Nowowiejski, Feliks

Nowowiejski Feliks, *7 II 1877 Wartembork (obec. Barczewo, Warmia), †18 I 1946 Poznań, polski kompozytor, organista, dyrygent, pedagog i organizator życia muzycznego. W latach 1887–93 uczęszczał do szkoły przyklasztornej w Świętej Lipce, gdzie kształcił się w zakresie przedmiotów muzycznych. Od 1893 przebywał w Olsztynie. Podjął pracę w pruskiej orkiestrze pułku grenadierów, komponował utwory przeznaczone dla orkiestry wojskowej i zespołów amatorskich. W latach 1898–1900 pełnił funkcję organisty w kościele św. Jakuba w Olsztynie. Kontynuował naukę na kursach w konserwatorium Sterna w Berlinie (1898) w klasie organów O. Dienela i w klasie kompozycji E.E. Tauberta oraz w szkole muzyki kościelnej w Ratyzbonie (1900). W latach 1900–06 studiował w Meisterschule Königliche Akademie der Künste w Berlinie, w klasie kompozycji M. Brucha (do 1902 i 1904–06). Równolegle uczęszczał na wykłady z muzykologii i estetyki w Friedrich Wilhelm Universität (1901–02). Dwukrotnie (1902 i 1904) przyznano mu nagrodę im. G. Meyerbeera (tzw. Rzymską); uzyskane fundusze przeznaczył na 18-miesięczną podróż artystyczną po Niemczech, Francji, Belgii, Włoszech i północnej Afryce. Od 1906 przebywał w Berlinie, gdzie związał się silnie z zespołami polonijnymi; prowadził także ożywioną działalność kompozytorską i wirtuozowską. Wyjeżdżał wielokrotnie do Warszawy, Krakowa, Lwowa oraz na Bliski Wschód, gdzie koncertował m.in. w obecności patriarchy Jerozolimy. W tym czasie odbyły się też pierwsze symfoniczne koncerty kompozytorskie Nowowiejskiego na ziemiach polskich (Lwów, Warszawa), gdzie wykonano m.in. Symfonię h-moll i oratorium Znalezienie św. Krzyża. W 1907 w Usti nad Łabą miało miejsce premierowe wykonanie oratorium Quo Vadis; prapremiera ostatecznej wersji utworu odbyła się w 1909 w Amsterdamie. Dzieło to zostało entuzjastycznie przyjęte w całej Europie i Ameryce, do 1939 wykonano je ponad 200 razy, na ziemiach polskich po raz pierwszy w 1912 w Warszawie. W 1909 Nowowiejski osiadł w Krakowie, gdzie przebywał do 1914. Pełnił funkcję dyrektora artystycznego Towarzystwa Muzycznego, występował, dyrygując koncertami symfonicznymi, koncertował jako organista. W 1910 włączył się do obchodów pięćsetlecia zwycięstwa pod Grunwaldem i na okoliczność odsłonięcia w Krakowie pomnika ufundowanego przez I.J. Paderewskiego skomponował Rotę do tekstu M. Konopnickiej (pierwotny tytuł Hasło). Lata I wojny spędził w Berlinie jako członek orkiestry garnizonowej.

