Paderewski, Ignacy Jan

Paderewski Ignacy Jan, *6 XI 1860 Kuryłówka na Podolu, †29 VI 1941 Nowy Jork, polski pianista, kompozytor, pedagog, polityk. Rodzice Paderewskiego, Poliksena z Nowickich (†1860) i Jan (†1894), byli muzykalni, ojciec grał po amatorsku na skrzypcach. W latach 1873–78 Paderewski był uczniem Instytutu Muzycznego w Warszawie (klasa fortepianu J. Janothy, J. Śliwińskiego i H. Komana), a następnie tamże nauczycielem gry fortepianowej (1878–81, 1882–83). Koncertował też w kraju jako pianista lub akompaniował skrzypkowi W. Górskiemu. W 1880 Paderewski ożenił się z Antoniną Korsakówną, która zmarła (18 X 1880) w połogu, osierociwszy syna Alfreda (†1901). Paderewski zamierzał być kompozytorem, toteż w 1882 i 1884 odbywał półroczne studia w Berlinie u F. Kiela oraz H. Urbana. W I 1883 odbył się w Berlinie jego pierwszy koncert kompozytorski, a drugi w IV 1885 w Warszawie. Utwory Paderewskiego, dedykowane m.in. znanym artystom i przez nich wykonywane (np. A. Jesipową), wydawała począwszy od op. 4. głównie firma Bote und Bock w Berlinie. Paderewski jako jeden z pierwszych zainteresował się muzyką góralską, przebywając latem 1883 i 1884 w Zakopanem (tak powstało Album tatrzańskie op. 12). Dzięki H. Modrzejewskiej, z którą Paderewski wystąpił w X 1884 w Krakowie, mógł wyjechać do Wiednia na studia pianistyczne u T. Leszetyckiego (1884–85 oraz 1887/88); wykładał też harmonię i kontrapunkt w konserwatorium w Strasburgu (1885/86). W XII 1887 wystąpił z powodzeniem w Wiedniu wraz ze śpiewaczką Marie van Zandt (koncert z P. Lucca, o którym wspominał w Pamiętnikach, zob. Literatura, odbył się w 1888).

Pierwszy recital z serii wielu występów Paderewskiego we Francji miał miejsce 3 III 1888 w Sali Erarda w Paryżu. Zapoczątkował on europejską, a z czasem światową karierę pianisty, trwającą ponad 50 lat. Jej ważne etapy przypadły m.in. na Londyn (9 V 1890) i Nowy Jork (17 XI 1891); odtąd artysta pojawiał się w Stanach Zjednoczonych 19 razy na wielomiesięcznych tournées (aż do 1939), podróżując wraz z kilkuosobową asystą własną salonką wyposażoną m.in. w niemą klawiaturę. Jego trasy koncertowe objęły nie tylko Europę i Stany Zjednoczone, lecz także Afrykę Południową, Australię, Nową Zelandię i Tasmanię. Odnosił wszędzie sukcesy, zdobył fortunę; często przeznaczał duże sumy na cele artystyczne, edukacyjne, społeczne, narodowe, m.in. w 1896 w Stanach Zjednoczonych ustanowił fundację dla młodych kompozytorów, a w 1897 konkurs dla polskich kompozytorów i pisarzy. Pianistyka, komponowanie, a potem także działalność polityczna przeplatały się wzajemnie w jego życiu. Będąc u szczytu kariery, Paderewski skomponował m.in. Fantazję polską op. 19, utwory op. 21–23 (oraz operę i symfonię, nieopusowane), które wykonywane były wielokrotnie przez najlepsze zespoły europejskie i amerykańskie oraz sławnych dyrygentów. Potęgowało to zainteresowanie Paderewskiego jako pianisty, a zarazem sprzyjało propagowaniu jego kompozycji na skalę nieznaną w historii muzyki polskiej (z wyjątkiem Chopina). W 1899 Paderewski poślubił Helenę z Rosenów (primo voto Górską), swą powiernicę i przyjaciółkę, z którą zamieszkał w willi Riond Bosson k. Morges w Szwajcarii. W 1910 Paderewski uczestniczył jako fundator w odsłonięciu pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie, stając się zarazem duchowym przywódcą rodaków przybyłych ze wszystkich zaborów i zza oceanu. Jesienią 1910 przemawiał podczas obchodów 100. rocznicy urodzin Chopina oraz I Zjazdu Muzyków Polskich we Lwowie. W 1913 wystąpił m.in. w Vevey podczas dni muzyki C. Saint-Saënsa, z którym wspólnie koncertował.

