Respighi, Ottorino

Respighi [~gi] Ottorino, *9 VI 1879 Bolonia, †18 IV 1936 Rzym, włoski kompozytor. Pochodził z rodziny o tradycjach artystycznych; dziadek Tommaso Respighi był skrzypkiem i organistą, a ojciec Giuseppe pianistą, zaś pradziadek Giovanni Putti i dziadek Massimiliano Putti znanymi rzeźbiarzami. W latach 1891–99 uczył się gry na skrzypcach u F. Sartiego w Liceo Musicale Rossini w Bolonii; równocześnie pobierał lekcje kontrapunktu u C. Dall’Olio oraz kompozycji u L. Torchiego i G. Martucciego; grał na fortepianie i violi d’amore. W 1899 pracował jako skrzypek w Teatro Comunale w Bolonii, a w 1900 wyjechał do Petersburga, gdzie grał w teatrze operowym na altówce; tamże uczęszczał na lekcje kompozycji i orkiestracji do N. Rimskiego-Korsakowa. W 1901 uzyskał w Bolonii dyplom w zakresie kompozycji. W 1902 przebywał w Berlinie, gdzie pobrał kilka lekcji u M. Brucha, po czym ponownie wyjechał do Petersburga i do Moskwy. Dzięki dobrej znajomości języka rosyjskiego nawiązał liczne kontakty w środowisku artystycznym, m.in. ze scenografem operowym A. Benois. Po powrocie do Bolonii w 1903 był pierwszym altowiolistą w orkiestrze Teatro Comunale. W 1906 należał do Quintetto Mugellini, z którym odbył tournée po całych Włoszech; podczas koncertów został wykonany jego Kwintet fortepianowy. Od 1906 zaczął pod wpływem L. Torchiego studiować utwory dawnych mistrzów w bibliotece Liceo Musicale w Bolonii. W 1908 wyjechał do Berlina, gdzie przez rok był akompaniatorem w szkole śpiewu E. Gardini-Gerster, uczestniczył w bogatym życiu muzycznym miasta i odniósł pierwszy sukces zagraniczny po wykonaniu opracowania Lamento d’Arianna Monteverdiego 12 X 1908 w Berlinie pod dyrekcją A. Nikischa. W 1911 uczył przez kilka miesięcy w Liceo Musicale w Bolonii, zastępując Torchiego. W 1913 po wygraniu konkursu objął klasę kompozycji w Accademia di S. Cecilia w Rzymie, ówczesnym centrum włoskiej kultury muzycznej, gdzie pozostał do końca życia. W 1913 wystąpił jako dyrygent w kilku miastach włoskich. W latach 1914–15 nawiązał kontakt z Biblioteką Gogol w Rzymie i studiował śpiew liturgiczny kościoła prawosławnego. Przez pewien czas zaangażował się w działalność Società Italiana della Musica Moderna, stowarzyszenia założonego w 1917 przez A. Casellę. Wielkim triumfem kompozytora stało się wykonanie poematu Fontane di Roma 11 II 1918 w konserwatorium w Mediolanie pod dyrekcją A. Toscaniniego. W 1919 Respighi poślubił swoją uczennicę Elsę Olivieri Sangiacomo (1894–1936), śpiewaczkę i kompozytorkę, która odegrała znaczącą rolę w rozwoju jego kariery i twórczości. W 1920 poznał C. Guastallę, dziennikarza i pisarza, późniejszego librecistę swych oper. W 1921 kompozytor wraz z żoną jako śpiewaczką wystąpił we Włoszech, a następnie w Pradze, Brnie i Wiedniu; to tournée rozpoczęło serię długich podróży i koncertów, m.in. w Ameryce (1925/26, 1927, 1928/29), Brazylii (1927, 1928) i Argentynie (1929, 1934). Respighi uczestniczył także w festiwalach poświęconych jego muzyce w Amsterdamie (1926) i Belgii (1931). Mimo licznych podróży intensywnie zajmował się komponowaniem i działalnością dydaktyczną; do jego uczniów należeli m.in. A. Pedrotti, J. Meyerowitz, V. Rieti, C.A. Pizzini, O. Nussio i D. Amfiteatrow. W 1924 został wybrany dyrektorem Accademia di S. Cecilia. W 1927 zrezygnował z tej funkcji, jednak nadal prowadził kurs kompozycji. Od 1931 ograniczał działalność z powodu choroby serca, która doprowadziła do jego przedwczesnej śmierci; zmarł w Rzymie w swej willi „I Pini”. Elsa Respighi poświęciła resztę życia na propagowanie twórczości męża, m.in. założyła w Wenecji Fondo Ottorino Respighi. Kompozycje Respighiego były wydawane głównie w firmach: Bongiovanni (Bolonia), Ricordi (Mediolan), UE.