Po wojnie osiedlił się w Poznaniu i czynnie włączył w nurt odradzającego się życia kulturalnego miasta. W 1920 brał czynny udział w plebiscycie na Warmii i Mazurach. Od 1920 wykładał w konserwatorium w Poznaniu na wydziale muzyki kościelnej, dyrygował orkiestrą, w latach 1922–27 prowadził klasę organów i naukę improwizacji. W 1924 w operze w Poznaniu odbyła się premiera Legendy Bałtyku, którą w ciągu jednego sezonu wykonano ponad 50 razy. Nowowiejski współpracował z wieloma zespołami chóralnymi; uczestniczył w zjazdach śpiewaczych, prowadził duże, połączone zespoły chóralne, w latach 1920–21 zorganizował 400-osobowy Chór Narodowy; zasiadał w zespołach sędziowskich wielu konkursów. Często występował z recitalami organowymi, wykonując muzykę baroku, utwory współczesnych kompozytorów francuskich oraz własne improwizacje. Tradycyjnie w Wielki Czwartek jego recitale organowe transmitowano przez radio poznańskie na całą Polskę. W 1927 zrezygnował ze stałego zatrudnienia i całkowicie poświęcił się kompozycji oraz działalności koncertowej. W 1929 podczas zjazdu śpiewaczego Nowowiejski dyrygował chórem złożonym z 20000 śpiewaków, który wykonał jego Psalm 136 Jeruzalem – Ojczyzna. W 1931 kompozytor został, obok J. Sibeliusa, P. Hindemitha i A. Roussela, honorowym członkiem The Organ Music Society w Londynie. W 1934 w ramach cyklu koncertów kompozytorskich w Paryżu dyrygował swoją operą-baletem Malowanki ludowe; w tymże roku M. Dupré wykonał w Paryżu jego I Symfonię organową. Od 1935 do 1939 Nowowiejski prowadził w Poznaniu Miejską Orkiestrę Symfoniczną, propagując muzykę współczesną (M. Ravel, A. Roussel, F. Schmitt, I. Strawiński, T.Z. Kassern, T. Szeligowski). We wrześniu 1939, w obawie przed aresztowaniem, ukrywał się w szpitalu sióstr Elżbietanek, a następnie w Krakowie, skąd powrócił w 1945 do Poznania. Wkrótce zmarł i został pochowany na Skałce Poznańskiej, w Krypcie Zasłużonych kościoła św. Wojciecha.

Nowowiejski otrzymał następujące nagrody i wyróżnienia: w 1898 nagrodę stowarzyszenia The British Musician na konkursie kompozytorskim w Londynie za marsz fortepianowy Pod sztandarem pokoju; dwukrotnie nagrodę im. G. Meyerbeera (tzw. Rzymską): w 1902 za oratorium Powrót syna marnotrawnego, Fugę na chór i orkiestrę i Uwerturę romantyczną oraz w 1904 za Symfonię a-moll i Symfonię h-moll, w 1903 nagrodę im. L. van Beethovena w Bonn za Swaty polskie; w 1907 I nagrodę na konkursie w Chicago za Kantatę na chór, orkiestrę i organy; w 1907 nagrodę na konkursie we Lwowie za Żałobny pochód Kościuszki na Wawel; w 1910 nagrodę na konkursie z okazji 100. rocznicy urodzin Chopina we Lwowie za Zagasły już; w 1911 nagrodę w Arras za Méditation en mi majeur; w 1931 wyróżnienie The Organ Music Society w Londynie za 9 Symfonii na organy; w 1935 Państwową Nagrodę Muzyczną Roku, przyznaną mu przez grono muzyków warszawskich. Otrzymał też godność Szambelana Papieskiego, a w 1936 Krzyż Komandorski Orderu Polonia Restituta oraz Odznakę Honorową Zjednoczenia Polskich Zespołów Śpiewaczych i Muzycznych. Część jego rękopisów spłonęła w 1945 podczas działań wojennych, wiele z nich zaginęło. Dorobek Nowowiejskiego przechowywany jest w Bibliotece Raczyńskich i w zbiorach prywatnych rodziny Nowowiejskich w Poznaniu.

Twórczość kompozytorska Nowowiejskiego, ilościowo bardzo obfita, zróżnicowana gatunkowo i formalnie, doczekała się za życia kompozytora szerokiego uznania publiczności i częściowo krytyki; nadal jednak jest mało znana, gdyż niewiele jego utworów zostało opublikowanych. W dorobku Nowowiejskiego znaczące miejsce zajmuje muzyka wokalno-instrumentalna, w tym oratoryjna, która przyniosła mu rozgłos na całym świecie. Wykonywana była niemal na wszystkich najważniejszych estradach Europy i Ameryki. Pierwsze oratorium Powrót syna marnotrawnego (1901), dzieło niejednolite stylistycznie, nawiązuje do tradycji barokowej i klasycznej (faktura partii chóralnej wzorowana na Händlu, Haydnie, finałowa podwójna fuga na dwa 4-głosowe chóry) oraz tradycji romantycznej (język harmoniczny i technika operowania zespołem symfonicznym). Najwybitniejszym dziełem oratoryjnym Nowowiejskiego jest Quo Vadis (1903) określone jako sceny dramatyczne wg powieści H. Sienkiewicza, rodzaj 5-częściowej kantaty na sopran, baryton, bas, chór mieszany, organy i wielką orkiestrę symfoniczną. Utwór ten, zbliżony do stylu wielkiej opery Meyerbeera, wykazuje znaczne wpływy stylu oratoryjnego Händla, zwłaszcza w partiach chóralnych, które odgrywają pierwszoplanową rolę w dziełach Nowowiejskiego. Kompozytor operował językiem późnoromantycznym, o czym świadczą: motywy przewodnie, liczne modulacje, rozbudowana orkiestra, eksponowanie instrumentów dętych (szczególnie blaszanych), monumentalizm formy, kontrast między partiami dramatycznymi a fragmentami o charakterze lirycznym. W oratorium Znalezienie św. Krzyża (1905–09) Nowowiejski eksponował partie chóralne, stosując na szeroką skalę technikę polifoniczną (fugato), m.in. w scenie 2. cz. II na 8-głosowy chór i solistów.

