Zarzycki, Aleksander

Zarzycki Aleksander, *26 II 1834 Lwów, †l XI 1895 Warszawa, polski kompozytor, pianista, pedagog i dyrygent. Gimnazjum ukończył w Samborze, naukę gry na fortepianie rozpoczął we Lwowie, był uczniem m.in. J.Ch. Kesslera. Od ok. 1851 przez kilkanaście lat bywał w Miłosławiu w pow. wrzesińskim, w majątku hr. Seweryna Mielżyńskiego, którego dom był ważnym ośrodkiem życia artystycznego w Wielkopolsce; Zarzycki zawarł tam znajomość m.in. z T. Lenartowiczem, W. Syrokomlą, J.I. Kraszewskim. Studiował grę fortepianową u R. Violego (ucznia F. Liszta) w Berlinie, prawdopodobnie około 1856. W 1856 koncertował z N. Biernackim w Krakowie (3 koncerty) i w Jassach (Rumunia), a 1857 w Trzemesznie (1 II), Poznaniu (5 II), Śremie (8 II) i Szamotułach (10 V). Od połowy 1857 studiował prywatnie kompozycję u N.H. Rebera w Paryżu i pozostał tam ok. 4 lata. Studia pianistyczne i kompozytorskie uzupełniał ok. 1860 u C. Reineckego w konserwatorium w Lipsku. 30 III 1860 debiutował w Paryżu w sali Herza w repertuarze Chopinowskim oraz własnym – zagrał po raz pierwszy swój Koncert fortepianowy As-dur op. 17 i Grande polonaise op. 7 z orkiestrą Théâtre Italien. Od 1862 koncertował m.in. w Koblencji, Wiesbaden, Dreźnie, Lipsku (Gewandhaus, 1863), Bonn, Kolonii (1864), Wrocławiu (4II 1865), Poznaniu (6 II 1865 wystąpił w sali Bazaru z Koncertem f-moll Chopina oraz 22 II w Teatrze Miejskim z Koncertem f-moll op. 16 A. Henselta), także w Londynie i Wiedniu (1868); powracał też do Paryża, zwłaszcza w 1874, kiedy jego utwory grano w ramach Concerts Colonne. Były to najlepsze lata kariery pianistycznej Zarzyckiego. Na przełomie 1865 i 1866 zamieszkał on na stałe w Warszawie. 19 XII 1865 wystąpił w Resursie Kupieckiej z koncertem Henselta, 7 i 23 I 1866 w Resursie Obywatelskiej z Sonatą h-moll Chopina (pominął w niej Scherzo, co zostało skrytykowane przez prasę), a 1867 ponownie w Krakowie (28 III, 5 i 29 IV, 5 V). W dniach 19 IV i 4 V 1868 po raz pierwszy w Warszawie wykonał z orkiestrą Teatru Wielkiego swój Koncert fortepianowy As-dur (powtórzył go tam w 1880 w nowej wersji), a 5 I 1869 tamże –Koncert f-moll Chopina i 12 III 1870 Sonatę f-moll op. 57 Beethovena oraz Allegro de concert Chopina. 28 II 1871 grał w Warszawie z F. Servais’m (m.in. Sonatę wiolonczelową Chopina), 22 XI tego roku z C. Reineckem jego Improwizację na temat średniowiecznych pieśni francuskich na 2 fortepiany. Ok. 17 XII 1873 wykonał jeden z koncertów F. Liszta, a 17 III 1874 m.in. Scherzo cis-moll i Barkarolę Chopina. Po 4 latach przerwy zaprezentował 24 I 1878 warszawskiej publiczności Etiudy symfoniczne Schumanna i jedno z jego triów (wspólnie z J. Goebeltem i C. Trombinim) oraz 7 I 1887 IV Koncert d-moll An. Rubinsteina.

