logotypes-ue_ENG

Sikorski, Tomasz

Biogram i literatura

Sikorski Tomasz, *19 V 1939 Warszawa, †13 XI 1988 Warszawa, kompozytor i pianista, syn Kazimierza. Studiował w PWSM w Warszawie: w latach 1956–62 kompozycję pod kierunkiem ojca (uzyskując dyplom z odznaczeniem) oraz w 1956–61 fortepian u Z. Drzewieckiego. W latach 1961–63 jego zainteresowania koncentrowały się wokół muzyki elektronicznej; powstały wówczas utwory z wykorzystaniem taśmy magnetofonowej: Antyfony i Echa II, za które kompozytor uzyskał wyróżnienie na V Konkursie Młodych ZKP. W 1965, dzięki stypendium rządu francuskiego, Sikorski studiował u N. Boulanger w Paryżu. W latach 1963–68 wykładał instrumentację i czytanie partytur w PWSM w Warszawie. W 1963, obok Z. Krauzego i J. Tilbury’ego, był jednym z inicjatorów powstania „Warsztatu Muzycznego”, zespołu wykonującego muzykę współczesną. W 1967 założył zespół Ad novum, którego stały skład, oprócz kompozytora, tworzyli: Z. Rudziński (fortepian), A. Wojakowski (flet) i K. Woźniak (perkusja). Sikorski był utalentowanym pianistą, występował na festiwalach MTMW w Sztokholmie (1966), Atenach (1979) i Brukseli (1981) oraz wielokrotnie na Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień” jako wykonawca własnych utworów. W latach 1965–74 brał udział w pracach komisji repertuarowej festiwalu „Warszawska Jesień”, od 1971 do 1974 był jej przewodniczącym, a od 1973 do 1975 członkiem Zarządu Głównego ZKP. W latach 1975–76 przebywał w Stanach Zjednoczonych na stypendium Senior Fulbright Program. Działał wówczas w Columbia-Princeton Electronic Music Center w Nowym Jorku, gdzie skomponował utwór Samotność dźwięków, oraz w Electronic Music Studio w Yale University w New Haven. W latach 80. koncentrował się na pracy kompozytorskiej. Wydawcami utworów Sikorskiego są: PWM, Edition Modern, Moeck i Agencja Autorska.

Tomasz Sikorski był jednym z głównych przedstawicieli nurtu minimalistycznego w muzyce polskiej. Stworzył oryginalny styl muzyczny, charakteryzujący się połączeniem cech zarówno minimalizmu, jak i sonoryzmu. Estetykę jego muzyki wyróżniała ponadto programowość. W twórczości Sikorskiego zaznacza się ewolucja od utworów z lat 60. i 1. połowy lat 70., cechujących się większą rolą środków sonorystycznych, do dzieł z 2. połowy lat 70. i z lat 80., wyraźnie minimalistycznych.

Sikorski stosował w swych kompozycjach typowe dla nurtu minimalistycznego procedury: powtarzalność struktur, ograniczenie materiału muzycznego i stosowanych technik, posługiwanie się małymi motywami muzycznymi, techniką przesunięcia fazowego. Charakterystycznym wyróżnikiem jego twórczości było wprowadzanie różnych rodzajów powtarzalności: z jednoczesnym przyspieszaniem lub zwalnianiem (Vox humana), z zastosowaniem techniki przesunięcia fazowego (Diafonia, Choroba na śmierć), nieregularnej (Vox humana) oraz aperiodycznej, tj. repetycji z aperiodyczną zmianą czasu trwania dźwięków i pauz (Music in Twilight, Inne głosy), powtarzalności „ad libitum” (Concerto breve, Inne głosy), falowania (ondulazione), polegającego na naprzemiennym przyspieszaniu i zwalnianiu podczas powtarzania, aż po zwykłą powtarzalność (Struny w ziemi). To zróżnicowanie techniki repetycyjnej powodowało interesujące rezultaty dźwiękowe i sprawiało, że muzyka Sikorskiego mimo ograniczenia technik i materiału muzycznego wyróżniała się wielkim bogactwem niuansów kolorystycznych. Największe ograniczenie materiałowe w twórczości Sikorskiego – sprowadzone tylko do jednego dźwięku – cechowało Samotność dźwięków. W pozostałych dziełach kompozytor stosował mniej rygorystyczne ograniczenia materiałowe, np. materiał muzyczny danej kompozycji tworzyło kilka jakości sonorystycznych, które poddawane były technice repetycji. Materiał Vox humana stanowiły 3 takie jakości: akord w partii fortepianu, jednoczesne, długo trwające tryle w instrumentach dętych blaszanych i długo trwające dźwięki.

