Vaughan Williams, Ralph

Vaughan Williams Ralph, *12 X 1872 Dawn Ampney (Gloucestershire), †26 VIII 1958 Londyn, angielski kompozytor, pedagog i badacz folkloru angielskiego. Studiował w Royal College of Music w Londynie (1890–92, 1895) u H. Parry’ego, Ch. Wooda, A. Graya i Ch. Stanforda oraz w Trinity College w Cambridge (1892–95). Studia uzupełniał w Berlinie u M. Brucha (1897) i w Paryżu u M. Ravela (1908). W 1903 rozpoczął zbieranie angielskich pieśni ludowych, a w 1904 podjął prace nad edycją hymnów angielskich (The English Hymnal, wyd. 1906, 2. edycja popr. 1933); zainteresowanie angielską muzyką dawną i ludową przejawiło się również w jego pismach (np. eseje Who Wants the English Composer? oraz National Music). W 1909 Vaughan Williams ukończył swą pierwszą symfonię – „Morską”, w 1910 odbyła się premiera jego Fantazji na temat Thomasa Tallisa. Po wybuchu I wojny światowej został wysłany na front, do Francji i Grecji, gdzie służył w korpusie medycznym; zajmował się również organizowaniem amatorskiego muzykowania wśród żołnierzy. Po demobilizacji 1919 objął stanowisko profesora kompozycji w Royal College of Music. W 1922 w Londynie została wykonana jego III Symfonia „Pastoralna”, od tego czasu kompozycje Vaughana Williamsa kilkakrotnie reprezentowały Wielką Brytanię na festiwalach MTMW: w 1924, 1925 (dwukrotnie), 1929, 1931; jego utwory były też wykonywane podczas koronacji króla Jerzego VI (1937) i królowej Elżbiety II (1953). W 1922 kompozytor odbył pierwszą podróż do Ameryki, w 1932 i 1954 wykładał tam ponownie. Dawał wykłady również w Anglii podczas letnich szkół English Folk Dance Society, którego był aktywnym członkiem, a od 1932 prezesem. Wielokrotnie koncertował, prowadząc wykonania utworów własnych i innych twórców. W latach 1920–28 działał jako dyrygent Bach Choir, od 1905 do 1953 jako główny dyrygent Leith Hill Musical Festival. Bliska przyjaźń łączyła go z G. Holstem, którego zaangażował do akcji zbierania angielskiego folkloru (korespondencja obu twórców została opublikowana pod red. U. Vaughan Williams i I. Holsta w 1959).  Przez całe życie był niezwykle aktywny twórczo, na kilka miesięcy przed śmiercią ukończył IX Symfonię. Zmarł we śnie na atak serca, jego prochy złożono w Westminster Abbey w Londynie. Otrzymał wiele nagród, m.in. doktorat h.c. uniwersytetu w Oksfordzie (1919) oraz kilku innych uniwersytetów angielskich, Cobbett Medal (1930), Złoty Medal Royal Philharmonic Society (1930), Collard Life Fellowship (1934), nagrodę im. Szekspira od uniwersytetu w Hamburgu (1937) oraz Medal Alberta przyznawany przez Royal Society of Arts. W 1935 otrzymał Order of Merit – jedyną nagrodę państwową, którą zdecydował się przyjąć (wcześniej odrzucił m.in. propozycję przyjęcia tytułu szlacheckiego).

Vaughan Williams przyczynił się wydatnie do odrodzenia muzyki angielskiej w XX w.; pasja folklorystyczna oraz żywe zainteresowanie muzyką staroangielską nadały jego dziełom rys indywidualny o zabarwieniu narodowym. Obfita twórczość Vaughana Williamsa jest wyrazem głębokiego przekonania, że muzyka powinna trafiać do wszystkich ludzi, stąd w jego spuściźnie obok dzieł o wysokiej randze artystycznej znajdują się kompozycje pisane okazjonalnie, jak np. utwory na zespół wojskowy czy liczne opracowania psalmów i tekstów religijnych na święta kościelne. Uprawiał niemal wszystkie gatunki muzyczne – od oper i symfonii po utwory chóralne dla amatorów i chórów profesjonalnych, koncerty solowe (w tym na tak nietypowe instrumenty jak harmonijka ustna czy tuba) i utwory kameralne, ponadto opracowywał melodie ludowe.

