Morawski, Eugeniusz

Morawski, Dąbrowa-Morawski, Eugeniusz, *2 XI 1876 Warszawa, †23 X 1948 Warszawa, polski kompozytor, pedagog i malarz. W latach 1899–1904 studiował w Instytucie Muzycznym w Warszawie u T. Mierza-Brzezickiego, A. Sygietyńskiego (fortepian) i G. Roguskiego oraz Z. Noskowskiego (kompozycja); w latach studiów zawiązała się zażyła przyjaźń Morawskiego z M.K. Čiurlionisem. W 1903 Morawski podjął naukę w Klasie Rysunkowej J. Kauzika, a w 1904 wstąpił do nowo powstałej Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, gdzie do 1907 był uczniem K. Krzyżanowskiego (portret), F. Ruszczyca (pejzaż) i K. Tichego (sztuka stosowana); brał udział, wraz z Čiurlionisem, w organizowanych przez tę uczelnię plenerach w Arkadii (1904), Zwierzyńcu (1905), Rybiniszkach (1906), Istebnej (1906); obaj odbyli podróż na Kaukaz (1905). Równocześnie od 1903 Morawski działał w organizacji bojowej Frakcji Rewolucyjnej Polskiej Partii Socjalistycznej. 3 XI 1907 został aresztowany za udział w przygotowaniu zamachu na policję i skazany na 4 lata zesłania na Syberię, lecz dzięki staraniom ojca kara ta została zamieniona na emigrację za granicę imperium rosyjskiego. W 1908 Morawski wyjechał do Paryża, gdzie studiował u A. Gédalge’a (kontrapunkt) i C. Chevillarda (instrumentacja); podjął też studia malarskie w Académie Julien, w Académie Colorossi, a następnie rzeźbiarskie u E.A. Bourdelle’a. W 1930 powrócił do Polski, został w III tegoż roku dyrektorem konserwatorium w Poznaniu, a w VI – dyrektorem Średniej Szkoły Muzycznej w konserwatorium w Warszawie. W latach 1932–39, po reorganizacji uczelni, był rektorem Państwowego Konserwatorium Muzycznego, tamże wykładał instrumentację. Do grona jego uczniów zaliczali się m.in. W. Lutosławski, A. Panufnik, B. Wodiczko, S. Kisielewski, H. Swolkień, J. Ekier, Z. Turski, A. Malawski, G. Bacewicz, W. Żuławski. Podczas II wojny światowej uczył w tajnym konserwatorium S. Kazury. W 1945 zamieszkał u siostry w Rudzie Pabianickiej, gdzie uczył muzyki. W 1948 powrócił do Warszawy. Morawski był członkiem-założycielem Société des Artistes Polonais w Paryżu (1909), Towarzystwa Opery Narodowej (1932), Instytutu F. Chopina (1934); zasiadał w komisjach konkursowych, radach programowych i artystycznych. Otrzymał nagrodę muzyczną MWRiOP za balet Świtezianka (1933); został odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta (1933), Medalem Niepodległości (1933), Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury (1938).

Morawski wcześnie wyzwolił się z fascynacji muzyką R. Straussa, krytycznie odnosił się do dzieł M. Ravela, C. Debussy’ego i I. Strawińskiego. Wykorzystując tylko niektóre elementy techniczne stosowane przez tych twórców, ukształtował własny styl kompozytorski. Indywidualne rozwiązania instrumentacyjne pojawiają się już w najwcześniejszym zachowanym poemacie symfonicznym Don Quichotte – fugato instrumentów dętych blaszanych czy odcinek reprezentujący bitwę z wiatrakami, w którym na pierwszy plan wysuwa się ostra rytmika realizowana przez traktowane perkusyjnie smyczki. Monumentalna forma i ekspresjonistyczna, kunsztowna instrumentacja, o ciemnym i gęstym kolorycie brzmienia, wyrastały w dużym stopniu z programowości inspirowanej pełną nastroju grozy i niesamowitości twórczością literacką Poego (poematy symfoniczne). Ekspresjonizm zaznaczył się nawet w licznych stylizacjach muzyki ludowej (tańce polskie w Świteziance). Obecne są w nich także liczne zabiegi folkloryzujące w rodzaju pustych kwint w basie czy artykulacji col legno. Kompozytor odchodził także od skal systemu dur i moll na rzecz skali pentatonicznej, skal modalnych czy skali całotonowej. Morawski miał predylekcję do eksponowania instrumentów perkusyjnych na długich odcinkach utworu oraz do monolitycznego traktowania faktury orkiestrowej i używania niekonwencjonalnego języka harmonicznego. Stosował także politonalność (otwierający Świteziankę motyw reprezentujący tytułową bohaterkę), a także technikę ostinata oraz polimetrię sukcesywną oraz symultaniczną. Emblematyczne dla twórczości Morawskiego jest także stosowanie motywu reprezentującego bicie żałobnych dzwonów. Przyjmuje on zawsze postać formuły harmonicznej: kadencji plagalnej w pierwszym przewrocie. Pojawia się on w Nevermore, Ulalume, Świteziance, Miłości i muzyce scenicznej do Lilli Wenedy. Morawski był pierwszym polskim kompozytorem, który podjął w swojej muzyce wątek maszyn (Taniec maszyn w balecie Miłość). Twórczość Morawskiego przez długi czas pozostawała w zapomnieniu, do czego przyczyniło się negatywne nastawienie do jego osoby apologetów K. Szymanowskiego spowodowane okolicznościami, w jakich Morawski objął po Szymanowskim stanowisko rektora konserwatorium w Warszawie oraz brak dostępu do materiałów wykonawczych. Podczas czterech kadencji rektorskich Morawski zorganizował wydział muzykologii, klasę operową i kapelmistrzowską, uzyskał uniwersytecki status dla dyplomów konserwatorium, zainicjował tzw. „koncerty wymienne” absolwentów wyższych uczelni muzycznych w różnych miastach europejskich (Berlin 1936, Sztokholm 1938). Twórczość malarską, wykazującą wiele wspólnych cech z malarstwem Čiurlionisa, traktował marginesowo, ograniczając się do tematyki marynistycznej.