Technikę przesunięcia fazowego zastosował Sikorski w kilku utworach w różnych wariantach. Polegała ona m.in. na niejednoczesnym rozpoczęciu gry przez obydwu pianistów, wykonujących ten sam materiał dźwiękowy (Diafonia) lub wykonywaniu w dwóch różnych tempach jednakowych partii fortepianowych (Muzyka nasłuchiwania). W Paesaggio d’inverno na orkiestrę smyczkową ciekawy efekt kolorystyczny dało zastosowanie techniki przesunięcia fazowego dla dwóch ugrupowań współbrzmień o jednakowym rytmie, w niewielkim stopniu różniących się jednak pod względem budowy interwałowej; przesunięcie w fazie było rezultatem wykonywania tych ugrupowań współbrzmień w dwóch różnych tempach.

Cechy sonorystyczne muzyki Sikorskiego polegają na wykorzystaniu struktur o oryginalnej barwie, wiążących się z konkretnymi instrumentami, rozmaitych rodzajów artykulacji, klasterów i innych ciekawych efektów brzmieniowych (np. glissanda sopranu w Antyfonach czy efekt dźwiękowy związany z bezgłośnym naciśnięciem dolnej części klawiatury fortepian w Sequenza i Vox humana). Zainteresowanie kompozytora zjawiskiem ataku i wybrzmienia dźwięku widoczne jest w utworze Sonant na fortepian. Kontrast między atakiem a wybrzmieniem został wykorzystany w konstrukcji tej kompozycji, w postaci dwuczęściowej struktury. Pierwszą jej częścią jest fragment złożony z 2 lub więcej współbrzmień, grany jednorazowo, w dynamice sf lub sff oraz pp, w tempie il più presto possibile (symbolizuje on „atak”). Symbolem „wybrzmienia” natomiast jest druga część struktury, którą tworzą przeważnie 2 współbrzmienia grane w swobodnym następstwie, w cichej dynamice, powtarzane od 3 do 15 (lub więcej) razy. Z nurtem sonorystycznym wiążą się w utworach Sikorskiego również subtelne, drobne zróżnicowania kolorystyczne, a także rytmiczne (osiągane poprzez zastosowanie techniki przesunięcia fazowego, np. Pejzaż zimowy) i melodyczne (Struny w ziemi). Te cechy wskazują na pewne zbieżności jego muzyki z nurtem impresjonistycznym.

Sikorski stosował w swych utworach nietypowe obsady (np. Echa II na 1–4 fortepiany, perkusję i taśmę, Inne głosy na 24 instrumenty dęte, 4 gongi i dzwony, Vox humana na 80-osobowy chór mieszany, 2 fortepiany koncertujące, instrumenty dęte blaszane, 4 gongi i 4 tam-tamy). Kompozytor preferował w swej twórczości fortepian; tworzył zarówno solowe utwory na ten instrument, jak i powierzał mu partie koncertujące w utworach orkiestrowych i wokalno-instrumentalnych. Typowe dla muzyki Sikorskiego było ponadto zestawienie partii fortepianu z grupą instrumentów dętych oraz perkusją (Homofonia, Concerto breve), stosowane także w utworach wokalno-instrumentalnych (Vox humana, Prologi). Charakterystyczną cechą jego stylu była ściszona dynamika, choć zarazem wprowadzał zróżnicowane określenia dynamiczne.

Wyróżnikiem muzyki Sikorskiego było także występowanie symetrii, zarówno w budowie współbrzmień (Holzwege, Na smyczki), jak i zmianach dynamiki (Sequenza I) oraz tempa (Echa II). Symetria cechowała niekiedy także całe kilkutaktowe fragmenty muzyczne.

