Nápravnik [nˊa:~], Naprawnik, Eduard Francewicz, *24 VIII 1839 Býšť (k. Hradec Králové), †23 XI 1916 Piotrogród, czeski dyrygent i kompozytor naturalizowany w Rosji. Naukę gry na fortepianie pobierał początkowo u J. Půhonnego, w latach 1850–52 u A. Svobody w Dašicach, od 1853 u P. Maydla w jego szkole muzycznej w Pradze, w której w latach 1856–61 prowadził klasę fortepianu. W latach 1853–54 uczył się w szkole organistów w Pradze u K. Pitscha i F. Błažka, ponadto studiował instrumentację pod kierunkiem J. Kittla. W 1861 wyjechał do Petersburga i rozpoczął tam ponad 50-letnią działalność dyrygencką, którą wpisał się trwale do historii muzyki rosyjskiej. W latach 1861–63 prowadził orkiestrę księcia Jusupowa, w 1863–67 był korepetytorem w Teatrze Maryjskim, gdzie w 1867 został mianowany drugim, a w 1869 – pierwszym dyrygentem. Na tym stanowisku przeprowadził szereg korzystnych zmian organizacyjnych; odnowił i wzbogacił instrumentarium, powiększył obsadę orkiestry i chóru (1882), przeprowadził staranny dobór solistów i podniósł poziom artystyczny Teatru Maryjskiego, który stał się wkrótce jednym z wyróżniających się europejskich teatrów operowych. Nápravnik występował także jako dyrygent koncertów symfonicznych, m.in. na koncertach Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego. (od 1864), w którym po ustąpieniu M. Bałakiriewa pełnił obowiązki pierwszego dyrygenta (1869–81), w 1875 został mianowany dyrektorem wykonawczym oddziału towarzystwa w Petersburgu. W 1888 otrzymał tytuł szlachecki. Repertuar Nápravnika obejmował ok. 80 oper. Znaczną ich część stanowiły tytuły rosyjskie, pierwsze wykonania oper kompozytorów Potężnej Gromadki, A. Dargomyżskiego, An. Rubinsteina i Czajkowskiego, który dedykował mu operę Dziewica Orleańska. Wśród tytułów nierosyjskich zwraca uwagę wystawienie cyklu Pierścień Nibelunga Wagnera (1900–05). Sztukę dyrygencką Nápravnika wysoko ocenili m.in. Rimski-Korsakow i Strawiński, który scharakteryzował go następująco: „(…) zupełna pogarda dla jakiejkolwiek afektacji i wszystkich zewnętrznych efektów zarówno w prezentacji dzieła, jak i w gestykulacji, brak jakichkolwiek ustępstw na rzecz publiczności; dorzucić do tego trzeba żelazną dyscyplinę, pierwszorzędne mistrzostwo, niezawodny słuch i pamięć i, co za tym idzie, doskonałą jasność i obiektywność wykonania. Czyż można pragnąć więcej?” (Kroniki mego życia, Kraków 1974). Nápravnik występował też jako organista i pianista. Jako kompozytor nie zyskał większego uznania. Największym powodzeniem cieszyła się opera Dubrowskij pozostająca pod wyraźnym wpływem Czajkowskiego, wystawiona m.in. w Petersburgu (1895), Pradze (1898, 1908), Pilźnie (1898), Brnie (1898, 1907) i Erewanie (1951).
Literatura: Eduard Francewicz Nápravnik. Awtobiograficzeskije, tworczeskije matieriały, dokumienty, pis’ma, wyd. J. Kiełdysz, Ł. Kutateładze, Leningrad 1959; P. Wejmarn Eduard Francewicz Nápravnik, Petersburg 1888; N. Findeisen Eduard Francewicz Nápravnik, Petersburg 1898; W. Walter Eduard Francewicz Nápravnik, Petersburg 1914; G. Bernandt Kapielmiejstier russkoj opiery Eduard Francewicz Nápravnik, „Sowietskaja Muzyka” 1939 nr 8; E. Gordiejewa „Dubrowskij” Eduard Nápravnik, Moskwa 1949, 2. wyd. 1960.
Instrumentalne:
I Symfonia, przed 1861
II Symfonia C-dur op. 17, 1873
III Symfonia e-moll „Demon” op. 18, wg M. Lermontowa, 1874
Kwartet smyczkowy A-dur op. 28, 1878
IV Symfonia d-moll op. 32, 1879
Torżestwiennaja uwiertura D-dur op. 14, 1866
Kwartet smyczkowy E-dur op. 16, 1873
Kwintet smyczkowy D-dur op. 19, 1874
Narodnyje tancy op. 20 i 23 na orkiestrę, 1875–76
Trio fortepianowe g-moll op. 24, 1876
Simfoniczeskij koncert a-moll op. 27 na fortepian i orkiestrę, 1877
Fantazija na russkije motiwy E-dur op. 30 na skrzypce i orkiestrę, 1878
Suita D-dur op. 29 na wiolonczelę i fortepian, 1879
Suita A-dur op. 36 na wiolonczelę i fortepian, 1881
Suita A-dur op. 49 na skrzypce i orkiestrę, 1881
Wostok op. 40, poemat symfoniczny na skrzypce i orkiestrę, 1881
Kwartet fortepianowy a-moll op. 42, 1882
Sonata G-dur op. 52 na skrzypce i fortepian, 1892
Kwartet smyczkowy C-dur op. 65, 1897
Trio fortepianowe d-moll op. 62, 1897
Obrazki op. 43 na fortepian
Bagatele op. 46 na fortepian
Walce op. 48 na fortepian
Suita op. 57 na fortepian
Wokalne:
34 pieśni solowe, 1875–99
utwory chóralne
Wokalno-instrumentalne:
Kozak, ballada na głos i orkiestrę, sł. A. Puszkin, 1877
Torżestwiennaja kantata C-dur, 1882
Wojewoda, ballada na głos i orkiestrę
Tamara, ballada na głos i orkiestrę
Sceniczne:
Niżegorodcy, opera, libretto P.I. Kałasznikow, wyst. Petersburg 1869
Garold, opera, libretto P.I. Weinberg wg E. von Wildenbrucha, wyst. Petersburg 1886
Dubrowskij, opera, libretto M.I. Czajkowski wg Puszkina, wyst. Petersburg 1895
Francesca da Rimini, opera, libretto J. Paleček, E.P. Ponomariew, wyst. Petersburg 1902
muzyka teatralna:
Don Żuan na głosy solowe i recytatora, chór i orkiestrę, tekst A.K. Tołstoj, wyst. Petersburg 1892