Literatura: J. Kępski, Eugeniusz Morawski, kompozytor niesłusznie zapomniany, „Ruch Muzyczny” 1964 nr 5; J. Čiurlionyte Eugeniusz Morawski, w: Atsiminimai apie Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, Wilno 1970, ²1973, tłum. rosyjskie Wospominanija o M.K Cziurlonisie, Wilno 1975; W. Malinowski Eugeniusz Morawski – nieobecny, „Ruch Muzyczny” 1979 nr 10; V. Landsbergis Eugeniusz Morawski oglądany z innej perspektywy, „Ruch Muzyczny” 1981 nr 3; J. Kukla Eugeniusz Morawski – kompozytor zapomniany czy wygnany z pamięci?, „Ruch Muzyczny” 1989 nr 14, 15; J. Siedlecka M.K. Čiurlionis, 1875–1911. Preludium warszawskie, Warszawa 1996, M. Gmys, Harmonie i dysonanse. Muzyka Młodej Polski wobec innych sztuk, Poznań 2012; O. Łapeta, Kanon XIX/XX: Morawski, „Ruch Muzyczny” 2014 nr 9; O. Łapeta, Poemat symfoniczny „Don Quichotte” Eugeniusza Morawskiego – źródła i recepcja, „Przegląd Muzykologiczny 2015 nr 10, O. Łapeta, Twórczość Eugeniusza Morawskiego w oczach krytyków i kompozytorów, „Kwartalnik Młodych Muzykologów” 2015 nr 1; O. Łapeta, Relacje Karola Szymanowskiego i Eugeniusza Morawskiego w kontekście sporu o Wyższą Szkołę Muzyczną w Warszawie, „Res Facta Nova” 2015 nr 16; O. Łapeta, Język muzyczny Eugeniusza Morawskiego na przykładzie baletów „Miłość” i „Świtezianka”, “Kwartalnik Młodych Muzykologów” 2019 nr 1; O. Łapeta, Okres francuski (1908-1930) w biografii Eugeniusza Morawskiego, w: Bolesławska-Lewandowska Beata, Guzy-Pasiak Jolanta (red.) Muzyka polska za granicą, tom 2, Warszawa 2019, O. Łapeta, Zjawisko muzycznych idées fixes w twórczości Eugeniusza Morawskiego: w poszukiwaniu genezy i interpretacji, “Muzyka” 2019 nr 3; O. Łapeta, “Muzyka męska a przytem subtelnie dzika”, czyli o utworach Eugeniusza Morawskiego, “Ruch Muzyczny” 2019 nr 5; O. Łapeta, Recepcja poematów symfonicznych „Nevermore” i „Ulalume” Eugeniusza Morawskiego w prasie polskiej w latach 1924-1949, “Muzyka” 2020 nr 4; O. Łapeta, Eugeniusz Morawski – life and activities during the Nazi Occupation of Poland, w: Fanning David, Levi Erik (red.), The Routledge Handbook to Music under German Occupation, 1938-1945: Propaganda, Myth and Reality, Londyn, Nowy Jork 2020; O. Łapeta, Twórczość baletowa Eugeniusza Morawskiego w kontekście poszukiwania polskiej tożsamości narodowej, „Polski Rocznik Muzykologiczny” 2021