Twórczość Vaughana Williamsa wyrasta z tradycji późnoromantycznej, wzbogacona jest elementami angielskiej muzyki ludowej i renesansowej, impresjonizmu (wpływ studiów u M. Ravela) oraz neoklasycyzmu. Cechy modernistyczne przejawiają się w nietypowych rozwiązaniach formalnych, stosowaniu skal modalnych i politonalności oraz nowoczesnej orkiestracji, z wykorzystaniem oryginalnej barw instrumentu (np. Koncert na tubę basową, Romans na harmonijkę ustną, Sinfonia antartica), a także w traktowaniu głosów wokalnych w sposób kolorystyczny jako dodatkowej warstwy brzmieniowej w orkiestrze (np. Flos Campi); na programowość wskazują tytuły utworów, np. The Lark Ascending (Wzlot skowronka), należący do najbardziej znanych kompozycji Vaughana Williamsa, oraz symfonie — Morska, Londyńska, Antarktyczna. Utwory Vaughana Williamsa cechuje też bogata inwencja melodyczna, najczęściej o proweniencji ludowej, nadającej jego muzyce charakterystyczny, pastoralny wyraz. Niespiesznie rozwijane tematy, wolne tempa i faktura wzbogacana techniką kontrapunktyczną i polifoniczną przy zabarwieniu warstwy melodyczno-harmonicznej elementami muzyki ludowej (modalność, pentatonika) kreują świat spokojny, sielski i skłaniający do kontemplacji.

Szukając inspiracji w muzyce przeszłości Vaughan Williams reprezentował neoklasyczne tendencje swej epoki. Interesowała go angielska twórczość muzyczna doby renesansu, do tego okresu nawiązywał wielokrotnie, m.in. w Fantazji na temat Thomasa Tallisa (1910), uznanej powszechnie za jego pierwsze arcydzieło, czy Mszy g-moll, określanej mianem najlepszej mszy a cappella od czasu W. Byrda, T. Tallisa i J. Tavernera. Fascynacja utworami Bacha zaowocowała nie tylko preludiami organowymi, ale też utworami koncertowymi, jak pełny wigoru Concerto accademico czy koncert na skrzypce i orkiestrę smyczkową, wzorowany na Bachowskim Koncercie d-moll na dwoje skrzypiec. Wpływ muzyki barokowej widoczny jest również w stosowaniu techniki koncertującej, kontrapunktu oraz form polifonicznych (fuga, toccata, passacaglia). Vaughan Williams, choć uważał się za agnostyka, napisał wiele utworów religijnych. Komponował oryginalne utwory na potrzeby kościoła (m.in. Te Deum, Magnificat, Msza g-moll, Dona nobis pacem, opracowania psalmów itd.), dokonał też aranżacji ogromnej liczby pieśni tradycyjnych (zwłaszcza ludowych) i hymnów kościelnych, także wielu kolęd (4 autorskie zbiory kolęd oraz kilka w wydaniach zbiorowych).

Począwszy od lat 40. Vaughan Williams komponował także muzykę do filmu i dla radia, jest też autorem muzyki do sztuk teatralnych, w tym m.in. cieszącej się dużą popularnością muzyki do sztuki Osy (The Wasps) Arystofanesa (1909), jak i do kilku dramatów Szekspira. Twórczość ta nie była publikowana. Muzyka skomponowana do filmu Scott of the Antarctic (1948) posłużyła Vaughanowi Williamsowi do napisania VII Symfonii „Sinfonia antartica” (1949–52), a część pozostałych materiałów została zaaranżowana do suit orkiestrowych.

Pragnąc uchronić angielski folklor od zapomnienia, Vaughan Williams zaczął od 1903 zapisywać rodzime pieśni i tańce ludowe, szukając w nich jednocześnie – podobnie jak Bartók, Kodály czy Szymanowski – inspiracji dla własnych rozwiązań twórczych. Styl angielskiej muzyki ludowej zaadaptował do własnego idiomu w stopniu większym niż inni kompozytorzy angielscy jego czasów; nie tylko pisał własne pieśni w stylu ludowym, ale także włączał je do tworzenia rozbudowanych struktur symfonicznych. W utworach orkiestrowych z reguły nie stosował cytatów, opierając się wyłącznie na skomponowanych przez siebie melodiach o ludowym charakterze; oryginalne cytaty natomiast pojawiają się w jego operach, np. w Hugh the Drover i Sir John in Love. Wśród wczesnych utworów kompozytora dominują pieśni (należące do najlepszych angielskich pieśni z przełomu XIX i XX w.) i utwory kameralne, np. Kwartet smyczkowy g-moll; po większe formy orkiestrowe sięgnął dopiero po kilkumiesięcznym okresie studiów u M. Ravela (1908).