Po wybuchu I wojny światowej Paderewski stanął wraz z H. Sienkiewiczem i innymi na czele Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce (założony w Szwajcarii w 1915); koncentrował się wówczas na pracy charytatywnej, patriotycznej i politycznej, stawiając sobie za cel odzyskanie przez Polskę niepodległości. W 1917 przedstawił W. Wilsonowi, prezydentowi Stanów Zjednoczonych, memoriał w sprawie Polski, uwzględniony w orędziu pokojowym Wilsona. Po przybyciu do Polski, wraz z brytyjską misją pokojową, 16 I 1919 Paderewski objął stanowisko prezydenta Rady Ministrów i ministra spraw zagranicznych. 28 VI 1919 wraz z R. Dmowskim podpisał w imieniu Polski traktat pokojowy w Wersalu. Po dymisji (XII 1919) był delegatem Polski na konferencje i kongresy międzynarodowe (z funkcji tej zrezygnował w 1921). W XI 1922 Paderewski powrócił triumfalnie na estrady koncertowe, nagrywał płyty, a także wystąpił w filmie Sonata księżycowa (reż. L. Mendes, 1936). W 1924 przyjechał po raz ostatni do Polski. W latach 1928–32 udzielał też lekcji, a wśród nielicznych uczniów Paderewskiego byli i późniejsi laureaci konkursów chopinowskich (H. Sztompka, W. Małcużyński). Jesienią 1929 Paderewski sporządził testament, w którym ustanowił zapis na rzecz UJ. W 1936 utworzono z udziałem Paderewskiego tzw. Front Morges, ugrupowanie polityczne opozycyjne wobec rządów sanacji. W 1937 Paderewski objął redakcję naczelną Dzieł wszystkich F. Chopina (wraz z J. Turczyńskim, L. Bronarskim). We IX 1940 wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie organizował pomoc dla rodaków w kraju i przygotowywał wizytę generała W. Sikorskiego i S. Mikołajczyka u prezydenta Stanów Zjednoczonych. Po raz ostatni przemawiał publicznie, na tydzień przed śmiercią, do weteranów armii polskiej z 1918. Pochowany został na cmentarzu Arlington w Waszyngtonie, gdzie w 1963 prezydent J.F. Kennedy ufundował pamiątkową tablicę; w 1992 prochy Paderewskiego umieszczono w krypcie katedry św. Jana w Warszawie.

Odznaczenia: Order Orła Białego (1921), Wielki Krzyż Orderu Polonia Restituta z Gwiazdą (1923), Wielki Krzyż Orderu Imperium Brytyjskiego i tytuł Sir (1925), Komandoria Legii Honorowej (1929), Wielka Wstęga Orderu Leopolda (Belgia, 1924), Wielki Krzyż Orderu „Saints Maurice e Lazarus” (Włochy, 1925), Order Korony Rumuńskiej „Prin Noi In Sine” (1889), Krzyż Orderu Saskiego „Albertus Animosus” (1895), Order Virtuti Militan (pośmiertnie, 1941) i in.

Doktoraty honoris causa: Uniwersytet Jana Kazimierza, Lwów (1912), Yale University, New Haven (1917), UJ (1919), Oxford University (1920), Columbia University, Nowy Jork (1922), Southern California University, Los Angeles (1923), UAM (1924), University of Glasgow (1925), University of Cambridge (1926), UW (1926), uniwersytet w Lozannie (1932), New York University (1933); członkostwo American Academy of Art and Literature (1931); liczne obywatelstwa honorowe miast, medale, nagrody, członkostwa honorowych towarzystw i instytucji.

