Stanford [st’ænFrd] Sir Charles Villiers, *30 IX 1852 Dublin, †29 III 1924 Londyn, irlandzki kompozytor, pedagog i dyrygent. Pochodził z protestanckiej rodziny prawników, jego rodzice byli amatorami muzyki; w swym domu przyjmowali osobistości świata intelektualnego i artystycznego, w 1860 gościł tam J. Joachim. Początkowo Stanford uczył się w Dublinie u R.M. Leveya (skrzypce), M. Quarry’ego (fortepian) i R. Stewarta (organy i kompozycja), a od 1862 w Londynie u A. O’Leary’ego (kompozycja) i E. Pauera (fortepian). W 1870 wstąpił do klasy organów w Queens’ College w Cambridge, w 1871 został asystentem dyrygenta, a w 1873 dyrygentem Cambridge University Musical Society; stanowisko to piastował przez 20 lat, lecz studia muzyczne kontynuował od 1873 w Trinity College w Londynie, gdzie w latach 1874–92 pełnił funkcję organisty, dając stałe recitale. Odtąd dzielił swój czas pomiędzy Cambridge i Londyn. Z polecenia Joachima, z którym połączyła go długoletnia przyjaźń, uzupełniał w 1875 studia kompozytorskie u C. Reineckego w Lipsku, a w 1876 u F. Kiela w Berlinie. Od 1877 organizował w Cambridge koncerty symfoniczne i zapraszał do udziału w nich wybitnych artystów (m.in. J. Joachima, R. Hausmanna, H. Richtera), występował też jako pianista kameralista. W 1883 został profesorem kompozycji i dyrygentem orkiestry nowo powstałego Royal College of Music w Londynie, a w 1887 – profesorem muzyki na uniwersytecie w Cambridge jako następca G. Macfarrena; w latach 1891–93 organizował tam uroczystości nadania tytułu doktora honoris causa M. Bruchowi, P. Czajkowskiemu, A. Dvořakovi i C. Saint-Saënsowi. Był także dyrygentem London Bach Choir (1886–1902), Leeds Philharmonic Society (1897–1909) i Leeds Festival (1901–10), dyrygował też stale na wielu festiwalach muzycznych w Anglii. Otrzymał doktoraty honoris causa uniwersytetu w Oksfordzie (1883) i Cambridge (1888), a 1902 – tytuł szlachecki. Został pochowany w opactwie Westminsterskim.
Postać Stanforda ukazywana była do niedawna jako symbol angielskiego konserwatyzmu muzycznego. Sprawiły to głównie jego poglądy zawarte w publikacjach i przekazane przez uczniów. Ideałem twórcy był dlań Brahms, cenił Czajkowskiego i Dvořaka, Verdiego stawiał wyżej od Wagnera, nie akceptował twórczości R. Straussa, a nowsze kierunki odrzucał całkowicie. Jego dzieła były cenione przez współczesnych; opery, do których przykładał szczególną wagę, cieszyły się powodzeniem zwłaszcza w Niemczech (wiele z nich ma niemieckie wersje językowe), ale prawdziwy sukces odniosła tylko III Symfonia „Irlandzka” (1887), wykonywana w Europie i Stanach Zjednoczonych pod dyrekcją H. von Bülowa, H. Richtera i G. Mahlera. Po I wojnie światowej twórczość Stanforda uznano za przebrzmiałą; część jego utworów pozostała w rękopisie, wiele nie doczekało się wykonania. Nazwisko Stanforda przetrwało w historii muzyki angielskiej dzięki stale utrzymującym się w anglikańskiej praktyce liturgicznej services oraz niektórym pieśniom wielogłosowym i solowym, a przede wszystkim dzięki jego legendarnej sławie pedagoga, który wykształcił kilka generacji najwybitniejszych twórców angielskich, w tym A. Blissa, F. Bridge’a, G. Holsta, H. Howellsa, J. Irelanda i R. Vaughana Williamsa. W ostatnich latach zaznaczyło się ponowne zainteresowanie twórczością Stanforda, wywołane pojawieniem się licznych nagrań (komplety symfonii, pieśni). Obecnie zauważono, że Stanford był pierwszym kompozytorem, który na wielką skalę czerpał inspirację z dawnej muzyki angielskiej, także ludowej i religijnej, oraz z muzyki ludowej i poezji Irlandii, torując drogę folklorystycznym poszukiwaniom swych najwybitniejszych uczniów, jak Holst i Vaughan Williams. Niektóre dzieła Stanforda, jak opera Shamus O’Brien czy chóralna ballada Phaudrig Crohoore, zaliczane są czasem do irlandzkiej muzyki narodowej. Wspomniane inspiracje, niekiedy ujawniane w postaci cytatów (III Symfonia), ukształtowały język muzyczny dzieł Stanforda konsekwentnie diatoniczny zarówno w wymiarze melodycznym, jak i harmonicznym, co można również odczytywać jako artystyczny sprzeciw wobec nurtu postwagnerowskiego w muzyce europejskiej. Szczególną wartość przedstawiają jego symfonie i cykliczne dzieła kameralne, odznaczające się świeżością inwencji melodycznej, mistrzowskim ujęciem formalnym i starannym wykończeniem szczegółów. Obok dzieł E. Elgara należą one do najwybitniejszych osiągnięć muzyki angielskiej przełomu XIX i XX wieku.
