Sikorski, Tomasz

Sikorski Tomasz, *19 V 1939 Warszawa, †13 XI 1988 Warszawa, kompozytor i pianista, syn Kazimierza. Studiował w PWSM w Warszawie: w latach 1956–62 kompozycję pod kierunkiem ojca (uzyskując dyplom z odznaczeniem) oraz w 1956–61 fortepian u Z. Drzewieckiego. W latach 1961–63 jego zainteresowania koncentrowały się wokół muzyki elektronicznej; powstały wówczas utwory z wykorzystaniem taśmy magnetofonowej: Antyfony i Echa II, za które kompozytor uzyskał wyróżnienie na V Konkursie Młodych ZKP. W 1965, dzięki stypendium rządu francuskiego, Sikorski studiował u N. Boulanger w Paryżu. W latach 1963–68 wykładał instrumentację i czytanie partytur w PWSM w Warszawie. W 1963, obok Z. Krauzego i J. Tilbury’ego, był jednym z inicjatorów powstania „Warsztatu Muzycznego”, zespołu wykonującego muzykę współczesną. W 1967 założył zespół Ad novum, którego stały skład, oprócz kompozytora, tworzyli: Z. Rudziński (fortepian), A. Wojakowski (flet) i K. Woźniak (perkusja). Sikorski był utalentowanym pianistą, występował na festiwalach MTMW w Sztokholmie (1966), Atenach (1979) i Brukseli (1981) oraz wielokrotnie na Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień” jako wykonawca własnych utworów. W latach 1965–74 brał udział w pracach komisji repertuarowej festiwalu „Warszawska Jesień”, od 1971 do 1974 był jej przewodniczącym, a od 1973 do 1975 członkiem Zarządu Głównego ZKP. W latach 1975–76 przebywał w Stanach Zjednoczonych na stypendium Senior Fulbright Program. Działał wówczas w Columbia-Princeton Electronic Music Center w Nowym Jorku, gdzie skomponował utwór Samotność dźwięków, oraz w Electronic Music Studio w Yale University w New Haven. W latach 80. koncentrował się na pracy kompozytorskiej. Wydawcami utworów Sikorskiego są: PWM, Edition Modern, Moeck i Agencja Autorska.

Tomasz Sikorski był jednym z głównych przedstawicieli nurtu minimalistycznego w muzyce polskiej. Stworzył oryginalny styl muzyczny, charakteryzujący się połączeniem cech zarówno minimalizmu, jak i sonoryzmu. Estetykę jego muzyki wyróżniała ponadto programowość. W twórczości Sikorskiego zaznacza się ewolucja od utworów z lat 60. i 1. połowy lat 70., cechujących się większą rolą środków sonorystycznych, do dzieł z 2. połowy lat 70. i z lat 80., wyraźnie minimalistycznych.

Sikorski stosował w swych kompozycjach typowe dla nurtu minimalistycznego procedury: powtarzalność struktur, ograniczenie materiału muzycznego i stosowanych technik, posługiwanie się małymi motywami muzycznymi, techniką przesunięcia fazowego. Charakterystycznym wyróżnikiem jego twórczości było wprowadzanie różnych rodzajów powtarzalności: z jednoczesnym przyspieszaniem lub zwalnianiem (Vox humana), z zastosowaniem techniki przesunięcia fazowego (Diafonia, Choroba na śmierć), nieregularnej (Vox humana) oraz aperiodycznej, tj. repetycji z aperiodyczną zmianą czasu trwania dźwięków i pauz (Music in Twilight, Inne głosy), powtarzalności „ad libitum” (Concerto breve, Inne głosy), falowania (ondulazione), polegającego na naprzemiennym przyspieszaniu i zwalnianiu podczas powtarzania, aż po zwykłą powtarzalność (Struny w ziemi). To zróżnicowanie techniki repetycyjnej powodowało interesujące rezultaty dźwiękowe i sprawiało, że muzyka Sikorskiego mimo ograniczenia technik i materiału muzycznego wyróżniała się wielkim bogactwem niuansów kolorystycznych. Największe ograniczenie materiałowe w twórczości Sikorskiego – sprowadzone tylko do jednego dźwięku – cechowało Samotność dźwięków. W pozostałych dziełach kompozytor stosował mniej rygorystyczne ograniczenia materiałowe, np. materiał muzyczny danej kompozycji tworzyło kilka jakości sonorystycznych, które poddawane były technice repetycji. Materiał Vox humana stanowiły 3 takie jakości: akord w partii fortepianu, jednoczesne, długo trwające tryle w instrumentach dętych blaszanych i długo trwające dźwięki.

Technikę przesunięcia fazowego zastosował Sikorski w kilku utworach w różnych wariantach. Polegała ona m.in. na niejednoczesnym rozpoczęciu gry przez obydwu pianistów, wykonujących ten sam materiał dźwiękowy (Diafonia) lub wykonywaniu w dwóch różnych tempach jednakowych partii fortepianowych (Muzyka nasłuchiwania). W Paesaggio d’inverno na orkiestrę smyczkową ciekawy efekt kolorystyczny dało zastosowanie techniki przesunięcia fazowego dla dwóch ugrupowań współbrzmień o jednakowym rytmie, w niewielkim stopniu różniących się jednak pod względem budowy interwałowej; przesunięcie w fazie było rezultatem wykonywania tych ugrupowań współbrzmień w dwóch różnych tempach.