Nazwisko Paderewskiego jest często kojarzone przede wszystkim z pianistyką, rzadziej natomiast z twórczością kompozytorską. Istotnie, Paderewski był uznawany przez swych współczesnych za najwybitniejszego pianistę od czasów Liszta oraz za reprezentanta szkoły wykonawczej T. Leszetyckiego. Od mistrza przejął m.in. sposób wydobycia masywnego dźwięku (tzw. „uderzenie Leszetyckiego”), a także układ ręki, zapewniający „śpiewne”, legatowe frazowanie oraz doskonałość techniczną, błyskotliwe wirtuozostwo. Paderewski nie w pełni utożsamiał się z tą metodą, gdyż ponad czyste wirtuozostwo przedkładał właściwą interpretację muzyki, rozumienie intencji kompozytora; trafnie i przekonująco przekazywał słuchaczom strukturę utworów, ich logikę wewnętrzną. Istotnym elementem wykonawstwa Paderewskiego było tempo rubato, któremu poświęcił swą jedyną pracę teoretyczną. Jako uznany chopinista przekazał też swój „romantyczny” wzorzec wykonawczy pokoleniom pianistów. Paderewski wyznał, iż pojmuje swą grę jako służbę wobec słuchaczy i ich gustom podporządkował swój repertuar. Obejmował on 9 koncertów z orkiestrą, niewiele utworów kameralnych, głównie zaś dzieła solowe (ponad 200) czołowych romantyków, zwłaszcza Chopina; stanowiły one nierzadko cały program recitalu. Paderewski chętnie grywał też dzieła klasyków (por. M. Perkowska Diariusz koncertowy Ignacego Jana Paderewskiego, 1990); deklarował, że nie rozumie muzyki współczesnej (z wyjątkiem Debussy’ego). Artysta miał też w repertuarze własne kompozycje (Koncert fortepianowy, Fantazja polska, Sonata op. 21, wariacje), a zwłaszcza (na bis) miniatury, z popularnym Menuetem G-dur.

Powodzenie Paderewskiego nie słabło z wiekiem, spotęgowane po 1922 jego politycznym znaczeniem. Kariera pianistyczna Paderewskiego miała charakter masowy (w amerykańskich salach zjawiało się jednorazowo tysiące słuchaczy), dalekosiężny i długotrwały; wpłynęły na to nie tylko walory pianistyczne Paderewskiego, ale także jego osobowość, charyzma artysty, o której pisali recenzenci oraz inni słuchacze jego koncertów (B. Shaw, K. Makuszyński, T. Szeligowski), ponadto atrakcyjna powierzchowność i elegancja. Legendarny sukces finansowy Paderewskiego jest odnotowany w księdze rekordów Guinessa. O sztuce wykonawczej Paderewskiego, obok niezliczonej ilości recenzji, świadczą obecnie tylko nagrania: pianolowe (firmy Welte-Mignon od 1905, Duo-Art 1921–29) oraz płytowe, tubowe – akustyczne (z lat 1911–24) i mikrofonowe – elektryczne (z lat 1926–38, dokonane przez firmy: Gramophon Comp., Victor), ponadto film Sonata księżycowa, w którym na kanwie błahej fabuły (zob. Za kulisami wielkiej kariery…, 1994) utrwalono fragment recitalu pianisty. Są to jednak rejestracje technicznie niedoskonałe i zbyt spóźnione w stosunku do najlepszych lat kariery Paderewskiego (1888–90). Paderewski był często karykaturowany, zaś jego portrety malowali m.in. L.F. Schutzenberger, E. Burne-Jones, L. Alma-Tadema, L. Argyll, Ch. Giron, Ch.E. Chambers, J. i T. Styka; biust Paderewskiego rzeźbili m.in.: F.E. Onslow, F. Black, A. Gilbert, M. Hoffman, N. Tregor, A. Karny.