W dorobku Vaughana Williamsa największe znaczenie ma twórczość symfoniczna. Każda z jego 9 symfonii świadczy o nieco innym podejściu do klasycznej formy 4-częściowej (tylko VII Symfonia składa się z 5 części) i kreuje własny świat brzmieniowy. I Symfonia „Morska” jest kompozycją wokalno-instrumentalną. Początkowo pomyślana jako „pieśń o morzu” została rozbudowana do wymiarów pełnej, 4-częściowej symfonii na głosy solowe (sopran i baryton), chór mieszany i orkiestrę. Słowa pochodzą z wierszy W. Whitmana, jednego z ulubionych poetów kompozytora, do którego tekstów Vaughan Williams sięgał wielokrotnie. Zastosowana tu technika chóralna nawiązuje do późnoromantycznej angielskiej tradycji muzyki chóralnej E. Elgara i H. Parry’ego, zaś muzyka posiada charakter programowy, ilustrując nastroje i obrazy związane z morzem. Już w tym pierwszym dziele symfonicznym Vaughana Williamsa zaznaczają się jednak elementy typowe dla jego późniejszej twórczości, np. skłonność do stosowania epilogu, w którym muzyka zamiera aż do całkowitego wyciszenia.

Programowość jest również istotną cechą II Symfonii kompozytora – „Londyńskiej”, która odmalowuje koloryt i nastrój jego ukochanego miasta. Według autora opublikowanej w programie pierwszego koncertu noty programowej, A. Coatesa, I część oddaje energię londyńskich zatłoczonych ulic w ciągu dnia, część wolna opisuje zamglony listopadowy wieczór, scherzo przywołuje pełną zabawy noc sobotnią w ubogich dzielnicach, zaś część ostatnia to „marsz głodnych i niezdolnych do pracy”, zakończony przywołaniem obrazu spokojnej Tamizy. Sam kompozytor nie w pełni akceptował powyższą interpretację, podkreślając, że utwór musi bronić się jako dzieło muzyczne a ewentualne skojarzenia są przypadkowe. Niezależnie od interpretacji jest to pierwsza symfonia Vaughana Williamsa przeznaczona wyłącznie na orkiestrę, zachowująca klasyczny wzorzec formalny: cz. I – allegro sonatowe, cz. II – wariacje oparte na 3 tematach, cz. III – scherzo z triem, cz. IV – allegro sonatowe z wolnym epilogiem. Malarskość i wyobraźnia dźwiękowa kompozytora nasuwają skojarzenie z muzyką Debussy’ego, czemu sprzyja stosowanie swobodnie przesuwanych bloków akordowych w strukturze harmonicznej dzieła. Impresyjność symfonii być może wiąże się z tym, że prawdopodobnie jedną z inspiracji do jej powstania były pejzaże Londynu namalowane przez C. Moneta.

III Symfonię „Pastoralną” sam kompozytor określił krótko: „cztery części, wszystkie wolne” (Molto moderate, Lento moderate, Moderate pesante, Lento). Poważny charakter tej kompozycji wynika z faktu, iż pomysł jej napisania zrodził się podczas pobytu Vaughana Williamsa na froncie I wojny światowej (np. motyw trąbki w II części przypomina wojsk, sygnał), a inspiracją były krajobrazy Francji, naznaczone wojennymi zniszczeniami. M. Kennedy, angielski krytyk, określił dzieło jako panteistyczne requiem dla zmarłych podczas I wojny światowej, oddające nastrój wiecznego odpoczynku; w ostatniej części nastrój ten podkreśla wokaliza sopranu (lub tenora). W III Symfonii kompozytor zastosował politonalność, wprowadził linie melodyczne oparte na skalach modalnych i pentatonice, zaś bloki akordowe prowadził niezależnie od harmonicznych implikacji melodii.