Zarzycki był współzałożycielem WTM, w okresie od 2 II 1871 do 28 II 1875 pełnił tam funkcję dyrektora muzycznego. Zasługi Zarzyckiego dla WTM są ogromne: 25 III 1871 otworzył siedzibę towarzystwa w salach redutowych Teatru Wielkiego, 19 IV tego roku zorganizował tam pierwszy „większy wieczór muzyczny” (co stało się wkrótce tradycją), w 1871 utworzył chór mieszany – którego dyrygentem pozostał do 1875 – a w 1872 orkiestrę smyczkową. Publikacją wyciągu fortepianowego na 4 ręce Sonetów krymskich S. Moniuszki w 1874 zainicjował utworzenie wydawnictwa nutowego WTM. W 1875 zrezygnował ze stanowiska na rzecz J. Wieniawskiego, o odejściu Zarzyckiego (wraz z nim odszedł cały komitet WTM) zdecydowały władze rosyjskie, które nie tolerowały jego austriackiego obywatelstwa. Od ok. 1874 Z. myślał o napisaniu opery, w listach do J.I. Kraszewskiego daremnie prosił o libretto, sugerując temat związany z legendą o Twardowskim. Od ok. 1879 do 1892 dyrygował chórem i orkiestrą katedry św. Jana. W wyniku starań Rady Nadzorczej Instytutu Muzycznego w Warszawie 13 IX 1879 Zarzycki objął dyrekcję tej uczelni; uległszy naciskom władz rosyjskich, złożył 17 VII 1879 deklarację o gotowości rezygnacji z obywatelstwa austriackiego na rzecz rosyjskiego, z której się jednak nie wywiązał. Zamierzając nadać uczelni rangę europejską, zredagował na nowo programy wszystkich kursów (stały się one podstawą nauki do końca istnienia instytucji), w tym klasy fortepianu, ze Szkołą techniki fortepianowej A. Różyckiego i A. Rutkowskiego jako podstawą nauczania. Pozyskał dla uczelni I.J. Paderewskiego, S. Barcewicza, G. Friemana. Sam prowadził „ćwiczenia zbiorowe muzyki”, szkolną orkiestrę i krótko klasę wyższego fortepianu. Organizował kameralne wieczory muzyczne uczniów i ich profesorów (akceptował tylko wartościowy repertuar), czym wywołał niechęć części kolegów; koncerty wobec tego urządzał w swoim ostatnim mieszkaniu przy ul. Włodzimierskiej 12, obecnie Czackiego (pierwszy koncert 30 X 1882) i nadał im wysoki poziom; 25 II 1884 grał tam P. Sarasate. Wymagający, nawet rygorystyczny, Zarzycki spotykał się w instytucji z intrygami, nie cieszył się też sympatią władz rosyjskich, gdyż stale opierał się postępującej rusyfikacji uczelni. Toteż kiedy władze przygotowały nowy statut uczelni, przewidujący likwidację przedmiotów w języku polskim, i zarządzenie, że dyrektorem instytucji może być tylko poddany rosyjski, Zarzycki zrezygnował ze stanowiska z końcem roku szkolnego 1887/88 lub na początku 1888/89 (nową ustawę car podpisał 23 V 1889). W tych latach Zarzycki już poważnie chorował, w 1888 przyjął jednak honorowe członkostwo Warszawskich Teatrów Rządowych i nadal koncertował; 14 XI 1894 dyrygował we Wrocławiu swoją Suitą polską. Często występował, a dochód przeznaczał na cele dobroczynne. Ostatni koncert dał w sali Ratusza w Warszawie w III 1895. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.

Zarzycki, człowiek „nieskalanego charakteru” (A. Poliński), należał do najwybitniejszych polskich pianistów 2. połowy XIX w.; przyjaźnił się z wieloma artystami swojej epoki, szczególnie z F. Lisztem, braćmi Rubinsteinami, C. Reineckem, N.H. Reberem, P. Sarasatem, W. Żeleńskim. Z porównań materiału recenzyjnego z koncertów Zarzyckiego i Reineckego wynika, że pianistyka Zarzyckiego pozostawała pod silnym wpływem „dziwnie skromnej i szlachetnej” (J. Kleczyński) gry niemieckiego pianisty. Grę obu oceniano jako powściągliwą w emocjach, zarazem jednak mistrzowską w technice, brawurową, o niezwykłej „lotności i sprężystości palców”. Zarzycki precyzyjnie przygotowywał się do koncertów, repertuar miał nieduży (powtarzał często te same utwory). W młodości krytykowany za „niedostatek ducha” czy zbytnią „oschłość interpretacji” (W. Wiślicki), z biegiem czasu stał się artystą prawdziwie natchnionym, o dźwięku pełnym „słodyczy”, a jego doroczne koncerty nieodmiennie ściągały rzesze słuchaczy. Konsekwentnie propagował utwory F. Chopina, zwłaszcza większe formy, a także R. Schumanna, czym wyróżniał się wśród polskich pianistów. Chętnie grywał etiudy Chopina, An. Rubinsteina, Liszta, K. Tausiga, A. Henselta oraz parafrazy, także własne. Zdaniem J. Sikorskiego Zarzycki „wyżej stanął jako wykonawca od wielu innych i siebie jako kompozytora zaćmił”. Taki sąd wynika też z recenzji w „Revue et gazette musicale de Paris”, w której zachwytom nad talentem pianistycznym towarzyszy krytyka kompozycji własnych artysty, zwłaszcza w zestawieniu z muzyką Chopina, żywą w pamięci paryżan. Natomiast E. Hanslickowi brakowało w grze Zarzyckiego prawdziwie głębokiej artystycznej wrażliwości („matowy, bezduszny” Bach) i dojrzałej osobowości artystycznej, podziwiał jednak jego zmysł wirtuozowski w wykonaniu utworów Chopina i Schumanna.