Z twórczości kompozytorskiej Paderewskiego powszechnie znany jest głównie Menuet G-dur op. 14 w stylu Mozarta, pomimo że Paderewski faktycznie pozostawił niewielką, lecz stosunkowo różnorodną spuściznę: operę, symfonię, 3 cykle wariacji fortepianowych (op. 11, 16 nr 3, 23), 2 sonaty na skrzypce i fortepian, pieśni solowe (op. 7, 18, 22), także utwory na fortepian i orkiestrę (op. 17, 19). Pisał jednak głównie solowe miniatury fortepianowe, zwłaszcza taneczne (op. 2, 5, 9, 14), o tytułach programowych (op. 8, 10, 15). Obecnie wiedza o twórczości Paderewskiego jest większa, gdyż wśród odnalezionych w latach 1980–90 autografów Paderewskiego znalazły się nieznane przedtem utwory, pochodzące z wczesnych lat jego działalności, np. Uwertura i Suita na orkiestrę, 2 utwory skrzypcowe, także wariacje i fuga na kwartet smyczkowy, ćwiczenia na instrumenty dęte i na chór oraz kompozycje fortepianowe: Suita Es-dur, Stara suita op. 3, Mazurek G-dur z op. 9; ponadto 2 pieśni: Konwalijka z op. 7 i Dans la forêt. Paderewski pozostawił też utwory nieukończone (kantata), częściowo zniszczone (koncert skrzypcowy), jak też szkice i projekty pieśni do słów polskich poetów, co świadczy o jego planach i ambicjach twórczych, zarzuconych wobec niespodziewanego sukcesu pianistycznego. Zachowane autografy i listy kompozytora (zwłaszcza do ojca i H. Górskiej, dotychczas niepublikowane) posłużyły zarówno do zidentyfikowania wieku wymienionych kompozycji, jak i uściślenia wielu danych na temat utworów już znanych (M. Perkowska Geneza…, 2001); w wykazach kompozycji np. pomijano lub mylono op. 3, op. 1 i in. Zwei Klavierstücke op. 1 nie są „wczesną i dojrzałą” kompozycją (jak niekiedy sądzono), lecz zostały wydane po op. 13 (zmieniona wersja Menueta z Suity Es-dur 1879 i dodane Preludium). Z kolei Sonatę skrzypcową op. 13 mylnie utożsamiano z „Allegro z sonaty” (prawykonanie 1882 i 1883), które było częścią nieukończonej sonaty fortepianowej z 1884. Allegro to Paderewski przekomponował, pisząc 1. wersję Koncertu fortepianowego, zaś Scherzo z tejże sonaty fortepianowej wydał jako Intermezzo c-moll. Komplikacje chronologiczne dotyczyły też m.in. op. 14–16, do których Paderewski włączył utwory, będące pierwotnie częściami suity fortepianowej z lat 1885–87.

Data pianistycznego debiutu (1888) wyznacza 2 główne okresy twórczości Paderewskiego; w pierwszym powstała większość kompozycji (do op. 17), w drugim utwory dojrzalsze, najbardziej znaczące w dorobku Paderewskiego (od op. 18). Wyróżnia się też 4 podokresy: 1876–82, 1882–84, 1884–87, 1888–1909. Po Symfonii h-moll (prawykonanie 1909) Paderewski napisał jedynie okolicznościową pieśń Hej, Orle Biały (1917). Paderewski nie poszukiwał nowatorskiego języka muzycznego, lecz pragnął doskonalić swój warsztat na wzorach wielkich poprzedników, zwłaszcza Chopina. Zgodnie ze swymi poglądami i upodobaniami muzycznymi Paderewski preferował typowe dla okresu romantyzmu formy i gatunki muzyczne (np. miniatury), środki tonalno-melodyczne (dur-moll, modalizmy, tematy „ludowe”), typ instrumentacji. Po raz pierwszy Paderewski odszedł od klasycznych schematów w Sonacie op. 13 (notabene pozbawiona jest tematów „swojskich”); w ostatnich utworach, które sam cenił najwyżej (op. 21–23), nawiązał do modernizmu (zwłaszcza w pieśniach op. 22, zbliżonych do pieśni C. Debussy’ego). W operze Manru sięgnął do doświadczeń twórczych Wagnera, choć Manru ujawnia też, obok indywidualnych rysów, wpływy kompozytorów francuskich, włoskich i polskich (A. Konieczna Manru w: Warsztat kompozytorski, wykonawstwo i koncepcje polityczne Ignacego Jana Paderewskiego, 1991).