IV Symfonia f-moll bywa uważana za arcydzieło angielskiego modernizmu muzycznego. Cechuje ją klasyczny układ części: Allegro, Andante moderato, Scherzo. Allegro molto, Finale con Epilogo fugato. Allegro molto; jednak jej charakter brzmieniowy (ostre dysonanse) zdecydowanie odbiega od poprzedzającej ją Pastoralnej. Kompozytor stworzył rozbudowaną strukturę symfoniczną z ograniczonego zestawu dwóch czteronutowych motywów (f-e-ges-f oraz f-b-es1-ges1), na których opiera się każda kolejna część dzieła, co nadaje mu wyjątkową spójność i jednolitość. Rozwój akcji symfonicznej rozgrywa się głównie w warstwie harmonicznej utworu, jej kulminacja pojawia się w imponującej fudze części ostatniej. W V Symfonii D-dur Vaughan Williams odszedł od nowatorskiego języka muzycznego IV Symfonii, powrócił w dużej mierze do pastoralnego charakteru swych utworów z lat 20. Symfonia ta stanowi rodzaj podsumowania idiomu stylistycznego Vaughana Williamsa z ostatnich 20 lat, stąd znajdują w niej odbicie ton pastoralny i politonalność III Symfonii, dysonansowość i wirtuozeria kontrapunktyczna IV oraz „księżycowa” muzyka Serenade to Music. Materiał dźwiękowy V Symfonii pochodzi częściowo z opery The Pilgrim’s Progress, wówczas jeszcze nieukończonej. Układ symfonii opiera się tradycyjnie na 4 częściach, jednak o nietypowej kolejności: Preludio. Moderate, Scherzo. Presto, Romanza Lento, Passacaglia. Moderate.

Język VI Symfonii wywodzi się z poprzedniej symfonii, częściej jednak występują w niej brzmienia szorstkie, pojawia się również element groteski, zwłaszcza w scherzu i części finałowej z wolną fugą. Charakter dzieła jest dość posępny, medytacyjny, stąd często symfonię tę określano mianem „wojennej” (ukończona w 1947). Szybko osiągnęła ogromną popularność, w ciągu dwóch lat od premiery doczekała się 100 wykonań, ustępując pod tym względem w muzyce angielskiej jedynie I Symfonii E. Elgara. Sinfonia antartica na orkiestrę, sopran solo i mały chór żeński powstała na podstawie muzyki do filmu Scott of the Antarctic (1948), relacjonującego ekspedycję polarną R. Scotta (1911–12). Kompozytor rozbudował tematy i wzbogacił paletę barw orkiestrowych, podkreślając programowy charakter utworu. Nietypowy skład orkiestry, z wykorzystaniem takich instrumentów jak wibrafon, dzwony, organy, fortepian, czelesta, ksylofon, głosy żeńskie bez tekstu, także maszyna imitująca wiatr, nadają symfonii zimny („arktyczny”) koloryt brzmienia. Kolejne części dzieła opatrzone są w partyturze słownym mottem. Jest to jedyna symfonia Vaughana Williamsa o układzie 5-częściowym; co w połączeniu ze znacznie mniejszą niż w innych symfoniach rolą pracy tematycznej, zbliża ją to do suity obrazującej kolejne etapy arktycznej ekspedycji.

VIII Symfonia ma układ 4-częściowy, ale całkowicie odmienny od tradycyjnego: wariacje bez tematu, scherzo-marsz na instrumenty dęte drewniane, wolna cavatina tylko na smyczki i finałowa toccata, w której kompozytor szeroko wykorzystał instrumenty perkusyjne o określonej wysokości brzmienia; w rezultacie powstał utwór pełen radości i wigoru, z zaskakująco liryczną cavatiną. Ostatnia IX Symfonia jest utworem o charakterze kontemplacyjnym, o głębokim i poważnym nastroju. Ciemny koloryt i powaga najsilniej przejawiają się w części wolnej, choć i następujące po niej Scherzo zabarwione jest smutkiem i melancholią. W częściach skrajnych, utrzymanych w wolnym tempie, również przeważają ciemne barwy (niskie smyczki, rogi, instrumenty dęte blaszane).