Zarzycki nie wniósł do muzyki polskiej wartości trwałych, ulegał wpływom Chopina i S. Moniuszki, jego kompozycje są artystycznie nierówne i budziły sprzeczne opinie krytyków, lecz jego muzyka, a zwłaszcza pieśni, które stanowią najbardziej wartościową część spuścizny Zarzyckiego, zawsze podobała się szerokiemu ogółowi. Pisał wolno, starannie opracowując swe dzieła, jego tematy są melodyjne, choć niekiedy przyćmione wirtuozowskimi kombinacjami, a rozwiązania harmoniczne ciekawe, choć nie odkrywcze; był pomysłowy w cyzelowaniu niuansów, w prowadzeniu frazy i jej cieniowaniu. Pisano też o „wykwintnej formie” (z pewnością można to powiedzieć o słynnym Mazurku op. 26, grywanym przez P. Sarasatego) i „barwnym kolorycie orkiestrowym” (A. Poliński), mimo że Zarzycki nie wnikał w techniczne i dźwiękowe właściwości poszczególnych instrumentów i współczesnej mu orkiestrowej muzyki europejskiej. Jego 2-częściwy Koncert fortepianowy As-dur, planowany prawdopodobnie jako 3-częściowy, jest stylistycznie niejednolity, brzmieniowo kameralny, pastelowy, o subtelnej instrumentacji. Miniatury instrumentalne Zarzyckiego, zarówno poprzez swe tytuły, jak i podejmowane gatunki, typ lirycznej uczuciowości oraz sposób łączenia w grupy, reprezentują romantyzm w jego salonowej odmianie; choć niekiedy szablonowe, są jednak utrzymane w dobrym stylu, zwłaszcza Mazurki fortepianowe op. 12, 20, 36 ze względu na silniejsze powiązanie z muzyką Chopina. Zarzycki napisał ok. 65 pieśni, w większości solowych. W Śpiewnikach op. 13 i 14 świadomie kontynuował pomysł Śpiewników domowych Moniuszki, także w pieśniach op. 2, 9, 21, 33 pozostał epigonem Moniuszki, w niektórych F. Mendelssohna. W pieśniach Zarzyckiego ceniono proste melodie, znaczną wyrazową rolę akompaniamentu i dobór tekstów. Popularność zyskała zwłaszcza pieśń Między nami nic nie było op. 13 nr 4 (sł. A. Asnyk), która w fakturze nawiązywała do Wiosny Moniuszki, i którą w Europie i Ameryce rozsławiła M. Sembrich-Kochańska. Niektóre z pieśni Zarzyckiego śpiewa się do dziś. Mazurka op. 26 miał w repertuarze B. Huberman i D. Ojstrach, nagrali oni też Romans E-dur op. 16, zaś Koncert As-dur grywali F. Bylicki, J. Śmidowicz i W. Kędra, a miniatury A. Michałowski. Miniatury instrumentalne oraz pieśni Zarzyckiego przedrukowywano aż do lat 20. XX w., ukazywały się też w seriach dla różnego typu odbiorców, m.in. w «Kłosach z Naszej i Obcej Ziemi» (pieśni na 1-2 głosy z towarzyszeniem fortepianu), w «Choix des Compositions Classiques et Modernes», w «Les Chrysanthèmes. Mélodies (…) par L. [Władysław] Krogulski et Autres», w dodatku muzycznym do „Echa Muzycznego, Teatralnego i Artystycznego”, a także w albumach okolicznościowych, np. w Księdze pamiątkowej jubileuszu J.I. Kraszewskiego w 1879 roku (wyd. Kraków 1881).

Literatura: Instytut Muzyczny w Warszawie z lat 1859–1918, w: Dziennik Zarządu i Dyrektora z lat 1879–1882, nr zespołu akt 224/1, sygn. 554, Archiwum Państwowe m. stoł. Warszawy; A. Botte Auditions musicales, „Revue et gazette musicale de Paris” XV, 1860; „Allgemeine Musikalische Zeitung. Neue Folge” 1863 nr 8; Wiadomości miejscowe i potoczne, „Dziennik Poznański” 1865 nr 28 (przedr. recenzji z koncertu w XI 1864 w Kolonii z „Niederrheinische Musik Zeitung”); W. Wiślicki Przegląd muzyczny. Koncert p. A. Z., „Kłosy” 1866 nr 31; J. Sikorski Ruch muzyczny. Koncert A. Z., „Bluszcz” 1866 nr 16; E. Hanslick Geschichte des Concertwesens in Wien, cz. 2, Wiedeń 1870; J. Kleczyński Ruch muzyczny, „Bluszcz” 1871 nr 49 (recenzja z koncertu z C. Reineckem); Sprawozdanie WTM za rok 1875, Warszawa 1876; A. Poliński Z żałobnej karty. A. Z., „Tygodnik Ilustrowany” 1895 nr 45; W. Żeleński A. Z. Ze wspomnień osobistych, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1895 nr 48; E. Kęcki A. Z. Człowiek i artysta, „Muzyka Polska” 1935 nr 5; W. Wroński Aleksander Zarzycki, „Życie Śpiewacze” 1951 nr 7–9; 4 listy Z. do J.I. Kraszewskiego, w: J.I. Kraszewski i polskie życie muzyczne XIX wieku, oprac. S. Świerzewski, Kraków 1963; A. Matracka-Kościelny Twórczość pieśniarska warszawskiego środowiska kompozytorskiego w drugiej połowie XIX wieku, w: Kultura muzyczna Warszawy drugiej połowy XIX wieku, red. A. Spóz, Wwa 1980; M. Zduniak Muzyka i muzycy polscy w dziewiętnastowiecznym Wrocławiu, Wrocław 1984.