logotypes-ue_ENG

Verlaine, Paul

Biogram, edycje i literatura

Verlaine [werl’en] Paul Marie, *30 III 1844 Metz, †8 I 1896 Paryż, francuski poeta, jeden z głównych twórców symbolizmu. Związany początkowo z parnasizmem, jednak jako poeta intuicyjny przeciwstawiał mu swą nastrojową, aluzyjną lirykę, chcąc uchwycić ulotne wrażenia i emocje w swoistych pejzażach wewnętrznych, gdzie natura i dusza „przeglądają się” w sobie nawzajem. Za najlepsze uchodzą wczesne zbiory: impresjonistyczne Poèmes saturniens (1866), inspirowane malarstwem A. Watteau i commedią dell’arte Fêtes galantes (1869) oraz Romances sans paroles (1874). Od tomu Sagesse (1881) — świadectwa duchowej przemiany i zwrotu ku katolicyzmowi — poezja Verlaine’a staje się bardzo nierówna, znamionując nierzadko wyraźny spadek potencjału twórczego.

„De la musique avant toute chose” („Muzyki nade wszystko”) — początek słynnej Art poétique (1874) — to poetyckie credo i sedno liryki Verlaine’a „Urodzony pieśniarz” (O. Nadal Paul Verlaine, Paryż 1961), „muzyk mowy” (A. Lange Studia z literatury francuskiej, Lwów 1897), którego podstawowym tonem poetyckim jest „muzyczny smutek” (E. Noulet Le ton poétique, Paryż 1971), wprowadził do poezji francuskiej muzyczność na nieznaną dotąd skalę — słowa bardziej brzmią niż znaczą. Ów prymat muzyki osiąga Verlaine poprzez eksperymenty metrorytmiczne, różnorodność wersyfikacji, układów rymowych i stroficznych, przewagę wiersza nieparzystego (zwłaszcza 9- i 11-zgłoskowca), instrumentację dźwiękową, eufonię, aliteracje, asonanse, rymy wewnętrzne, echa, quasi-refreny, nieregularne średniówki, przerzutnie, leitmotivy obsesyjnych struktur słownych i dźwiękowych, efekt muzycznej monotonii (oparcie wiersza na 1 lub 2 rymach), synestezję. Muzyczność podkreślają tytuły: Pieśni bez słów, Zapomniane aryjki (inspirowane XVIII-wieczną komedią muzyczną C.S. Favarta), Il Bacio (tytuł popularnego walca L. Arditiego). Verlaine jest autorem librett nieukończonych operetek E. Chabriera: Fisch-Ton-Kan (1863–64), Vaucochard et fils Ier (1864) oraz fragment La Tentation de Saint Antoine (1878, do planowanej muzyki C. de Sivry); pisał również wiersze do „Revue Wagnérienne” poświęcone Parsifalowi Wagnera.

Niezwykła atrakcyjność brzmieniowa poezji Verlaine’a uczyniła go najczęściej umuzycznianym poetą francuskim swych czasów, inspirując zwłaszcza kompozytorów pieśni solowych przełomu XIX i XX w. Szczególnie chętnie sięgano po pierwsze, „muzyczne” zbiory; najpopularniejsze wiersze (Il pleure dans mon coeur, La lune blanche, Un grand sommeil noir, Chanson d’automne) doczekały się ponad 20 opracowań. Najwybitniejszymi opracowaniami poezji Verlaine’a są wczesne pieśni i utwory fortepianowe C. Debussy’ego, zauroczonego zwłaszcza finezją Fêtes galantes i ich melancholią pod maską marivaudage’u, następnie cykl 9 pieśni La bonne chanson G. Fauré. Międzynarodową sławę zyskały pieśni polskiej kompozytorki I.R. Wieniawskiej (pseud. Poldowski) do Fêtes galantes i Romances sans paroles (1911–27). Inni rodzimi twórcy czerpiący inspirację z utworów Verlaine’a to: M. Ptaszyńska (Un grand sommeil noir na głos żeński, flet i harfę, 1977), K. Baculewski (kantata Les Adieux 2001) oraz W. Friemann, R. Koczalski, J. Koffler, H. Kowalski, E. Morawski, H. Opieński, J. Sokorski, J. Wertheim.