Dużą popularnością i uznaniem cieszą się także utwory koncertowe Vaughana Williamsa, zwłaszcza Koncert a-moll na obój i smyczki o typowo pastoralnym charakterze oraz inspirowany poematem G. Mereditha romans The Lark Ascending (Wzlot skowronka) na skrzypce i małą orkiestrę, w którym w partii skrzypiec solo zostały wprowadzone efekty imitujące śpiew ptaków. Natomiast Romans na harmonijkę ustną czy Koncert f-moll na tubę basową, oba z późnego okresu twórczości, świadczą o tym, że kompozytor mimo sędziwego wieku nadal poszukiwał nowych brzmień (por. też symfonie, np. Antartica). Koncert na tubę zawiera 2 solowe kadencje, w pierwszej i ostatniej części, toteż utwór ten, w powiązaniu z zastosowaną techniką koncertującą, zbliża się raczej ku tradycji koncertowej dzieł Bacha (podobnie jak znacznie wcześniejsze Concerto accademico na skrzypce i smyczki) niż do wzorców klasycznych. Do tradycji muzyki dawnej nawiązuje też Fantazja na temat Thomasa Tallisa, w której Vaughan Williams sięgnął do muzyki wybitnego kompozytora z epoki Tudorów. Szesnastowieczny temat Why Fumeth in Fight powierzony został orkiestrze smyczkowej i poddany licznym przekształceniom, zyskując nowe oblicze. Vaughan Williams pisał tę kompozycję z myślą o akustyce katedry w Gloucester, gdzie odbyło się prawykonanie, stąd podział orkiestry na 3 niezależne zespoły: duży, mniejszy 9-osobowy oraz kwartet smyczkowy. Zabieg ten dał możliwość gry bardzo intymnej i bogatej fakturalnie, pozwolił na zastosowanie techniki koncertującej na wzór barokowego concertato, a także nadał utworowi wrażenie przestrzenności.

Spośród oper Vaughana Williamsa najważniejsze znaczenie ma ostatnia: The Pilgrim’s Progress (Wędrówka pielgrzyma), jedno z najwybitniejszych dzieł kompozytora i rezultat niemal 40 lat jego pracy (ukończona w 1949). Jest to 4-aktowy moralitet, osnuty wokół alegorii chrześcijańskiego XVII-wiecznego poety i myśliciela J. Bunyana. Bywa postrzegany jako dzieło kluczowe dla Vaughana Williamsa, zarówno w aspekcie jego postawy duchowej, jak i pod względem języka muzycznego. Najpełniejszy kształt uzyskują tu bowiem idee muzyczne, pojawiające się w całej jego dotychczasowej twórczości – od Fantazji na temat Thomasa Tallisa, przez Sancta Civitas, Symfonię Pastoralną, The English Hymnal, do IV i VI Symfonii oraz pieśni do tekstów angielskich poetów. Zainteresowanie mistycyzmem i chrześcijańskim wizjonerstwem widoczne jest również w innych dziełach kompozytora, m.in. w balecie Hiob oraz 10 pieśniach do słów Blake’a. Ważne miejsce w twórczości Vaughana Williamsa zajmuje muzyka chóralna, w tym utwory religijne, np. Sancta Civitas, Dona nobis pacem, Msza g-moll, Te Deum oraz pieśni chóralne a cappella lub z towarzyszeniem orkiestry, np. Towards the Unknown Region, 5 Mystical Songs, Serenade to Music. W utworach religijnych dominuje prosta melodyka i modalna harmonika, wyraźnie nawiązująca do wzorów renesansowych (Msza g-moll); świeckie pieśni chóralne wpisują się w stylistykę późnego romantyzmu, z gęstą fakturą i harmoniką, szerokimi frazami melodycznymi i bogactwem barw instrumentalnych (w pieśniach z orkiestrą). Kompozytor sięga też do muzyki ludowej i popularnej (np. Folksongs of the Four Seasons, opracowania kolęd i in.). Twórczość chóralna Vaughana Williamsa wykazuje duże zróżnicowanie, zarówno ze względu na obsadę (chór a cappella z akompaniamentem organów lub fortepianu, z głosami solowymi i towarzyszeniem orkiestry symfonicznej), jak i rangę artystyczną – od prostych opracowań hymnów i psalmów przeznaczonych do użytku liturgicznego (oprawa świąt kościelnych), po rozbudowane oratoria i kantaty (Sancta Civitas, Dona nobis pacem). Do najbardziej cenionych pieśni solowych należą cykle: Songs of Travel, The House of Life, On Wenlock Edge, Along the Field i in.; większość pieśni powstała do słów wybitnych poetów angielskich, silne wpływy angielskiej muzyki ludowej zaznaczają się w linii melodycznej i zwrotach harmonicznych. Vaughan Williams odegrał znaczącą rolę w historii muzyki angielskiej, a jego muzyka postrzegana jest jako naturalny łącznik pomiędzy światem muzycznym E. Elgara i B. Brittena; przyczynił się wydatnie do odnowienia stylistycznego angielskiej symfoniki oraz nadania jej rysów typowo narodowych dzięki sięgnięciu do rodzimej muzyki ludowej i najlepszych tradycji starej muzyki angielskiej. O ile w okresie dominacji tendencji awangardowych muzyka Vaughana Williamsa była uznawana za staroświecką, przełom XX i XXI wieku przyniósł renesans popularności kompozytora. W 2008, z okazji 50. rocznicy śmierci twórcy w Wielkiej Brytanii podjęto szereg inicjatyw upamiętniających Vaughana Williamsa; powstały wówczas dwa filmy dokumentalne: O Thou Transcendent: The Life of Vaughan Williams w reżyserii T. Palmera oraz The Passions of Vaughan Williams w reż. J. Birdcuta. W 2013 wydawnictwo Cambridge Univesrity Press opublikowało wieloautorską pracę naukową prezentującą wszechstronnie dorobek Vaughana Williamsa – The Cambridge Companion to Vaughan Williams.  