Respighi zdobył największą popularność spośród „generazione dell’Ottanta” (grupy kompozytorów włoskich urodzonych w latach 80. XIX w.). Uważany za najlepszego kompozytora włoskiego swojej epoki, osiągnął międzynarodową sławę. Był człowiekiem o szerokich horyzontach, posiadał znajomość literatury, sztuki i kilku języków. Respighi nie stworzył nowego stylu, ale doskonale wykorzystał i połączył w swojej muzyce osiągnięcia innych twórców, m.in. R. Straussa i C. Debussy’ego. W młodości pozostawał pod silnym wpływem G. Martucciego, zagorzałego wagnerzysty i organizatora koncertów symfonicznych w Bolonii. Niezwykle ważny był dla niego okres spędzony w Rosji oraz w środowisku muzycznym Berlina. Wpływ N. Rimskiego-Korsakowa zaznacza się już w instrumentacji młodzieńczych kompozycji Respighiego, np. w utworze dyplomowym Preludio, corale e fuga (1901). Przykładem mistrzowskiej orkiestracji jest balet La boutique fantasque, przygotowany dla S. Diagilewa i wykonany po raz pierwszy w 1919 w Londynie przy ogromnym aplauzie publiczności.

Najważniejsze miejsce w twórczości Respighiego zajmuje muzyka symfoniczna. Notturno, Burlesca i Suita G-dur na smyczki i organy mają jeszcze charakter klasycyzujący. Pierwszym znaczącym utworem symfonicznym jest świetnie zinstrumentowana Sinfonia drammatica (1914), w której zaznaczają się wpływy R. Straussa, C. Francka i N. Rimskiego-Korsakowa. Sława Respighiego związana jest przede wszystkim z poematami symfonicznymi Fontane di Roma (1916), Pini di Roma (1924) i Feste romane (1928), które zapoczątkowują odnowę symfonizmu w muzyce włoskiej, zdominowanej przez melodramat, i są świadectwem poszukiwania stylu narodowego. Największym powodzeniem cieszyły się Pini di Roma, w których występują różnorodne elementy, od dziecięcych piosenek (I pini di Villa Borghese) i motywów gregoriańskich (Pini presso una catacomba) po autentyczny śpiew słowika, wprowadzony z gramofonu (I pini del Gianicolo) oraz ostinata i rogi, ilustrujące orszak rzymskiego konsula (I pini della via Appia). Wyraźne są także w poematach echa muzyki Debussy’ego (w La fontana di Trevi al meriggio), Ravela (w I pini del Gianicolo oraz I pini della via Appia) i Strawińskiego (I, III, IV część Feste romane). W La fontana di Valle Giulia all’alba wykorzystał Respighi elementy folkloru z regionu Lacjum. Poematy symfoniczne, z których każdy poprzedzony został wstępem literackim napisanym przez C. Guastallę, są rodzajem malarstwa muzycznego. W kręgu tych niezwykle kolorystycznych utworów pozostają Vetrate di chiesa (1926) i Trittico botticelliano (1927), składający się z 3 części: La primavera, L’adorazione dei Magi i La nascita di Venere, w których Respighi w sposób bardzo malowniczy oddaje piękno słynnych obrazów mistrza z Florencji.

W poszukiwaniu nowych środków wyrazu kompozytor sięgał do źródeł muzyki dawnej, szczególnie do chorału gregoriańskiego. Już we wczesnej kantacie Christus, napisanej pod wpływem twórczości Perosiego, obecne są motywy chorału gregoriańskigo. W Concerto gregoriano (1921) umieścił Respighi sekwencję Victimae paschali laudes, natomiast w Concerto in modo misolidio (1925) materiał tematyczny opracował na podstawie Graduale romano. Archaizujące tendencje widoczne są także w Lauda per la natività del Signore, w której kompozytor nawiązał do stylu Monteverdiego, oraz w Vetrate di chiesa, gdzie zwłaszcza w części Mattutino di Santa Chiara wykorzystane zostały melodie gregoriańskie. Dużym wkładem Respighiego w rozwój włoskiej kultury muzycznej było przybliżanie publiczności zapomnianej muzyki instrumentalnej poprzez liczne transkrypcje. Już w latach 1906–08 Respighi opracował dawne utwory, głównie skrzypcowe z XVII i XVIII w., a w latach 1917–31 napisał serię 3 suit Antiche danze ed arie per liuto. Z upodobaniem cytował także dzieła innych kompozytorów. W suicie Gli uccelli (1928) sparafrazował utwory klawesynowe, m.in. Kurę J.-Ph. Rameau i Kukułkę B. Pasquiniego. Punktem kulminacyjnym tej działalności Respighiego było przygotowanie rewizji L’Orfeo Monteverdiego dla La Scali, które wzbudziło duże zainteresowanie oraz sporo kontrowersji.

