Nietzsche, Friedrich

Nietzsche [nˊi:csz^e] Friedrich Wilhelm, *15 X 1844 Röcken (k. Lipska), †25 VIII 1900 Weimar, niemiecki filozof i filolog polskiego pochodzenia. Ukończył filologię klasyczną na uniwersytecie w Lipsku. W trakcie studiów poznał pracę A. Schopenhauera Die Welt ais Wille und Vorstellung, która ukształtowała jego i zainteresowania filozoficzne. W 1868 poznał R. Wagnera, zawiązała się jedna z najważniejszych przyjaźni intelektualno-artystycznych w historii kultury europejskiej XIX w. W 1869 (jeszcze przed promocją doktorską) objął jako profesor katedrę filologii klasycznej na uniwersytecie w Bazylei. W latach 1870–71 napisał swą pierwszą pracę filozoficzną Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik, dedykowaną Wagnerowi. W latach 1873–76 pracował nad 4 rozprawami, które opublikował wspólnie jako Unzeitgemässe Betrachtungen – czwarta z nich to praca Richard Wagner in Bayreuth, gorąca apologia osobowości i twórczości Wagnera. Pobyt w Bayreuth w VIII 1876, konsternacja z powodu przepychu i nacjonalistycznego triumfalizmu przygotowań do światowej premiery Pierścienia Nibelungów przyczyniły się do zerwania przyjaźni z Wagnerem. W 1877 lekarze rozpoznali u Netzschego uszkodzenia siatkówki oczu i chorobę centralnego układu nerwowego, która spowodowała, iż 2 lata później Nietzsche zrezygnował z kariery akademickiej. W latach 1878–79 wydał kolejne tomy pracy Menschliches, Allzumenschliches, w 1881 Morgenröte, w 1882 pierwszą wersję Die fröhliche Wissenschaft, w latach 1883–85 cztery części poetycko-filozoficznej rozprawy Also sprach Zarathustra, w 1886 rozprawę Jenseits von Gut and Böse, w 1887 pracę Zur Genealogie der Moral. W 1888 napisał dwa pamflety przeciwko byłemu przyjacielowi Der Fall Wagner i Nietzsche contra Wagner oraz Der Antichrist, Götzendämmerung i autobiograficzny tekst Ecce homo opublikowany pośmiertnie w 1901. Ostateczne załamanie zdrowia psychicznego nastąpiło w I 1889. Ostatnie prace Nietzschego, rozmaite refleksje pozostawione w notatkach, wydano pośmiertnie pt. Wille zur Macht.

Myśl filozoficzna Nietzschego oddziałała bardzo silnie na świadomość artystyczną pokolenia późnych romantyków i modernistów, a jego teksty stały się bezpośrednim źródłem inspiracji wielu dzieł muzycznych. Pierwsza rozprawa filozoficzna Nietzschego Narodziny tragedii… odegrała w latach 90. XIX w. zasadniczą rolę w recepcji myśli filozoficzno-estetycznej Schopenhauera, aczkolwiek była jej swoistą, indywidualną interpretacją. Nietzsche dokonał w niej słynnego rozróżnienia 2 podstawowych „żywiołów”, rządzących twórczością artystyczną: 1. apollińskiego, typowego dla porządku kultury, w którym dominuje principium individuationis, a więc indywidualna podmiotowość, postawa spokoju i intelektualnego dystansu wobec świata, ale także element pozoru, snu czy złudy; 2. dionizyjskiego, bliższego porządkowi natury, który charakteryzuje się zatraceniem podmiotowości w stanie swoistej symbiozy z przyrodą (mistyczną „prajednią”); stan ów jest zarazem intuicyjnym aktem poznania najwyższej prawdy istnienia, któremu towarzyszą skrajne doznania: radości i cierpienia. Domeną żywiołu apollińskiego jest sztuka epicka i obrazowa, domeną żywiołu dionizyjskiego – liryka i muzyka. W ślad za Schopenhauerem Nietzsche rozumiał tę ostatnią za bezpośrednie odbicie „woli” jako istoty świata, sztukę „wszechsymboliczną” ujmującą sferę przedzjawiskową („universalia ante rem”). Tragedię helleńską, a także wskrzeszający jej ideę dramat muzyczny Wagnera zinterpretował jako syntezę obu żywiołów: apollińskiej złudy indywidualnego mitu tragicznego z jednej strony, zaś dionizyjskiego „szału” muzyki jako wyrazu żądzy istnienia z drugiej.