Paderewski sprawnie władał techniką kompozytorską w sonatach, wariacjach, fugach; umiejętnie posługiwał się polifonizacją, archaizacją, zarówno w miniaturach fortepianowych (już w Elegii, op. 2, 3 oraz w Mazurku op. 9 nr 4 – podwójny kontrapunkt), jak i dużych formach (Symfonia); jego miniatury fortepianowe odznaczają się prostotą i bezpretensjonalnością (op. 8, 10, 16). Niekiedy (zwłaszcza op. 14 z. 1 „à l’antique”) Paderewski stosował stylizację (Menuet w stylu Mozarta, Sarabanda utrzymana w klimacie barokowym, Kaprys à la Scarlatti). Po raz pierwszy w historii muzyki polskiej wykorzystał tańce i pieśni Podhala (op. 12), jednak z opracowaniem harmonicznym partii fortepianowej w tonalności dur-moll. Na pierwszy plan w muzyce Paderewskiego wysuwa się melodyka; wczesne miniatury fortepianowe – w przeciwieństwie do Sonaty op. 21 oraz Wariacji i fugi op. 23 – są stosunkowo łatwe pod względem wykonawczym. Wpływ Chopina zaznacza się w miniaturach fortepianowych, zwłaszcza nawiązujących do polskich tańców, ale u Paderewskiego są one jedynie salonową stylizacją folkloru i poza rytmiką mają z nim luźny związek. Już wczesne kompozycje Paderewskiego (Elegia, Pieśni wędrowca op. 8, Tańce polskie op. 5, 9) spotykały się z aprobatą polskich krytyków (J. Kleczyński, W. Górski, W. Żeleński), niekiedy uznawane były jednak za utwory zbyt śmiałe, wręcz nowatorskie; w harmonice wytykano więc Paderewskiemu „nadużywanie dysonansów”, stosowanie zbyt „szerokich” akordów oraz odstępstwa od klas, form (Sonata op. 13 na skrzypce i fortepian). Późniejsze utwory postrzegano głównie przez pryzmat sztuki wykonawczej Paderewskiego i powszechnie chwalono, ale np. libretto Manru było krytykowane, Sonatę op. 21 i Wariacje op. 23 Chybiński i Jachimecki uznali za cenne pozycje w polskiej muzyce, Symfonię ostro krytykował K. Szymanowski.

O popularności i skali zainteresowania twórczością Paderewskiego za jego życia świadczy wysoka ranga wykonawców oraz znaczna ilość wystawień Manru, wykonań Symfonii i in. utworów, liczne nagrania, wiele wydań, dodruków, opracowań, transkrypcji dokonanych przez innych muzyków o nieznanej (zapewne znacznej) ilości nakładów; rekordy osiągnął oczywiście Menuet op. 14 nr 1 (ok. 80 wydań, 65 transkrypcji); motyw wstępny Fantazji op. 19 stał się sygnałem audycji radiowych i TV. Do utworów Paderewskiego, które weszły do repertuaru polskich i zagranicznych wykonawców, należą zarówno duże formy orkiestrowe, jak Fantazja polska i Koncert fortepianowy, utwory fortepianowe (Pieśni wędrowca, Tańce polskie, Album majowe, Humoreski koncertowe, Miscellanea, Sonata op. 21 czy Wariacje op. 11), a także pieśni (m.in. do słów Asnyka op. 7, do słów Mickiewicza op. 18) oraz Sonata a-moll op. 13 na skrzypce i fortepian. W wykonaniach utworów Paderewskiego specjalizują się obecnie K. Radziwonowicz, W. Malicki, A. Wodnicki i in.; od 1961 w Bydgoszczy urządzany jest Konkurs Pianistyczny im. Paderewskiego. Po II wojnie światowej działalność i twórczość Paderewskiego z przyczyn politycznych była pomijana; dopiero w latach 70. zaczęły pojawiać się prace muzykologów i historyków. Od 1974 w Instytucie Muzykologii UJ w Krakowie działa założony z inicjatywy E. Dziębowskiej Ośrodek Dokumentacji Życia i Twórczości Paderewskiego, w którym znajduje się biblioteka Paderewskiego, prowadzone są prace muzykologiczne (m.in. Diariusz, Katalog tematyczny) oraz opracowano edycję Dzieł wszystkich. Pierwsze muzeum Paderewskiego powstało w Chicago (1941), obecnie istnieją też muzea w Warszawie i w posiadłościach Paderewskiego: Kąśnej k. Ciężkowic, Morges (Szwajcaria), Paso Robles (Stany Zjednoczone), w których urządzane są doroczne festiwale muzyki Paderewskiego. Rok 2001 sejm ogłosił Rokiem Paderewskiego, odbyło się wiele konferencji, konkursów, festiwali muzycznych.