Sikorski czerpał inspiracje z literatury (w Strunach w ziemi jest to wczesny wiersz J. Joyce’a, w Zertstreutes Hinausschauen i Milczeniu syren – nacechowana pesymistyczną ekspresją proza F. Kafki, w kompozycji W dali ptak – utwór S. Becketta), filozofii egzystencjalistycznej M. Heideggera (Holzwege) oraz twórczości prekursorów tego kierunku, S. Kierkegaarda (Choroba na śmierć) i F. Nietzschego (La notte). W jego twórczości wyraźnie zaznacza się także aspekt humanistyczny, przejawiający się np. w sposobie potraktowania głosu w Vox humana, gdzie chór (śpiewający bez tekstu: z zamkniętymi ustami lub na samogłosce a) w istocie wyraża najrozmaitsze zachowania i uczucia ludzkie, od śmiechu po cierpienie, ból. Równie silny jest związek jego muzyki z naturą – kompozytor zarówno sugeruje w tytułach utworów wyobrażenie krajobrazu (Muzyka z oddali, Pejzaż zimowy), jak i tworzy poetycką metaforę muzyczną w Strunach w ziemi, odsyłając słuchacza do wiersza Joyce’a, opisującego muzykę rodzącą się w krajobrazie – „Ze strun w powietrzu, w ziemi”... Twórczość Sikorskiego, poprzez syntezę cech minimalistycznych i sonorystycznych oraz elementów programowych, stanowi jedno z najbardziej oryginalnych zjawisk w muzyce polskiej XX wieku.

Literatura: T. Kaczyński „Antyfony ” Tomasza Sikorskiego oraz „Concerto breve” Tomasza Sikorskiego, „Ruch Muzyczny” 1963 nr 22 oraz 1965 nr 17; J. Jaroszewicz „Sequenza I” Tomasza Sikorskiego, „Ruch Muzyczny” 1966 nr 22; T. Marek Composers Workshop. Tomasz Sikorski, „Polish Music” 1971 nr 4; A. Chłopecki Cztery dominanty, „Ruch Muzyczny” 1989 nr 24; E. Grosman Tomasz Sikorski – zarys monograficzny twórczości, praca magisterska, Akademia Muzyczna w Krakowie, 1992 (zawiera kalendarium, wykaz twórczości i bibliografię); E. Wójtowicz Sylwetka Tomasza Sikorskiego (1939–1988), w: Muzyka polska 1945–1995, red. K. Droba, T. Malecka i K. Szwajgier, Kraków 1996; V. Przech Utwory na fortepian solo Tomasza Sikorskiego (struktura, aspekty wykonawcze, wobec nurtu minimal music), «Muzyka Fortepianowa» XI, w: «Prace Specjalne Akademii Muzycznej w Gdańsku» nr 56, red. J. Krassowski i in., Gdańsk 1998; J. Miklaszewska Repetycje i metamorfozy struktur brzmieniowych w twórczości minimalistycznej Tomasz Sikorskiego, w: Minimalizm w muzyce polskiej, Kraków 2003.

Kompozycje

Instrumentalne:

Dyptyk – pastorale e toccattina na fortepian, 1955

Pięć preludiów na fortepian, 1955, 2 utwory wyd. Kraków 1956 pt. Dwa preludia, 2. wyd. w serii «Miniatury Fortepianowe» nr 132, Kraków 1996

Echa II na 1–4 fortepiany, dzwony, 2 gongi, 2 tam-tamy i taśmę, 1963, wyk. Warszawa 20 I 1964, wyd. Kraków 1965

Concerto breve na fortepian, 24 instrumenty dęte i 4 perkusje, 1965, wyk. Warszawska Jesień 30 IX 1965, wyd. Kraków 1968

Monodia e sequenza na flet i fortepian, 1966, wyk. Brunszwik 30 XI 1972, wyd. Kraków-Monachium 1975, Kraków 3. wyd. 1999

Sequenza I na orkiestrę, 1966, wyk. Warszawska Jesień 22 IX 1966, wyd. Kraków 1970

Sonant na fortepian, 1967, wyk. Warszawska Jesień 20 IX 1967, wyd. Kraków 1970, 3. wyd. 1999

Intersections dla 4 perkusistów, 1968

Diafonia na 2 fortepiany, 1969, wyk. Baden-Baden 5 X 1969, wyd. Kraków 1971, 2. wyd. 2000, także wyd. w: 2 utwory, Warszawa 1974

Homofonia na 12 instrumentów dętych blaszanych, fortepian i gong, 1970, wyk. Warszawska Jesień 20 IX 1970, wyd. Kraków-Monachium 1973

Na smyczki na 3 skrzypiec i 3 altówki, 1970, wyd. Kraków-Monachium 1975

Hommage à Kandinsky na orkiestrę, 1971

Zertstreutes Hinausschauen na fortepian, 1971, wyk. Londyn 1972, wyd. Warszawa-Celle 1974

Bez tytułu na fortepian i 3 dowolne instrumenty, 1972, wyk. Warszawska Jesień 27 IX 1973, wyd. Warszawa 1974