Literatura: M. Kennedy A Catalogue of the Works of Ralph Vaughan Williams, Londyn 1982, zrewid. 2. wyd. 1996; S. Connock Ralph Vaughan Williams. Full Discography, Aldeburgh 1995; A.E.F. Dickinson An Introduction to the Music of Ralph Vaughan Williams, Londyn 1928; F. Howes The Dramatic Works of Ralph Vaughan Williams, Londyn 1937; H. Foss Ralph Vaughan Williams. A Study, Londyn 1950, przedr. Westport (Connecticut) 1974; Ralph Vaughan Williams i Gustav Holst. Heirs and Rebels, red. U. Vaughan Williams i I. Holst, Londyn 1959 oraz Westport (Connecticut) 1980 (zawiera korespondencję z Holstem oraz wczesne artykuły Vaughana Williamsa); A.E.F. Dickinson Vaughan Williams, Londyn 1963; U. Vaughan Williams Ralph Vaughan Williams. A Biography, Londyn 1964, poszerz. 1992; E.S. Schwartz The Symphonies of Ralph Vaughan Williams, Amherst (Massachusetts) 1964; M. Kennedy The Works of Ralph Vaughan Williams, Londyn 1964, zrewid. 1980, przedr. 2002; M. Hurd Vaughan Williams, Londyn 1970; R. Douglas, Working with Ralph Vaughan Williams, Londyn 1972, przedr. 1988; H. Ottaway Vaughan Williams. Symphonies, Londyn 1972, przedr. 1977, 1980, 1987; L.-W. Hesse Studien zum Schajfen des Komponisten Ralph Vaughan Williams, Ratyzbona 1983; W. Mellers Vaughan Williams and The Vision of Albion, Londyn 1989; J. Northrop Moore Vaughan Williams. A Life in Photographs, Londyn 1992; Vaughan Williams. Studies, red. A. Frogley, Cambridge 1996; P. Holmes Vaughan Williams. His Life and Times, Londyn 1997; S. Heffer Vaughan Williams, Boston 2001; A. Frogley Vaughan Williams’s Ninth Symphony, Oksford 2001; D. Manning Vaughan Williams on Music, Oksford-Nowy Jork 2008; O. Neighbour Ralph, Adeline, and Ursula Vaughan Williams: Some Facts and Speculation, „Music & Letters” nr 89, 2008; A. Frogley A. J. Thomson, The Cambridge Companion to Vaughan Williams, Cambridge 2013.