Stosunek Nietzschego do Wagnera był zrazu pełen entuzjazmu i uwielbienia, stopniowo nabierał polemicznego charakteru, by wraz z rozstaniem się przyjaciół przemienić się w otwartą i ostrą kontrowersję. Niezależnie od psychologicznych uwarunkowań rozwoju wydarzeń, takich jak megalomania Wagnera i choroba psychiczna Nietzschego, dużą rolę odegrała tu ewolucja myśli Nietzschego: od schopenhauerowskiego, metafizycznego idealizmu ku naturalistycznej filozofii człowieka i radykalnie krytycznej filozofii kultury. Nietzsche dokonał „przewartościowania wszystkich wartości”, odrzucił „hipotezę Boga”, przyjął wreszcie wolę istnienia i samorealizację człowieka – w przeciwieństwie do Schopenhauera – nie jako zło, lecz podstawowe dobro człowieczeństwa. Sympatię do żywiołu dionizyjskiego przetworzył w krańcową afirmację indywidualizmu, wewnętrznej „woli mocy”. Z tej perspektywy ocenił ostatecznie sztukę Wagnera, a w szczególności tetralogię Pierścień Nibelunga i Parsifala jako przejaw chrześcijańskiego obskurantyzmu, negacji życia, dziwacznego pomieszania sensualizmu ze spirytualizmem, wreszcie jako wypaczoną i niekonsekwentną transpozycję myśli Schopenhauera na dramat muzyczny. Zarzucił Wagnerowi aktorski pretensjonalizm i histrionizm. W muzyce romantycznej dostrzegł objawy rozkładu, słabości i neurozy, profetycznie wyprzedzając jej krytykę przez pierwszą awangardę XX w. Jako ideał sztuki „dionizyjskiej” przeciwstawił dramatowi muzycznemu Wagnera operę Carmen Bizeta, w której upatrywał najistotniejsze wartości kultury śródziemnomorskiej: związek z naturą, zdrowie, młodość, radość, ale i szczególnego rodzaju fatalizm i autentyczny tragizm, zarazem poczucie konstrukcji i organizacji przeciwstawne amorfii „nieskończonej melodii” (rozprawy Sprawa Wagnera i Nietzsche contra Wagner).

Polemika Nietzschego z Wagnerem ma większe znaczenie dla historii filozofii niż muzyki. Pominięta została w niej całkowicie kwestia wartości dzieła sztuki (B. Magee), rozważanego w kategoriach traktatu filozoficznego (Nietzsche wypowiadał się autorytatywnie na temat dzieł, których nigdy w całości nie poznał i nie widział na scenie, popełniał rażące pomyłki w relacjonowaniu ich fabuły dramatycznej). Jest ona jednak zapowiedzią ważnego w XX w. nurtu rozważań o sztuce, który przejawił się najpierw w szkole frankfurckiej, szczególnie w myśli Th. Adorna, a następnie w koncepcjach filozofów postmodernizmu. Istotą tych rozważań jest ujęcie sztuki w kontekście radykalnie naturalistycznej, socjologiczno-historycznej filozofii człowieka.

Idee Nietzschego stały się szczególnie bliskie dwóm kompozytorom przełomu XIX i XX w.: R. Straussowi i K. Szymanowskiemu, aczkolwiek inspirowały wielu innych kompozytorów, m.in. G. Mahlera, F. Deliusa, A. Schönberga czy np. młodego M. Karłowicza. R. Strauss był zafascynowany płynącą z filozofii Nietzschego radosną afirmacją życia i natury oraz jego kultem charyzmatycznej indywidualności; podjął próbę ujęcia poetyckiej, liryczno-hymnicznej treści traktatu Also sprach Zarathustra w formie poematu symfonicznego. Z kolei w komentarzu autorskim na temat Symfonii alpejskiej Strauss przyznał się, iż tę malowniczą, panteistyczną apologię „wiecznej i cudownej natury” (…) „miałby ochotę nazwać antychrystem”. Z inspiracji ideą „nadczłowieczeństwa” zrodziła się opera Guntram, a w pewnym sensie także i poemat symfoniczny Życie bohatera, osobliwie korespondujący z wcześniejszym, żywiołowym i namiętnym Don Juanem. Szymanowski określał Narodziny tragedii… jako jedną z najważniejszych lektur swojego życia: szczególnym jej echem jest dramat-misterium Król Roger z jego kluczową postacią Pasterza-Dionizosa, a także cały dorobek kompozytora z środkowego okresu jego twórczości. G. Mahler wykorzystał tekst Nietzschego zaczerpnięty z Zaratustry O Mensch! Gib Acht w „pieśni o północy” w III Symfonii, zaś F. Delius – w Mitternachtslied (Zarathustra’s Night Song) na baryton, chór męski i orkiestrę włączonej później do A Mass of Life; na tekstach Nietzschego oparte jest również jego Requiem. W programie literackim Symfonii „Odrodzenie” Karłowicza jest mowa o „wszechwładnym prawie życia”, które w Scherzu „pieni się i szumi jak wino”; dionizyjsko-ludyczna idea wiru tanecznego powraca nawet w pesymistycznych w wymowie poematach Powracające fale i Epizod na maskaradzie. Pieśni do tekstów Nietzschego skomponowali także m.in. F. Delius, L. Różycki, S.I. Taniejew, A. Schönberg.