Holzwege na orkiestrę, 1972, wyk. Warszawska Jesień 24 IX 1972, wyd. Kraków-Celle 1974

Etude na orkiestrę, 1972

Muzyka nasłuchiwania na 2 fortepiany, 1973, wyk. Saint Maximin (Francja) 8 VIII 1973, wyd. w: 2 utwory, Warszawa 1974

Inne głosy na 24 instrumenty dęte, 4 gongi i dzwony, 1975, wyk. Warszawska Jesień 20 IX 1975, wyd. Kraków 1977

Music in Twilight na fortepian i orkiestrę, 1978, wyk. Warszawska Jesień 23 IX 1978, wyd. Kraków 1983

Hymnos na fortepian, 1979, wyk. Sabaé (Japonia) 17 XI 1979, wyd. Warszawa 1981

Autograf na fortepian, 1980, wyk. St. Petersburgh (Stany Zjednoczone) 10 III 1981, wyd. Warszawa 1982

Monophony na orkiestrę, 1980

Ostinato na orkiestrę, 1980

Struny w ziemi na orkiestrę smyczkową, 1980, wyk. Warszawska Jesień 23 IX 1980, wyd. Kraków 1982

Dwa portrety na orkiestrę, 1982

Eufonia na fortepian, 1982, wyk. Alicante 10 III 1986, wyd. Warszawa 1983

Modus na puzon, 1980, 2. wersja na wiolonczelę, 1982, wyk. Warszawska Jesień 19 IX 1983, wyd. Kraków 1985

Paesaggio d’inverno na orkiestrę smyczkową, 1982, wyk. Szczecin 1982, wyd. Kraków 1985

Autoritratto na 2 fortepiany i orkiestrę, 1983

Recitativo e aria na orkiestrę smyczkową, 1983, Warszawa 1984

La notte na orkiestrę smyczkową, 1984, wyk. Warszawska Jesień 21 IX 1985, wyd. Kraków 1992

Rondo na instrument klawiszowy, 1984, wyd. Warszawa 1986

Moderato cantabile na wiolonczelę, 1986

Milczenie syren na wiolonczelę, 1987, wyk. Warszawska Jesień 22 IX 1987, wyd. Kraków 1989

Omaggio per quattro pianoforti ed orchestra in memoriam Jorge Luis Borges, 1987, wyk. Warszawska Jesień 16 IX 1988

Wokalno-instrumentalne:

Piosenka o Wicie Stwoszu na sopran solo, chór sopranów i orkiestrę kameralną, sł. K.I. Gałczyński, 1956, wyd. Warszawa 1990

Antyfony na sopran, fortepian, róg, dzwony, 4 gongi i taśmę, 1963, wyk. Warszawska Jesień 29 IX 1963

Prologi na chór żeński, 2 fortepiany koncertujące, 4 flety, 4 rogi i 4 perkusje, 1964, wyk. Warszawska Jesień 21 IX 1964, wyd. Kraków 1967

Vox humana na chór mieszany, 2 fortepiany koncertujące, 12 instrumentów dętych blaszanych, 4 gongi i 4 tam-tamy, 1971, wyk. Warszawska Jesień 18 IX 1971, wyd. Kraków-Monachium 1973

Muzyka z oddali na chór i instrumenty, 1974, wyk. Warszawska Jesień 29 IX 1974, wyd. Kraków 1975

Choroba na śmierć na głos recytujący, 2 fortepiany, 4 trąbki i 4 rogi, sł. S. Kierkegaard, 1976, wyk. Warszawska Jesień 24 IX 1977, wyd. Kraków 1981

W dali ptak na klawikord lub fortepian, nagrany klawikord lub fortepian i głos mówiący szeptem, sł. S. Beckett, 1981

5 pieśni na głos żeński i fortepian, sł. K.I. Gałczyński, 1986

Diario 87 na recytatora i taśmę, sł. J.L. Borges, 1987

Sceniczne:

Przygody Sindbada Żeglarza, opera radiowa, libretto N. Sikorska wg B. Leśmiana, 1972

La escala de Jacob, muzyka do baletu, wyst. Buenos Aires 2 IX 1970

Podróżnik w brzuchu gwiazd, muzyka do baletu, wyst. Telewizja Polska IX 1976

muzyka filmowa

Elektroniczne:

Samotność dźwięków na taśmę, 1975, wyk. Tallahassee (Floryda) 13 III 1976