Mengelberg [m’eŋel~] Willem, *28 III 1871 Utrecht, †22 III 1951 Zuort (kanton Graubünden), holenderski dyrygent. Studia muzyczne odbył w konserwatorium w Kolonii pod kierunkiem F. Wüllnera (dyrygentura), J.W. Seissa (fortepian) i G. Jensena (kompozycja). W latach 1891–94 był dyrygentem orkiestry w Lucernie, w 1895 stanął na czele orkiestry Concertgebouw w Amsterdamie, którą kierował do 1945, tworząc z niej jedną z czołowych orkiestr europejskich. Mengelberg współpracował z wieloma zespołami zagranicznymi: od 1907 do 1920 stał na czele Museumskonzerte we Frankfurcie n. Menem, w latach 1921–29 dyrygował New York Philharmonic Orchestra (w ostatnim sezonie na zmianę z A. Toscaninim), z którą odbywał również tournées. Do swego macierzystego zespołu zapraszał w tym czasie m.in. B. Waltera, C. Mucka, P. Monteux. W 1929 powrócił do Holandii; w 1933 stworzył katedrę muzyczną na uniwersytecie w Utrechcie. Jego pronazistowska postawa w okresie wojny spowodowała po 1945 zakaz dyrygowania w ojczyźnie, opuścił więc Holandię by zamieszkać na stałe w Szwajcarii, gdzie pozostał do końca życia. Repertuar Mengelberga był bardzo szeroki — od Vivaldiego i Bacha po muzykę XX w.; preferował twórczość kompozytorów niemieckich, a zwłaszcza Mahlera i R. Straussa. Mahlerowi, którego poznał w 1902, złożył hołd podczas jubileuszu 25-lecia swojej współpracy z Concertgebouw (1920), wykonując na 9 koncertach wszystkie jego symfonie. Dokonał wielu prawykonań dzieł R. Straussa (m.in. Życie bohatera, 1898, dedykowane Mengelbergowi) oraz M. Regera (Konzert im alten Stil, 1912), O. Respighiego (Concerto in modo misolidio, 1924), D. Milhauda (Carnaval d’Aix, 1926), Z. Kodálya (Háry János — Suite, 1927), P. Hindemitha (Der Schwanendreher, 1935; Koncert skrzypcowy, 1940), B. Bartóka (II Koncert skrzypcowy, 1939). Preferował muzykę holenderską, wykonując utwory B. Zweersa, A. Diepenbrocka, W. Pijpera oraz H. Badingsa (I Symfonia, 1930; III Symfonia, 1935).
Literatura: A. Van Den Boer De psychologische betekenis van Willem Mengelberg als dirigent, Amsterdam 1925; E.R. Sollitt Mengelberg and the Symphonic Epoch, Nowy Jork 1930, wyd. holenderskie pt. Mengelberg spreekt, Haga 1935; K.Ph. Bernet Kempers Mahler und Willem Mengelberg, w ks. kongr., Wiedeń 1956; W. Papp Willem Mengelberg, Amsterdam 1960; R. Hardie The Recordings of Willem Mengelberg, Nashville 1972.