Literatura: Dokumentacja – M. Perkowska, W. Pigła Katalog rękopisów Ignacego Jana Paderewskiego, „Muzyka” 1988 nr 3; M. Perkowska Diariusz koncertowy Ignacego Jana Paderewskiego, Kraków 1990; Ignacy Jan Paderewski Pamiętniki, spisała M. Lawton, Londyn 1939, wyd. pol. tłum. W. Lisowska, T. Mogilnicka, Kraków 1961; Ignacy Jan Paderewski Pamiętniki 1912–1932, spisała M. Lawton, przekł., wstęp i oprac. A. Piber, Kraków 1992; A. Baumgartner La vérité sur le prétendu drame Paderewski. Documents et témoignages, Genewa 1949; Za kulisami wielkiej kariery. Paderewski w dziennikach i listach Sylwina i Anieli Strakaczów. 1936–1937, wstęp i oprac. M. Perkowska-Waszek, komentarze M. Perkowska-Waszek i A. Strakacz-Appleton, Kraków 1994; A. Piber Archiwum Ignacego Jana Paderewskiego, „Archeion” XXXIX, 1963; M. Perkowska Ośrodek Dokumentacji Życia i Twórczości Paderewskiego, w: Muzykologia krakowska 1911–1986, red. E. Dziębowska, Kraków 1987; Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, 4 t., t. 1: 1890–1918 oraz t. 2: 1919–21, oprac. W. Stankiewicz, A. Piber, Wrocław 1973, 1974, t. 3: 1921–34, oprac. H. Janowska i Cz. Madajczyk oraz t. 4: 1935–40, oprac. T. Jędruszczak i A. Leinwand, Wrocław 1974; Ignacy Jan Paderewski. Myśli o Polsce i Polonii, oprac. M.M. Drozdowski i A. Piber, Paryż 1992 (zawiera pisma, przemówienia, listy Paderewskiego); Nieznany list Ignacego Jana Paderewskiego, „Muzyka” 1927 nr 10 (z 1887 do B & B); K. Winowicz Ignacy Jan Paderewski w listach do Adolfa Chybińskiego, „Muzyka” 1976 nr 4; O. Martynenko Nieznana korespondencja Ignacego Jana Paderewskiego. Listy do Stanisława Niewiadomskiego, „Ruch Muzyczny” 1994 nr 20 (9 listów Paderewskiego i 7 jego żony z lat 1885–1910); W. Dulęba, Z. Sokołowska Ignacy Jan Paderewski, mała kronika życia pianisty i kompozytora, Kraków 1960, wyd. 2 zmien. pt. Paderewski, Kraków 1976, wersja ang., Kraków 1979 (album); B. Weber Paderewski, Kraków 1991 (album); H.L. Anderson Ignace Jan Paderewski – Discography, „British Institute of Recorded Sound Bulletin” 1958 nr 10 (Londyn); J. Kański Płytowe dokumenty sztuki Ignacego Paderewskiego (w 30. rocznicę zgonu wielkiego artysty), „Ruch Muzyczny” 1971 nr 14; J. Weber Paderewski i jego płyty. Dyskografia, w: Ignacy Jan Paderewski 1860–1941. Katalog wystawy w 125-lecie urodzin, Warszawa 1985;  J.W. Hoskins Ignacy Jan Paderewski 1860–1941. A Biographical Sketch and a Selective List of Reading Materials, Waszyngton 1984 (materiały z Library of Congress); przekazy współczesnych – H. Modjeska Memories and Impressions, Nowy Jork 1910, wyd. pol. H. Modrzejewska Wspomnienia i wrażenia, Kraków 1957; A. de Noailles Le livre de ma vie, Paryż 1932; S. Szpinalski Paderewski – nauczyciel, „Muzyka Polska” 1935 z. 4; Z. Dygat Wspomnienia o Paderewskim, b.m. 1941; K. Makuszyński Dole i niedole Ludwika Solskiego. Koncert Paderewskiego, b.m.r. [Szkocja 1945]; A. Strakacz Paderewski as I knew him, tłum, z jęz. pol. H. Chybowska, New Brunswick 1949; biografie, monografie – H.T. Finck Paderewski and his Art, Nowy Jork 1895; A. Nossig Ignacy Jan Paderewski, Lipsk 1901; H. Opieński Ignacy Jan Paderewski, Warszawa 1928, wyd. nowe poszerz., Kraków 1960; C.J.M. Phillips Paderewski. The Story of a Modern