Literatura: F. Hudson A Catalogue of the Works of Charles Villiers Stanford (1852–1924), „The Music Review” XXV, 1964, wyd. 2. uzup. „The Music Review” XXXVII, 1976; Charles Villiers Stanford by Some of his Pupils, „Music and Letters” V, 1924; T.F. Dunhill Charles Villiers Stanford. Some Aspects of his Life and Works, „Proceedings of the Royal Musical Association” LIII, 1926/27; H.P. Greene Charles Villiers Stanford, Londyn 1935; G. Norris Stanford, the Cambridge Jubilee and Tchaikovsky, Newton Abbot 1980.
Kompozycje:
Instrumentalne:
Koncert B-dur na fortepian i orkiestrę, 1874
Koncert D-dur na skrzypce i orkiestrę, 1875
I Symfonia B-dur, 1876
I Sonata op. 11 na skrzypce i fortepian, 1877
2 sonaty na wiolonczelę i fortepian, 1877, 1889
II Symfonia d-moll „Elegiac”, 1879, 2. wersja 1882
2 kwartety fortepianowe, 1879, 1913
Koncert d-moll na wiolonczelę i orkiestrę, 1880
Sonata Des-dur op. 20 na fortepian, ok. 1884
Kwintet fortepianowy op. 25, 1886
III Symfonia f-moll „Irish” op. 28, 1887
IV Symfonia F-dur op. 31, 1888
Suita D-dur op. 32 na skrzypce i orkiestrę, 1888
3 tria fortepianowe, 1889, 1899, 1918
8 kwartetów smyczkowych, 1891–1919
V Symfonia D-dur „L’Allegro ed il Pensieroso ” op. 56, 1894
Fantasia and Toccata op. 57 na organy, 1894
Suite of Ancient Dances op. 58, 1895
I Koncert G-dur op. 59 na fortepian i orkiestrę, 1894
II Sonata op. 70 na skrzypce i fortepian, ok. 1898
Concert Variations upon an English Theme „Down among the dead men” op. 71 na fortepian i orkiestrę, 1898
I Koncert D-dur op. 74 na skrzypce i orkiestrę, 1899
I Rapsodia irlandzka op. 78 na orkiestrę, 1902
Koncert klarnetowy a-moll op. 80 na wiolonczelę i orkiestrę, 1902
II Rapsodia irlandzka „The Lament for the Son of Ossian” op. 84 na orkiestrę, 1903
6 Preludes op. 88 na organy, 1903
[3] Irish Dances op. 89 na skrzypce i fortepian, 1903
2 kwintety smyczkowe, 1903
3 Rhapsodies from Dante op. 92 na fortepian, 1904
VI Symfonia Es-dur „In memoriam G.F. Watts” op. 94, 1905
Serenada F-dur op. 95, na 9 instrumentów, 1905
6 Short Preludes and Postludes op. 101 na organy, 1907 oraz op. 105, 1908
Fantasia and Fugue op. 103 na organy, 1907
Te Deum and Canzone op. 116 na organy, ok. 1909
Fantasia and Idyll op. 121 na organy, 1910
VII Symfonia d-moll op. 124, 1911
II Koncert c-moll op. 126 na fortepian i orkiestrę, 1911
Sonata op. 129, na klarnet lub altówkę i fortepian, 1911
III Rapsodia irlandzka op. 137, na wiolonczelę i orkiestrę, 1913
IV Rapsodia irlandzka „The Fisherman of Lough Neagh and what he saw” op. 141 na orkiestrę, 1913
V Rapsodia irlandzka op. 147, 1917
Night Thoughts op. 148 na fortepian, 1917
I Sonata op. 149 na organy, 1917
II Sonata „Eroica” op. 151 na organy, 1917
III Sonata „Britannica” op. 152 na organy, 1917
IV Sonata „Celtica” op. 153 na organy, 1918
6 Irish Sketches op. 153 na skrzypce i fortepian, 1918
V Sonata „Quasi una Fantasia” op. 159 na organy, 1918
Ballata and Ballabile op. 160 na wiolonczelę i orkiestrę, 1918
An Irish Concertino d-moll op. 161, na skrzypce, wiolonczelę i orkiestrę, 1918
II Koncert g-moll op. 162 na skrzypce i orkiestrę, 1918
Preludes in all the Keys na fortepian, 2 z.: nr 1–24 op. 163, 1918, nr 25–48 op. 179, 1921
2 sonaty op. 165 na skrzypce i fortepian, ok. 1919
A Song of Agincourt op. 168 na orkiestrę, ok. 1918, 2. wersja 1919
Ballada g-moll op. 170 na fortepian, 1919
III Koncert Es-dur op. 171 na fortepian i orkiestrę, 1919
Wariacje op. 180 na skrzypce i orkiestrę, 1921
Concert Piece op. 181, na organy, instrumenty dęte blaszane, kotły i smyczki, 1921
5 Bagatelles in Valse Form op. 183 na skrzypce i fortepian, 1921
3 Nocturnes op. 184 na fortepian, 1921