Pierwsze liryki Respighiego pochodzą z okresu nauki w liceum; często partię fortepianu pisał z myślą o sobie samym jako wykonawcy. Powszechnie znany był jego romans Nebbie (1906); w niektórych pieśniach (np. Pioggia ze zbioru Sei liriche, seria nr 1, i Nevicata) wyraźne są wpływy Debussy’ego. Przykładem znakomitego zespolenia głosu z kwartetem smyczkowym jest poemat liryczny Il tramonto (1914). Najbardziej ulotna z całego dorobku Respighiego okazała się jego twórczość operowa. Pierwsze sukcesy na tym polu przyniosła mu młodzieńcza opera Re Enzo oraz Semirâma, wykazująca wpływy oper R. Straussa. Entuzjastycznie została przyjęta przez publiczność opera Belfagor, w której nawiązał do włoskiej opery buffa, a w melodyce sięgnął do wzorów Pucciniego. W niektórych operach zaznaczają się odniesienia do muzyki przeszłości. W La fiamma Respighi wykorzystał w partiach chóralnych chorał gregoriański i bizantyjski. Ulubioną operą Respighiego była La campana sommersa, uznawana za jego najważniejsze dzieło operowe.

Popularność Respighiego stanowi pochodną kilku czynników. Kompozytor bardzo trafnie dobierał wykonawców swoich utworów. Pierwszą wykonawczynią jego liryków była znana śpiewaczka Chiara Fino-Savio; utwory skrzypcowe grane były m.in. przez świetnego skrzypka Arrigo Serato. Znakomici dyrygenci, jak A. Toscanini, B. Molinari, A. Guarnieri, Th. Beecham i F. Reiner, dyrygowali jego kompozycjami. Ponadto Respighi miał okazję do wystawiania swoich oper w najlepszych teatrach włoskich i zagranicznych, m.in. w La Scali w Mediolanie (Belfagor, Lucrezia), w Stadttheater w Hamburgu i Metropolitan Opera House (La campana sommersa). Także premiery niektórych jego dzieł orkiestrowych miały miejsce w renomowanych salach koncertowych. Podczas licznych tournées Respighi wykonywał również swoje utwory; uwielbiany przez publiczność, spotykał się często z nieprzychylnymi ocenami krytyki. W 1932 został członkiem Accademia d’Italia; ta nominacja oraz wyrazy uznania ze strony Mussoliniego spowodowały posądzanie go o sympatyzowanie z ruchem faszystowskim, chociaż Respighi nigdy nie zaangażował się w politykę. Po śmierci kompozytora w programach koncertowych dominowały głównie „rzymskie” poematy, pozostawiając w cieniu resztę jego dorobku. Konferencje zorganizowane przy okazji rocznicy urodzin i śmierci Respighiego (1979, 1986) przyniosły ponowne zainteresowanie postacią kompozytora i nowe spojrzenie na jego twórczość.

Literatura: Ottorino Respighi (1879–1936). Catalogo delle opere, Mediolan 1965; M. Modugno Ottorino Respighi (1879–1936). Discografia, Rzym 1979; An International Respighi Discography, wyd. Adriano, Zurych 1980; R. de Rensis Ottorino Respighi, Turyn 1935; E. Respighi Ottorino Respighi. Dati biografici ordinati, Mediolan 1954; A. Musat-Popovici Respighi, Bukareszt 1975; E. Respighi Cinquant’anni di vita nella musica (1905-1955), Padwa 1975, 2. wyd. 1977; L. Bragaglia, E. Respighi Il teatro di Respighi, Rzym 1978; L. Bragaglia „Ardente vivo ”. Elsa Respighi tre vite in una, Rzym 1983; F. Nicolodi Musica e musicisti nel ventennio fascista, Fiesole 1984; Ottorino Respighi, praca zbiorowa, red. G. Rostirolla, Turyn 1985; A. Cantù i in. Respighi compositore, praca zbiorowa, Turyn 1985; P. Alverà Respighi, Nowy Jork 1986; L. Gherardi Atteggiamenti medievalistici nell’opera di Ottorino Respighi: la „Lauda per la natività del Signore”, „Rivista internazionale di musica sacra” VII, 1986; A. Piovano Aspetti morfologici e caratteri linguistici del „Concerto a cinque” di Ottorino Respighi, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XIX, 1987; Il Novecento musicale italiano, «Studi di Musica Veneta» XIII, księga kongresowa w Wenecji 1986, red. D. Bryant, Florencja 1988; P. Pedarra, Q. Principe Ottorino Respighi, Mediolan 1990; P. Pedarra Il pianoforte nella produzione giovanile di Respighi, Mediolan 1995.