Weingartner, Felix von

Weingartner Paul Felix von, Edler von Münzberg, *2 VI 1863 Zara (obec. Zadar, Dalmacja), †7 V 1942 Winterthur, austriacki dyrygent, kompozytor, pianista, pisarz i pedagog. Zainteresowanie dyrygenturą przejawił już w wieku 7 lat, poruszony wykonaniem Don Giovanniego W.A. Mozarta. Naukę gry na fortepianie rozpoczął pod kierunkiem matki. Do 1881 kształcił się prywatnie u W. Mayera (W.A. Rémy) w Grazu. W latach 1881–83, rekomendowany przez E. Hanslicka, studiował jako stypendysta w konserwatorium w Lipsku u C. Reineckego (gra na fortepianie i kompozycja), S. Jadassohna (kontrapunkt) i O. Paula (dyrygentura), będąc zarazem studentem filozofii lipskiego uniwersytetu. W 1883 był w Weimarze uczniem F. Liszta, zawdzięczał mu wystawienie pod jego dyrekcją pierwszej opery Sakuntala (Hoftheater, 23 III 1884). Karierę dyrygencką rozpoczął w 1884 w Stadttheater w Królewcu, następnie działał w Gdańsku (1885–87) i Hamburgu (1887–89), jako Hofkapellmeister w Mannheimie (1889–91) i Berlinie (Königliche Oper 1891–98, Königliche Kapelle (1891–1907) oraz jako pierwszy dyrygent Kaim-Orchester w Monachium (1898–1903), z którą odbył europejskie tournée i na festiwalu w Moguncji w 1902 po raz pierwszy wykonał komplet symfonii Beethovena. W 1908 przejął po G. Mahlerze dyrekcję Hofoper w Wiedniu. W 1911 ustąpił ze stanowiska, poświęcając się głównie wykonaniom repertuaru symfonicznego z Wiener Philharmoniker (1911–27) i kierowaniu wiedeńską Volksoper (1919–24). Związany był także współpracą z teatrami operowymi w Hamburgu (1912–14) i Darmstadcie (Generalmusikdirektor 1914–19). W 1927 osiadł w Szwajcarii, gdzie naturalizował się, kierował orkiestrą symfoniczną w Bazylei (do 1933) i otrzymał doktorat honorowy tamtejszego uniwersytetu. W latach 1935–36 sprawował ponownie funkcję dyrektora Staatsoper (dawnej Hofoper) w Wiedniu.

Od 1898 Weingartner rozwijał karierę międzynarodową. Występował m.in. w Wielkiej Brytanii, Belgii, Francji i Rosji, w latach 1905–08 i 1911–14 w Stanach Zjednoczonych (Nowy Jork, Boston, Filadelfia), w 1919 i 1922/23 odbył tournées po Ameryce Południowej (za drugim razem z orkiestrą Wiener Philharmoniker), w 1937 koncertował w Japonii, w 1939 (w wieku 76 lat) debiutował w Covent Garden Theatre w Londynie (Tannhäuser i Parsifal R. Wagnera). Gościł także w Polsce: w 1909 i 1910 z orkiestrą Filharmonii Warszawską (utwory Beethovena, Berlioza, Czajkowskiego oraz II Symfonia i poemat Das Gefilde der Seligen Weingartnera). W 1911 występował w Krakowie i we Lwowie jako pianista, wykonując swoje pieśni z amerykańską śpiewaczką Lucille Marcel (1877–1921), uczennicą J. Reszkego w Paryżu i odtwórczynią roli Elektry w wiedeńskiej premierze opery R. Straussa (1909), która w 1911 została trzecią żoną Weingartnera. W 1913 występował ponownie we Lwowie, dyrygując m.in. Symfonią Faustowską Liszta.

Równolegle z działalnością dyrygencką Weingartner poświęcał się pracy pedagogicznej. Prowadził klasy dyrygenckie w Hochschule für Musik w Berlinie, w akademii muzycznej w Budapeszcie (1927), w konserwatorium w Bazylei, którym kierował w latach 1927–33, w Mozarteum w Salzburgu i akademii muzycznej w Wiedniu, skąd w 1938 został usunięty z powodu antynazistowskich poglądów. Uczniami Weingartnera byli m.in. F. André, J. Krips, W. Janssen, P. Sacher, A. Panufnik oraz Carmen Studer, piąta żona Weingartnera, autorka tekstów do jego pieśni i publikacji wspomnieniowych.