Fantasia upon the tune „Intercessor” by C.H.H. Parry op. 187 na organy, 1922
4 Intermezzi op. 189 na organy, 1923
VI Rapsodia irlandzka op. 191, na skrzypce i orkiestrę, 1922
3 Preludes and Fugues op. 193 na organy, 1922
cykle miniatur, kaprysy, toccaty, sonatiny, tańce na fortepian, m.in. 10 Dances, Old and New op. 58, ok. 1894, 4 Irish Dances op. 89, 1903
4 uwertury koncertowe na orkiestrę
utwory na orkiestrę dętą
Wokalno-instrumentalne:
ponad 130 pieśni na 2–8 głosów a cappella z lat 1870–1923, m.in. A Cycle of [9] Songs op. 68, sł. A. Tennyson, 1897
6 Irish Folksongs op. 78, Londyn 1901
8 Partsongs op. 119, 1910
6 Irish Airs, sł. T. Moore, Londyn 1922
liczne anthems, motety łacińskie, m.in. Three Motets op. 38, Londyn 1905
motety angielskie oraz msze na 4-8 głosów
na głosy solowe, chór i orkiestrę:
Msza G-dur op. 46, 1893
Msza „Via victrix 1914–1918” op. 173, 1919
Requiem op. 63, 1897
Te Deum op. 66, 1898
Stabat Mater op. 96, 1907
oratoria:
The Three Holy Children op. 22, sł. biblijne, 1885
Eden op. 40, sł. R. Bridges, 1891
ballady, m.in.:
The Voyage of Maeldune op. 34, sł. A. Tennyson, 1889
The Battle of the Baltic op. 41, sł. T. Campbell, 1891
Phaudrig Crohoore op. 62, sł. J.S. Le Fanu, 1896
ody, m.in.:
Elegiac Ode op. 21, sł. W. Whitman, 1884
Carmen saeculare op. 26, sł. A. Tennyson, 1887
The Bard op. 50, sł. T. Gray, 1895
Songs of the Sea op. 91, sł. H. Newbolt, 1904
Songs of the Fleet op. 117, sł. H. Newbolt, 1910
ponad 170 pieśni solowych i duetów z towarzyszeniem fortepianu
Sceniczne:
opery:
The Veiled Prophet of Khorassan, libretto W.B. Squire wg Laila Rookh T. Moore’a, wyst. Hanower 1881
Savonarola, libretto G.A. A’Beckett, wyst. Hamburg 1884
The Canterbury Pilgrims, libretto G.A. A’Beckett, wyst. Londyn 1884
Lorenza, libretto A. Ghislanzoni i F. Fontana, 1894
Shamus O’Brien, libretto G.H. Jessop wg J.S. Le Fanu, wyst. Londyn 1896
Christopher Patch, libretto B.C. Stephenson i G.H. Jessop, ok. 1897
Much Ado about Nothing, libretto J.R. Sturgis wg W. Szekspira, wyst. Londyn 1901
The Critic, libretto L.C. James wg R.B. Sheridana, wyst. Londyn 1916
The Travelling Companion, libretto H. Newbolt wg H.C. Andersena, wyst. Liverpool 1925
muzyka do sztuk teatralnych, m.in. Ajschylosa, H.W. Longfellowa, Sofoklesa, A. Tennysona
opracowania utworów J.S. Bacha, G.F. Händla, H. Purcella
Prace:
Musical Composition. A Short Treatise for Students, Londyn 1911
Brahms and his Music, Londyn 1912
Pages from an Unwritten Diary, Londyn 1914
Studies and Memories, Londyn 1908, zbiór artykułów z 1. 1889–1907, m.in. Defence of Richard Wagner. Reply to Rowbotham („Nineteenth Century” XXIV, 1888), Verdi’s „Falstaff’ oraz Some Aspects of Musical Criticism in England („Fortnightly Review” LIII, 1893 oraz LV, 1894), Music of the Nineteenth Century („Times Literary Supplement” z 22 XII 1905)
Interludes, Records and Reflections, Londyn 1922, zbiór artykułów z lat 1914–21, m.in. W.S. Bennett, 1816–1875 („The Musical Quarterly” II, 1916), Some Recent Tendencies in Composition („Proceedings of the Musical Association” XLVII, 1920/21)
Some Thoughts Concerning Folk-Song and Nationality, „The Musical Quarterly” I, 1915
On the Study of Music, „Music and Letters” VII, 1926
wydania:
zbiory na głos solo i fortepian:
[50] Songs of Old Ireland, sł. A.P. Graves, 1882
Irish Songs and Ballads, sł. A.P. Graves, 1893
The Irish Melodies of Thomas Moore. The Original Airs Restored and Arranged op. 60, 1895
[50] Songs of Erin op. 76, 1901
***
H. Purcell Ten Sonatas in Four Parts, w: The Works of Henry Purcell, t. 7, 1896
The Complete Collection of Irish Music as Noted by George Petrie, 3 t., 1902–05.