Twórczość chóralna, w której znaczący nurt stanowią utwory religijne oraz pieśni i hymny patriotyczne, obejmuje blisko 500 kompozycji. Są to utwory oryginalne inspirowane chorałem gregoriańskim, pieśnią kościelną czy ludową; wiele z nich powstało z myślą o amatorskich zespołach, stąd ich popularny charakter. Jako twórca użytkowych kompozycji religijnych (9 cykli mszalnych, motety, psalmy, kolędy oraz kompozycje organowe). Nowowiejski uważany jest za jednego z najwybitniejszych – obok J. Maklakiewicza – przedstawicieli polskiej muzyki religijnej okresu międzywojennego.

Będąc znakomitym organistą-wirtuozem Nowowiejski dysponował rozległym repertuarem i ogromną łatwością improwizacji. W jego twórczości organowej szczególne miejsce zajmuje zbiór 9 symfonii (1920–33), które kompozytor nazwał swoim „testamentem muzycznym”, 4 koncerty (1938–41) oraz poemat In paradisum (1941). Na ogół są to utwory programowe, opatrzone tytułami, inspirowane tematyką religijną, szczególnie pieśnią maryjną (Po górach, dolinach w II Symfonii, Bogurodzica w IX Symfonii, Witaj święta i poczęta w III Koncercie) oraz chorałem gregoriańskim (Veni Creator w I Koncercie i VIII Symfonii, Tantum ergo w VII Symfonii, Orbis factor w II Koncercie, Gloria Tibi Trinitas w IV Koncercie). W operze Legenda Bałtyku Nowowiejski nawiązał do tradycji romantycznej opery włoskiej i niemieckiej, wprowadzał elementy polskiego folkloru, z upodobaniem stosował zabiegi archaizujące, konstruował monumentalne sceny zespołowe, rozbudowywał sceny baletowe (II akt), eksponował partie chóralne. W utworach baletowych wprowadzał partie wokalne – solowe i chóralne. W latach 30. próbował zmodernizować swój warsztat, nawiązując do osiągnięć kompozytorów francuskich z przełomu XIX i XX w., a także do neoromantyzmu (Mahler).

Twórczość Nowowiejskiego wyrosła na gruncie różnorodnych źródeł: polskiej tradycji (ludowej, religijnej, literackiej), muzyki niemieckiej (Wagner, R. Strauss, Bruckner), a także francuskiej; zaliczana jest do nurtu konserwatywnego w muzyce polskiej 1. połowy XX w. Język muzyczny Nowowiejskiego charakteryzuje się swobodą w operowaniu typowo późnoromantycznymi środkami techniki kompozytorskiej. W symfoniach i koncertach orkiestrowych i organowych Nowowiejski przejmował wzorce klasycznego cyklu sonatowego, a więc układ 3- lub 4-częściowy oraz formę poszczególnych części (allegro sonatowe, forma ABA, rondo, forma wariacji), stosował także formy swobodne, wyrosłe z ducha improwizacji organowej, często wyznaczone programem pozamuzycznym. Chętnie posługiwał się kunsztownymi środkami polifonicznymi (fuga) oraz archaizacją (skale modalne), wprowadzał charakterystyczne rytmy polskich tańców ludowych. Na orkiestrację i kolorystykę jego dzieł wyraźny wpływ ma faktura organowa. Pierwszoplanową rolę w utworach Nowowiejskiego pełni śpiewna melodyka inspirowana pieśnią ludową i kościelną; kompozytor szczególnie chętnie sięgał do folkloru Warmii, Górnego Śląska, Wielkopolski, Kujaw, Małopolski.