Filozofia Nietzschego stała się jednym z istotnych źródeł rozmaitych przejawów ekspresjonizmu muzycznego: od Salome i Elektry R. Straussa oraz późnych symfonii Mahlera poprzez środkowy okres twórczości Szymanowskiego po twórczość Schönberga. Wspólną cechą tych utworów jest specyficzna narracja muzyczna, obfitująca w skrajne kontrasty, wzloty i załamania toku muzycznego, wyrażająca najbardziej intensywne przeżycia ludzkie.

Nietzsche był także pianistą i kompozytorem; za życia wydał Hymnus an das Leben na chór i orkiestrę do poematu Lou von Salomé (Lipsk 1887); komponował ponadto pieśni, utwory fortepianowe i chóralne, wydane w krytycznej edycji C.P. Janza. Do historii przeszedł wszakże nie jako twórca muzyczny, lecz przenikliwy i wizjonerski myśliciel, którego znaczenia nie umniejszyła nawet karykaturalna, nazistowska wersja jego idei.

Literatura: F. Lienhard Parsifal und Zarathustra, Stuttgart 1914; E. Förster-Nietzsche Wagner und Nietzsche zur Zeit ihrer Freundschaft, Monachium 1915; K. Hildenbrandt Wagner und Nietzsche, Wrocław 1924; K. Jaspers Nietzsche, Berlin 1936, 2. wyd. 1947; Th.W. Adorno Versuch über Wagner, Berlin 1952, przedr. w: Gesammelte Schriften, t. 12: Die musikalischen Monographien, red. G. Adorno, R. Tiedemann, Frankfurt n. Menem 1971; F.R. Love Young Nietzsche and the Wagnerian Experience, Chapel Hill 1963; A. Danto Nietzsche as Philosopher, Nowy Jork 1965; M. Vogel Nietzsches Wettkampf mit Wagner, w: Beiträge zur Musikanschauung im 19. Jahrhundert, red. W. Salmen, Ratyzbona 1965; E. Lockspeiser Schönberg, Nietzsche and Debussy, w: Essays on Music, red. F. Aprahamian, Londyn 1967; J. Gałecki Nietzsche und Bizets „Carmen”, «Wissenschaft und Weltbild», XXI, 1968; C.P. Janz Die Kompositionen Freidrich Nietzsches, w: Nietzsches Studien, t. 1, red. M. Montinari, H. Wenzel, W. Müller-Lauter, Berlin 1972; D. Fischer-Dieskau Wagner und Nietzsche, Stuttgart 1978; F.R. Love Nietzsche, Music and Madness, „Music and Letters” LX, 1979; R. Hayman Nietzsche. A Critical Life, Oksford 1980; M. Bristiger Nietzsche jako kompozytor (kilka uwag po lekturze jego utworów), „Teksty” 1980 nr 3; R. Schacht Nietzsche, Londyn 1983; A. Nehemas Nietzsche. Life as Literature, Cambridge (Massachusetts) 1985; M. Clark Nietzsche on Truth and Philosophy, Cambridge 1990; K. Jaspers Rozum i egzystencja. Nietzsche a chrześcijaństwo, tłum. C. Piecuch, Warszawa 1991; Nietzsche. Wprowadzenie do rozumienia jego filozofii, tłum. D. Stroińska, Warszawa 1996; Nietzsche 1900–2000, antologia tekstów o Nietzschem, red. A. Przybysławski, Kraków 1997 (zawiera bibliografię polskiego przekładu Nietzschego); B. Baran Postnietzsche, Kraków 1997; J. Derrida Ostrogi. Style Nietzschego, tłum. B. Banasiak, Gdańsk 1997; M. Heidegger Nietzsche, tłum. zbiorowe, Warszawa 1998; B. Magee Wagner and Philosophy (rozdz. VIII: Wagner and Nietzsche), Londyn 2000.