Immortal, Nowy Jork 1933; R. Landau Ignacy Paderewski, Musician and Statesman, Londyn 1934, tłum. pol. J.B. Rychliński, Warszawa 1935; J. Orłowski Ignacy Jan Paderewski i odbudowa Polski, 2 t., Chicago 1939–40; W. Kędra Ignacy Paderewski, Warszawa 1948; M.M. Drozdowski Ignacy Jan Paderewski, zarys biografii politycznej, Warszawa 1979, wyd. popr. i poszerz. 3. wyd. 1986, tłum. ang. S. Tarnowski Ignacy Jan Paderewski. A Political Biography in Outline, Warszawa 1981; W. Fuchss Paderewski. Reflets de sa vie, Genewa 1981, 2 wyd. 1999 (zawiera m.in. kilka listów A. Jesipowej do Paderewskiego); A. Piber Droga do sławy. Ignacy  Paderewski w latach 1860–1902, Warszawa 1982 (zawiera kilka listów Paderewskiego do W. Górskiego, A. Rutkowskiego); A. Zamoyski Paderewski, Nowy Jork 1982, wyd. pol. Warszawa 1992; H. Lisiak Paderewski. Od Kuryłówki po Arlington, Poznań 1992; H. Przybylski Paderewski. Między muzyką a polityką, Katowice 1992; R. Wapiński Ignacy Paderewski, Wrocław 1999; przyczynki biograficzne – H. Opieński Morges. Uczniowie Ignacego Paderewskiego, „Muzyka” 1931 nr 10; S. Szpinalski Od Kuryłówki po Arlington, „Ruch Muzyczny” 1946 nr 24; S. Giron Le drame Paderewski, Genewa 1949, S. Giron Tajemnica testamentu Paderewskiego, tłum. pol. M. Olędzka, R. Opęchowska, E. Reis, Kraków 1996 (sprostowania zob. A. Baumgartner La vérité sur le prétendu drame Paderewski, Genewa 1949, Za kulisami wielkiej kariery. Paderewski w dziennikach i listach Sylwina i Anieli Strakaczów, oprac. M. Perkowska-Waszek, Kraków 1994, Kraków – Ignacemu Janowi Paderewskiemu w 90. rocznicę odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego i 140. rocznicę urodzin fundatora, Kraków 2000); A. Grzymała-Siedlecki Fundator pomnika grunwaldzkiego, w: Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim, Kraków 1961, 4. wyd. 1974; A. Urbańczyk Pomnik Grunwaldzki w Krakowie, Kraków 1974; A. Urbańczyk Pomnik Grunwaldzki w Krakowie 1910–1976, Kraków 1976; C. Gordon-Smith Paderewski na Florydzie w 1941, „Ruch Muzyczny” 1985 nr 19; M.M. Drozdowski Paderewski w latach II wojny światowej, „Więź” 1986 nr 6; F. Pulit Śladami Paderewskiego, Tarnów 1993; F. Pulit Dom w Ojczyźnie, Tarnów 2001; Ignacy Jan Paderewski, artysta i polityk (praca zespołowa), CD-ROM, Warszawa 2001; pianistyka – F. Sobieniowski George Bernard Shaw o muzyce i muzykach, „Muzyka” 1926 nr 1; E. Szczawińska Paderewski w oczach XIX-wiecznej krytyki warszawskiej, „Ruch Muzyczny” 1961 nr 12; M. Perkowska Początki i rozkwit kariery pianistycznej Paderewskiego, „Muzyka” 1977 nr 3; I. Poniatowska Oddziaływanie metody Teodora Leszetyckiego na pianistykę Ignacego Jana Paderewskiego, w: Historia i interpretacja muzyki: z badań nad muzyką od XVII do XIX wieku, red. D. Ambrożewicz, A. Sitarz, Kraków 1993; M. Perkowska Les débuts parisiens d’Ignace Jan Paderewski et quelques événements de sa vie artistique, „Musica Iagellonica” t. 1, red. Z.M. Szweykowski, Kraków 1995; K. Dąbrowski Wielki Polak w Szwajcarii. Programy i głosy prasy o koncertach Ignacego Jana Paderewskiego 