W wielkich formach wokalno-instrumentalnych lub instrumentalnych w narracji muzycznej Nowowiejski łączył pierwiastki liryczne, dramatyczne i epickie, operował jaskrawymi, silnie zarysowanymi kontrastami i monumentalnym brzmieniem. Na kształcie stylu kompozytorskiego Nowowiejskiego zaważyła jego praktyka artystyczna jako znakomitego organisty i chórmistrza, toteż utwory organowe i chóralne Nowowiejskiego utrzymały się do naszych czasów w repertuarze koncertowym, pozostałe mają jedynie znaczenie historyczne.

Literatura: Spis rękopisów i druków muzycznych Feliksa Nowowiejskiego, Poznań, Biblioteka Raczyńskich; F. Nowowiejski Przemówienie pożegnalne do Polonii berlińskiej, 11 XI 1909, w: Polacy w Berlinie, red. J. Kaźmierczak, Inowrocław 1937; Ostatni list Nowowiejskiego, „Ruch Muzyczny” 1946 nr 3; Archiwum Feliksa Nowowiejskiego. Zbiory prywatne, w: Katalog mikrofilmów muzycznych, Warszawa 1956, BN; Feliks M. i Kazimierz Nowowiejscy. Dookoła kompozytora, Poznań 1971 (zawiera spis kompozycji i bibliografię do 1970); J. Boehm Feliks Nowowiejski. Zarys biograficzny, Olsztyn 1968, 2. wyd. 1977; M. Zientara-Malewska Działacze spod znaku Rodła, Olsztyn 1974; Feliks Nowowiejski. W setną rocznicę urodzin, Gdańsk 1978; J. Boehm Feliks Nowowiejski. Artysta i wychowawca, Olsztyn 1985; Z. Kozub Feliks Nowowiejski, Poznań 1994; S. Zetowski Ćwierćwiecze „Roty”, „Śpiewak” 1935 nr 6; S. Pigoń W sporze o „Rotę” słowa spokojne, w: Na drogach kultury ludowej. Rozprawy i studia, Warszawa 1974; D. Kämper Max Bruch und Felix Nowowiejski, «Studien zur Musikgeschichte des Rheinlands» IV, Kolonia 1975; F.M. Nowowiejski W 100 rocznicę urodzin Feliksa Nowowiejskiego, „Ruch Muzyczny” 1977 nr 18; H. Ratajczak Utwory fortepianowe Feliksa Nowowiejskiego, «Muzyka Fortepianowa» II, w: «Prace Specjalne PWSM w Gdańsku» nr 12, Gdańsk 1977; M. Obst Feliks Nowowiejski. kompozytor chóralny, «Zeszyty Naukowe PWSM w Gdańsku» nr 17, Gdańsk 1978; J. Erdman Pieśń religijna w twórczości organowej Feliksa Nowowiejskiego, «Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Gdańsku» nr 23, Gdańsk 1984; D. Wawrzykowska-Wierciochowa Siedem melodii skomponowanych do tekstu „Roty” M. Konopnickiej, „Muzyka” 1984 nr 3; J. Kukla Programowość w utworach organowych Feliksa Nowowiejskiego. Próba jej interpretacji, «Organy i Muzyka Organowa» VII, w: «Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Gdańsku», Gdańsk 1986; Muzyka na Warmii i Mazurach. Materiały z sesji naukowych 1983–1985, Olsztyn 1986; J. Erdman Die Orgelmusik von Felix Nowowiejski, w: Deutsch-Polnische Musikbeziehungen, Monachium 1987; R. Suchecki O koncercie wiolonczelowym Feliksa Nowowiejskiego, w: Polska literatura wiolonczelowa XIX i XX wieku, «Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Warszawie» nr 19, Warszawa 1988; J. Gołos Nowowiejski jako kompozytor i wirtuoz organowy w świetle relacji i recenzji prasowych, „Poradnik Muzyczny” 1989 nr 7/8; J. Gołos Feliks Nowowiejski. V Symfonia i II Koncert organowy, „Ruch Muzyczny” 1990 nr 1/2; J. Gembalski Związki Feliksa Nowowiejskiego z Górnym Śląskiem, w: Tradycje śląskiej kultury muzycznej, red. M. Passella, A. Wolański i M. Zduniak, Wrocław 1992.