Edycje: Oeuvres complètes, 2 t., wstęp O. Nadal, oprac. J. Borel, Paryż 1959–60; Wybór poezji, oprac. A. Drzewicka, «Biblioteka Narodowa» seria II nr 200, Wrocław 1980; Antologia poezji francuskiej, red. J. Lisowski, t. 3, Warszawa2001.

Literatura: T. Leclère Les musiciens de Verlaine, „Revue bleue” z 14 XI 1903; G. Michaud L’Oeuvre et ses techniques, Paryż 1957; S. Jarociński Debussy a impresjonizm i symbolizm, Kraków 1966, 2. wyd. 1976; A.J. Wright Paroles et musique. Verlaine’s composers, „Nineteenth Century French Studies” V, 1976/77; L.M. Porter Meaning in Music. Debussy and Fauré as Interpreters of Verlaine, „Topic” XXXV, 1981; I. Kania Poezja a muzyka (Verlaine – Mallarmé – Debussy), w: Inspiracje w muzyce XX wieku, materiały ogólnopolskiej konferencji muzykologicznej, Warszawa 1993.

Poezja Verlaine’a w muzyce (pieśń, głównie solowa, jeśli nie podano inaczej)

Poèmes saturniens:

C. Bordes 1884

G. Charpentier 1890

F. Schmitt 1891–92

R. Hahn 1892

A. Diepenbrock 1897

H. Panizza 1899

C. Koechlin 1900–01 oraz poemat symfoniczny Nuit de Walpurgis classique 1901–08, 2. wersja 1916

M. Loeffler 1904

S. Lazzari, poemat symfoniczny Effet de nuit 1904

A. Casella 1905

P. Le Flem 1911

F. Delius 1913

P. Hall Verlaine-suite 1929

L. Vierne 1924

B. Britten 1928

D. Milhaud 1964

Fêtes galante:

C. Bordes 1884

C. Debussy 1882, 1905

Fêtes galantes 2 z., 1891, 1904

Petite suite na fortepian na 4 ręce 1888–89

Suite bergamasque na fortepian, 1890/1905

G. Fauré 1887,1891, suita orkiestrowa Masques et bergamasques 1919

R. Hahn 1891–95

P. Pitt, suita orkiestrowa, 1896

G. Charpentier Sérénade à Watteau 1896

A. Diepenbrock 1898

H. Panizza 1899

J. Canteloube 1901–03

M. Ravel 1907

O. Schoeck 1907

P. Le Flem 1911

A. Remade, balet, 1914

W. Pijper 1916

K.S. Sorabji 1924

P. Bowles, balet, 1944

G. Brassens 1956

La bonne chanson:

G. Fauré 1892

R. Hahn 1892

C. Koechlin 1901–02

F. Delius 1910

A. Diepenbrock 1910

I. Strawiński 1910

M. Loeffler, poemat symfoniczny, 1923

Romances sans paroles:

C. Bordes 1886

C. Debussy Ariettes oubliées 1885–88

F. Schmitt 1892

G. Fauré 1888, 1891

R. Hahn 1892

G. Charpentier 1893

F. Delius 1895

C. Koechlin 1900–01

L. Vierne 1924

Sagesse:

C. Debussy Trois mélodies 1891

G. Fauré 1894

F. Delius 1895

M. Ravel 1895

E. Chausson 1898

D. de Severac 1904

E. Varèse 1905

R. Vaughan Williams 1908

I. Strawiński 1910

C. Tournemire 1921

L. Vierne 1924

A. Diepenbrock 1925

B. Britten 1928

M. Canal 1931

A. Honegger 1944–45.

Inne zbiory:

Jadis et naguère:

M. d’Ollone, komedia liryczna, 1922

A. Le Guillard 1923

H. Busser 1924

T. Aubin 1933

Amour:

C. Bordes 1884

Parallèlement:

G. Charpentier 1894

L. Vierne 1924

T. Aubin 1933

Chansons pour elle:

R. Hahn 1893

Liturgies intimes:

R. Bernier 1940

H. Tomasi 1955

Poèmes divers:

L. Boëllman 1897

D. Milhaud Traversée na chór mieszany, 1962