Cechy sonorystyczne muzyki Sikorskiego polegają na wykorzystaniu struktur o oryginalnej barwie, wiążących się z konkretnymi instrumentami, rozmaitych rodzajów artykulacji, klasterów i innych ciekawych efektów brzmieniowych (np. glissanda sopranu w Antyfonach czy efekt dźwiękowy związany z bezgłośnym naciśnięciem dolnej części klawiatury fortepian w Sequenza i Vox humana). Zainteresowanie kompozytora zjawiskiem ataku i wybrzmienia dźwięku widoczne jest w utworze Sonant na fortepian. Kontrast między atakiem a wybrzmieniem został wykorzystany w konstrukcji tej kompozycji, w postaci dwuczęściowej struktury. Pierwszą jej częścią jest fragment złożony z 2 lub więcej współbrzmień, grany jednorazowo, w dynamice sf lub sff oraz pp, w tempie il più presto possibile (symbolizuje on „atak”). Symbolem „wybrzmienia” natomiast jest druga część struktury, którą tworzą przeważnie 2 współbrzmienia grane w swobodnym następstwie, w cichej dynamice, powtarzane od 3 do 15 (lub więcej) razy. Z nurtem sonorystycznym wiążą się w utworach Sikorskiego również subtelne, drobne zróżnicowania kolorystyczne, a także rytmiczne (osiągane poprzez zastosowanie techniki przesunięcia fazowego, np. Pejzaż zimowy) i melodyczne (Struny w ziemi). Te cechy wskazują na pewne zbieżności jego muzyki z nurtem impresjonistycznym.

Sikorski stosował w swych utworach nietypowe obsady (np. Echa II na 1–4 fortepiany, perkusję i taśmę, Inne głosy na 24 instrumenty dęte, 4 gongi i dzwony, Vox humana na 80-osobowy chór mieszany, 2 fortepiany koncertujące, instrumenty dęte blaszane, 4 gongi i 4 tam-tamy). Kompozytor preferował w swej twórczości fortepian; tworzył zarówno solowe utwory na ten instrument, jak i powierzał mu partie koncertujące w utworach orkiestrowych i wokalno-instrumentalnych. Typowe dla muzyki Sikorskiego było ponadto zestawienie partii fortepianu z grupą instrumentów dętych oraz perkusją (Homofonia, Concerto breve), stosowane także w utworach wokalno-instrumentalnych (Vox humana, Prologi). Charakterystyczną cechą jego stylu była ściszona dynamika, choć zarazem wprowadzał zróżnicowane określenia dynamiczne.

Wyróżnikiem muzyki Sikorskiego było także występowanie symetrii, zarówno w budowie współbrzmień (Holzwege, Na smyczki), jak i zmianach dynamiki (Sequenza I) oraz tempa (Echa II). Symetria cechowała niekiedy także całe kilkutaktowe fragmenty muzyczne.

Sikorski czerpał inspiracje z literatury (w Strunach w ziemi jest to wczesny wiersz J. Joyce’a, w Zertstreutes Hinausschauen i Milczeniu syren – nacechowana pesymistyczną ekspresją proza F. Kafki, w kompozycji W dali ptak – utwór S. Becketta), filozofii egzystencjalistycznej M. Heideggera (Holzwege) oraz twórczości prekursorów tego kierunku, S. Kierkegaarda (Choroba na śmierć) i F. Nietzschego (La notte). W jego twórczości wyraźnie zaznacza się także aspekt humanistyczny, przejawiający się np. w sposobie potraktowania głosu w Vox humana, gdzie chór (śpiewający bez tekstu: z zamkniętymi ustami lub na samogłosce a) w istocie wyraża najrozmaitsze zachowania i uczucia ludzkie, od śmiechu po cierpienie, ból. Równie silny jest związek jego muzyki z naturą – kompozytor zarówno sugeruje w tytułach utworów wyobrażenie krajobrazu (Muzyka z oddali, Pejzaż zimowy), jak i tworzy poetycką metaforę muzyczną w Strunach w ziemi, odsyłając słuchacza do wiersza Joyce’a, opisującego muzykę rodzącą się w krajobrazie – „Ze strun w powietrzu, w ziemi”… Twórczość Sikorskiego, poprzez syntezę cech minimalistycznych i sonorystycznych oraz elementów programowych, stanowi jedno z najbardziej oryginalnych zjawisk w muzyce polskiej XX wieku.

Literatura: T. Kaczyński „Antyfony ” Tomasza Sikorskiego oraz „Concerto breve” Tomasza Sikorskiego, „Ruch Muzyczny” 1963 nr 22 oraz 1965 nr 17; J. Jaroszewicz „Sequenza I” Tomasza Sikorskiego, „Ruch Muzyczny” 1966 nr 22; T. Marek Composers Workshop. Tomasz Sikorski, „Polish Music” 1971 nr 4; A. Chłopecki Cztery dominanty, „Ruch Muzyczny” 1989 nr 24; E. Grosman Tomasz Sikorski – zarys monograficzny twórczości, praca magisterska, Akademia Muzyczna w Krakowie, 1992 (zawiera kalendarium, wykaz twórczości i bibliografię); E. Wójtowicz Sylwetka Tomasza Sikorskiego (1939–1988), w: Muzyka polska 1945–1995, red. K. Droba, T. Malecka i K. Szwajgier, Kraków 1996; V. Przech Utwory na fortepian solo Tomasza Sikorskiego (struktura, aspekty wykonawcze, wobec nurtu minimal music), «Muzyka Fortepianowa» XI, w: «Prace Specjalne Akademii Muzycznej w Gdańsku» nr 56, red. J. Krassowski i in., Gdańsk 1998; J. Miklaszewska Repetycje i metamorfozy struktur brzmieniowych w twórczości minimalistycznej Tomasz Sikorskiego, w: Minimalizm w muzyce polskiej, Kraków 2003.