Statkowski, Roman

Statkowski Roman, *24 XII 1859 Szczypiorno (k. Kalisza), †12 XI 1925 Warszawa, polski kompozytor i pedagog. Pochodził z rodziny ziemiańskiej. W latach 1872–78 uczył się harmonii, kontrapunktu i kompozycji u W. Żeleńskiego w Instytucie Muzycznym w Warszawie; ukończył także wydział prawa UW (1884). W latach 1886–90 kontynuował naukę kompozycji w konserwatorium w Petersburgu u N. Sołowiowa i An. Rubinsteina oraz instrumentacji u N. Rimskiego-Korsakowa (dyplom i złoty medal 1890); na koncercie dyplomowym wykonał swoją kantatę Uczta Baltazara. Po studiach mieszkał w Kijowie (gdzie uczył w szkole muzycznej) i Moskwie oraz w swoim majątku na Wołyniu, który jednak niebawem uległ konfiskacie (podobnie jak rodzinne posiadłości na granicy Inflant i Rosji). Ok. 1895 współpracował z „Echem Muzycznym, Teatralnym i Artystycznym”. W 1897 podróżował do Berlina, Paryża, Brukseli i Londynu. Po ok. 2 latach wrócił do Moskwy, by od 1899 przez prawie 5 lat kierować filią warszawską składu fortepianów Hermana i Grossmana. W 1904 został profesorem Instytutu Muzycznego w Warszawie, gdzie podjął wykłady z historii muzyki (1904–18), dykcji (1906–08) i – po śmierci Z. Noskowskiego – kompozycji (1909–25); uczył też instrumentacji, m.in. na zespoły dęte. Był członkiem Rady Pedagogicznej (1907–15), Zarządu Tymczasowego (w okresie wojny, 1915–16), Inspektorem Instytutu (1916–18) i zastępcą dyrektora Instytutu (1919–20). W 1907 został redaktorem naczelnym „Kwartalnika Muzycznego”, lecz tylko nominalnie, na prośbę H. Opieńskiego, rzeczywistego twórcy i redaktora pisma, który jako obywatel austriacki nie otrzymał zgody władz rosyjskich na objęcie redakcji. Był członkiem honorowym Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej.

Muzyka Statkowskiego należy do nurtu późnoromantycznego. Jego utwory fortepianowe, niekiedy trudne technicznie (Par une nuit... op. 21, Toccata op. 33), świadczą o dogłębnym rozumieniu problemów pianistycznych. Statkowski był urodzonym lirykiem; jego instrumentalne miniatury często utrzymane są w konwencji narodowych tańców polskich lub muzyki salonowej; cechuje je przejrzysta forma, „wykwintność” melodyki, pomysłowość w zakresie faktury (np. naśladownictwo gry na carillonie w All’antico z Six pièces op. 16), a także kolorystyka nawiązująca do Chopina (np. w preludiach op. 37 nr 2 i 5), Rachmaninowa (nr 4) a nawet impresjonizmu (nr 1). Kwartety smyczkowe Statkowskiego również odpowiadają stylistycznym standardom romantyzmu, o czym świadczy budowa cyklu (część scherzowa na 2. miejscu cyklu), pomijanie II tematu w przetworzeniu, operowanie różnorodnymi środkami polifonicznymi (finał V Kwartetu jest 4-głosową fugą z wykorzystaniem techniki wariacyjnej).

Opery Statkowskiego mimo słabych dramaturgicznie librett zdobyły bardzo dobrą ocenę krytyki, głównie ze względu na piękno melodii i artyzm instrumentacji. Obie uzyskały I nagrody: Filenis na międzynarodowym konkursie w Londynie (1903), Maria na konkursie ogłoszonym przez Filharmonię Warszawską (1904). Zbliżone były do koncepcji dramatu Wagnera (motywy przewodnie), w dynamizowaniu narracji – do symfonii Czajkowskiego, natomiast Maria – w tematyce, typach postaci, tańcach – do stylu Moniuszki.

Opera Maria (w 3 aktach i 7 odsłonach) stała się najsłynniejszym dziełem Statkowskiego. Kilkakrotnie wystawiano ją w Polsce, m. in. w Poznaniu, Katowicach i Bytomiu. Pisano o jej świetnej instrumentacji w późnoromantycznym stylu, zwłaszcza w grupie instrumentów dętych, o rozszerzonej tonalności i wartko płynącej, mieniącej się ciemnymi barwami melodyce. Popularność tej operze przyniosły m.in. patriotyczne motywy, m. in. cytat z Bogurodzicy. Uwerturę do Filenis wykonuje się do dziś jako samodzielny utwór. Uznanie dla Statkowskiego ze względu na wysoki poziom jego rzemiosła kompozytorskiego kilkakrotnie wyrażał zaprzyjaźniony z nim Szymanowski.

Statkowski był znakomitym pedagogiem, choć pracy tej nie lubił; tępił banał, uczył jak pracować, tolerował kompozytorskie eksperymenty (np. Perkowskiego). Do uczniów Statkowskiego należeli: P. Perkowski, W. Chrapowicki, H. Dorabialska, M. Gliński, A. Gradstein, M. Kondracki, Sz. Laks, J. Lefeld, J. Maklakiewicz, S. Nawrocki, I. Sternicka-Niekrasz, B. Szabelski, A. Szeluto, K. Wiłkomirski, B. Woytowicz.

Literatura: 4 listy Statkowskiego do A. Dienheim-Szczawińskiego-Brochockiego, 1903, rkp. BN, sygn. IV-10108(16); Kurs historii muzyki, skrypt do wykładów z historii muzyki prowadzonych w 1. 1909/10 przez Statkowskiego w Konserwatorium Warszawskim, rkp. powielony Biblioteka WTM, sygn. III-10.216; Z. Noskowski Filenis, dramat muzyczny w dwóch aktach Romana Statkowskiego, „Echo Muzyczne” 1904 nr 25–28; F. B. [F. Brzeziński] Maria, opera w trzech aktach (7 odsłonach) Romana Statkowskiego, „Kurier Warszawski” 1919 nr 264; S. Niewiadomski Roman Statkowski. Życie i twórczość, „Muzyka” 1925 nr 11/12, tamże K. Szymanowski [wspomnienie R. S.], przedruk w: K. Szymanowski. Pisma muzyczne, zebrał i oprac. K. Michałowski, Kraków 1984; S. Jarociński Z korespondencji Romana Statkowskiego (Materiały biograficzne), „Studia Muzykologiczne” I, 1953 (zawiera fragm. listów do S. Wilskiej); G. Zieziula Filenis albo dzieje londyńskiej „deweny” Romana Statkowskiego, „Ruch Muzyczny” 2004 nr 2.