1889–1938, Warszawa 2001; twórczość – H. Windakiewicz Stosunek dzieł Paderewskiego do muzyki ludowej. Studium analityczne, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1902 nr 956, 958, 959, 961; H. Opieński Ignacy Jan Paderewski. Najnowsze utwory – op. 21, 22, 23, „Czas” 1907 nr 205; A. Chybiński Paderewski jako kompozytor utworów fortepianowych, „Przegląd Muzyczny” 1910 nr 20; H. Opieński Symfonia h-moll Ignacego Jana Paderewskiego, Warszawa 1913; M. Perkowska 12 pieśni do słów Catulla Mendèsa, w: Muzyka polska a modernizm, red. J. Ilnicka, Kraków 1981; M. Perkowska Wczesne utwory Ignacego Jana Paderewskiego w świetle źródeł prasowych, „Muzyka” 1981 nr 3/4; W. Jędrzejczak Twórczość fortepianowa Ignacego Jana Paderewskiego, «Muzyka Fortepianowa» IV, w: «Prace Specjalne Akademii Muzycznej w Gdańsku», 1981; M. Perkowska Nieznane kompozycje Ignacego Jana Paderewskiego w świetle badań źródłowych, „Muzyka” 1988 nr 3; D. Quasnik „Manru” et le démon humain, Paryż 1991; F. Wesołowski Pieśni na głos z fortepianem Ignacego Jana Paderewskiego, «Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Łodzi» nr 22, 1991; L. Kozubek Opera „Manru” Ignacego Jana Paderewskiego, Katowice 1993; I. Poniatowska Individuelle, nationale und universelle Elemente im Schaffen von Ignacy Jan Paderewski w: Narodné, individualné a universalné prvky v hudbe, materiały z konferencji w Bratysławie 1996, red. J. Lengova, Bańska Bystrzyca 1998; M. Perkowska-Waszek Geneza i historia utworów Paderewskiego w świetle nieznanych źródeł, praca doktorska UJ, 2001; publikacje specjalne – Warsztat kompozytorski, wykonawstwo i koncepcje polityczne Ignacego Jana Paderewskiego, materiały z sesji naukowej, Kraków 3–6 V 1991, red. W. Marchwica, A. Sitarz, Kraków 1991 (zawiera: A. Strakacz-Appleton Wspomnienie o Paderewskim, M.M. Drozdowski Reakcje świata i Polski na śmierć Paderewskiego, J. Stankiewicz Poglądy estetyczne Paderewskiego, R. Szczepański Paderewski jako wydawca dzieł Chopina, J. Bauman-Szulakowska Synteza uniwersalizmu i stylu narodowego w polskiej kameralistyce II połowy XIX wieku, G. Hetka Mickiewicz i Asnyk w pieśniach Paderewskiego, Niewiadomskiego, Żeleńskiego, A. Konieczna „Manru” – kilka uwag o stylu i dramaturgii, D. Maciejewicz Romantyczna realizacja kanonu allegra sonatowego w trzech kompozycjach Paderewskiego, J. Paja-Stach Wariacje fortepianowe Paderewskiego, A. Piber Recepcja „Manru” w Ameryce, T. Przybylski Zapomniane kwartety smyczkowe kompozytorów polskich II połowy XIX wieku: Paderewskiego, Pankiewicza, Rutkowskiego, M. Woźna-Stankiewicz Poezja Mendèsa w pieśniach Paderewskiego i kompozytorów francuskich); Kraków – Ignacemu Janowi Paderewskiemu w 90. rocznicę odsłonięcia pomnika Grunwaldzkiego i 140. rocznicę urodzin fundatora, cz. 1: M. Perkowska-Waszek Artysta i mąż stanu, cz. 2: I. Fischer Obchody rocznicy Grunwaldzkiej i odsłonięcie pomnika Władysława Jagiełły, P. Boroń Historia pomnika Grunwaldzkiego, Kraków 2000 (wyd. albumowe); Ignacy Jan Paderewski. Twórca w świecie kultury, red. T. Broniewicz, H. Kostrzewska, J. Tatarska, Poznań 2001; „Annales Paderewski”, Morges 1977–.