbst, Frage nicht, 1879); 3 pieśni R. Straussa (m.in. Frühlingsgedränge i O wärst Du mein, 1891); 2 pieśni M. Regera z op. 6 i 39; 5 pieśni Cz. Marka; 46 pieśni O. Schoecka (m.in. Vergangenheit 1904, Lebewohl 1905, Schilflieder 1905). Ponadto komponowali do słów Lenaua: F. Hiller, J. Dessauer, F. Lachner, A. Rubinstein (Frühlingsblick), H. Pfitzner (Sehnsucht nach Vergessen), E. d’Albert, A. Ritter, F. v. Weingartner (Liebesfeier), H. Riemann, V. Noväk, A. Berg (Schilflied), G. Klebe (Einsamkeit), H. Sutermeister (Schilflieder). Najczęściej kompozytorów inspirował tekst cyklu Schilflieder. Program III Symfonii G. Mahlera (1896) oparty jest na wierszu Der Postillion, a poematu symfonicznego La procession nocturne H. Rabauda (1899) na wątku Fausta.
Edycje: Nikolaus Lenau. Sämtliche Werke und Briefe, red. W. Dietze, Lipsk 1970.
Literatura: J. Beyer Lenau und Chopin, „Neue Musikzeitung” XXII, 1901 nr 11; H. Bischoff Nikolaus Lenau. Lyrik, ihre Geschichte, Chronologie und Textkritik, 2 t., Berlin 1920/21 ; K. Huschke Lenau und die Musik, w: Almanach der deutschen Musikbücherei auf das Jahr 1922, Ratyzbona 1921; R.H. Thomas Lenau and Beethoven, „Music and Letters” XVIII, 1937; M. Wöss Chopin – Lenau – Schumann, „Österreichische Musikzeitschrift” IV, 1949; K. Brachtel Nikolaus Lenau und die Musik, „Neue Musikzeitschrift” IV, 1950.
