Verlaine, Paul

Verlaine [werl’en] Paul Marie, *30 III 1844 Metz, †8 I 1896 Paryż, francuski poeta, jeden z głównych twórców symbolizmu. Związany początkowo z parnasizmem, jednak jako poeta intuicyjny przeciwstawiał mu swą nastrojową, aluzyjną lirykę, chcąc uchwycić ulotne wrażenia i emocje w swoistych pejzażach wewnętrznych, gdzie natura i dusza „przeglądają się” w sobie nawzajem. Za najlepsze uchodzą wczesne zbiory: impresjonistyczne Poèmes saturniens (1866), inspirowane malarstwem A. Watteau i commedią dell’arte Fêtes galantes (1869) oraz Romances sans paroles (1874). Od tomu Sagesse (1881) — świadectwa duchowej przemiany i zwrotu ku katolicyzmowi — poezja Verlaine’a staje się bardzo nierówna, znamionując nierzadko wyraźny spadek potencjału twórczego.

„De la musique avant toute chose” („Muzyki nade wszystko”) — początek słynnej Art poétique (1874) — to poetyckie credo i sedno liryki Verlaine’a „Urodzony pieśniarz” (O. Nadal Paul Verlaine, Paryż 1961), „muzyk mowy” (A. Lange Studia z literatury francuskiej, Lwów 1897), którego podstawowym tonem poetyckim jest „muzyczny smutek” (E. Noulet Le ton poétique, Paryż 1971), wprowadził do poezji francuskiej muzyczność na nieznaną dotąd skalę — słowa bardziej brzmią niż znaczą. Ów prymat muzyki osiąga Verlaine poprzez eksperymenty metrorytmiczne, różnorodność wersyfikacji, układów rymowych i stroficznych, przewagę wiersza nieparzystego (zwłaszcza 9- i 11-zgłoskowca), instrumentację dźwiękową, eufonię, aliteracje, asonanse, rymy wewnętrzne, echa, quasi-refreny, nieregularne średniówki, przerzutnie, leitmotivy obsesyjnych struktur słownych i dźwiękowych, efekt muzycznej monotonii (oparcie wiersza na 1 lub 2 rymach), synestezję. Muzyczność podkreślają tytuły: Pieśni bez słów, Zapomniane aryjki (inspirowane XVIII-wieczną komedią muzyczną C.S. Favarta), Il Bacio (tytuł popularnego walca L. Arditiego). Verlaine jest autorem librett nieukończonych operetek E. Chabriera: Fisch-Ton-Kan (1863–64), Vaucochard et fils Ier (1864) oraz fragment La Tentation de Saint Antoine (1878, do planowanej muzyki C. de Sivry); pisał również wiersze do „Revue Wagnérienne” poświęcone Parsifalowi Wagnera.

Niezwykła atrakcyjność brzmieniowa poezji Verlaine’a uczyniła go najczęściej umuzycznianym poetą francuskim swych czasów, inspirując zwłaszcza kompozytorów pieśni solowych przełomu XIX i XX w. Szczególnie chętnie sięgano po pierwsze, „muzyczne” zbiory; najpopularniejsze wiersze (Il pleure dans mon coeur, La lune blanche, Un grand sommeil noir, Chanson d’automne) doczekały się ponad 20 opracowań. Najwybitniejszymi opracowaniami poezji Verlaine’a są wczesne pieśni i utwory fortepianowe C. Debussy’ego, zauroczonego zwłaszcza finezją Fêtes galantes i ich melancholią pod maską marivaudage’u, następnie cykl 9 pieśni La bonne chanson G. Fauré. Międzynarodową sławę zyskały pieśni polskiej kompozytorki I.R. Wieniawskiej (pseud. Poldowski) do Fêtes galantes i Romances sans paroles (1911–27). Inni rodzimi twórcy czerpiący inspirację z utworów Verlaine’a to: M. Ptaszyńska (Un grand sommeil noir na głos żeński, flet i harfę, 1977), K. Baculewski (kantata Les Adieux 2001) oraz W. Friemann, R. Koczalski, J. Koffler, H. Kowalski, E. Morawski, H. Opieński, J. Sokorski, J. Wertheim.

Edycje: Oeuvres complètes, 2 t., wstęp O. Nadal, oprac. J. Borel, Paryż 1959–60; Wybór poezji, oprac. A. Drzewicka, «Biblioteka Narodowa» seria II nr 200, Wrocław 1980; Antologia poezji francuskiej, red. J. Lisowski, t. 3, Warszawa2001.

Literatura: T. Leclère Les musiciens de Verlaine, „Revue bleue” z 14 XI 1903; G. Michaud L’Oeuvre et ses techniques, Paryż 1957; S. Jarociński Debussy a impresjonizm i symbolizm, Kraków 1966, 2. wyd. 1976; A.J. Wright Paroles et musique. Verlaine’s composers, „Nineteenth Century French Studies” V, 1976/77; L.M. Porter Meaning in Music. Debussy and Fauré as Interpreters of Verlaine, „Topic” XXXV, 1981; I. Kania Poezja a muzyka (Verlaine – Mallarmé – Debussy), w: Inspiracje w muzyce XX wieku, materiały ogólnopolskiej konferencji muzykologicznej, Warszawa 1993.