Osobowość Weingartnera kształtowała się w bliskim kontakcie z R. Wagnerem i jego muzyką (poznał go w 1882), H. Levim (asystował mu przy wystawieniu Tristana i Izoldy w Bayreuth w 1886) oraz F. Lisztem i J. Brahmsem, którego zachwycił interpretacją jego II Symfonii (Wiedeń 1896). Na formowanie się artystycznej indywidualności Weingartnera miały wpływ także doświadczenia negatywne. Widząc w jakim kierunku zmierzają jego „ideały młodości” poddał w głośnych pismach polemicznych moralno-krytycznej ocenie działalność C. Wagner, wspomaganą przez F. Mottla (Bayreuth 1876–96) i sztukę dyrygencką H. von Bülowa (Über das Dirigieren), zarzucając im nieuzasadnioną artystycznie arbitralność i poczucie „urojonej nieomylności” (Unfehlbarkeitswahn) w interpretacjach dzieł. Rozprawa Über das Dirigieren, nawiązująca do pracy Wagnera pod tym samym tytułem, jest wnikliwą analizą zniekształceń wykonawczych, popartą przykładami głównie z utworów Beethovena, a zarazem świadectwem autorefleksji i profilowania własnego warsztatu dyrygenckiego. Do historii Weingartner przeszedł jako wybitny interpretator dzieł Beethovena, Berlioza, Wagnera, Liszta i Brahmsa, oczyszczonych z ekscentryczności, „godnych pogardy efektów” i innych wypaczeń partytury, do których przede wszystkim zaliczał manierę dyrygenckiego tempa rubato. Za cel stawiał sobie dotarcie do istoty dzieła, do jego „melosu” w znaczeniu Wagnerowskim, i osiągał to z niezwykłą ekonomią i wyrazistością gestu zarazem. Wykonania Weingasrtnera przyjmowane były z zachwytem, m.in. przez A. Chybińskiego (Kaim-Konzerte w Monachium), K. Szymanowskiego (list z Wiednia do S. Spiessa z 31 X 1911) i A. Panufnika, który podziwiał jego „inspirujące nagrania klasycznego repertuaru” (O sobie, Warszawa 1990). Weingartner był pierwszym dyrygentem podejmującym na dużą skalę działalność nagraniową. Podczas 30-letniej współpracy z firmą Columbia (1910–40) zarejestrował w Londynie, Paryżu, Wiedniu i Nowym Jorku komplety symfonii Beethovena i Brahmsa oraz utwory m.in. J.S. Bacha, Händla, Mozarta, Webera, Schuberta, Berlioza, Mendelssohna, Wagnera, Liszta, Bizeta, Verdiego i Czajkowskiego.

Obfita twórczość kompozytorska Weingartnera, obejmująca niemal wszystkie gatunki muzyczne — opery, symfonie i poematy symfoniczne, muzykę kameralną i pieśni, wywodziła się z kręgu stylistycznego oddziaływania Wagnera, Liszta i Brahmsa i była postrzegana jako wysokiego lotu „Kapellmeistermusik”. Podziwiano jej autora za „niesłychaną wiedzę” i „cudownie brzmiącą instrumentację” (A. Chybiński, 1959). W dzisiejszym odbiorze muzyka Weingartnera stała się przedmiotem zainteresowania i historycznego przewartościowania jako ważne dopełnienie obrazu postromantycznej, niemiecko-austriackiej szkoły kompozytorskiej. Ukazały się nagrania 5 symfonii (I-V), poematów symfonicznych, uwertur i licznych utworów kameralnych (CPO 2004–08).

Literatura: Lebenserinnerungen, t. 1, Wiedeń 1923, Zurych 2. wyd. 1928, t. 2, Wiedeń i Zurych 1929, wyd. angielskie Buffets and Rewards. A Musicians Reminiscences, tłum. M. Wolff, Londyn 1937; E. Krause Felix Weingartner als schaffender Künstler, Berlin 1904; P. Raabe Felix Weingartner als schaffender Künstler, „Die Musik” VII, 1907/08; A. Chybiński Felix Weingartner Ratschläge für Aufführungen der Symfonien Beethovens (recenzja), „Przegląd Powszechny” 1907 t. 95; J.C. Lusztig Felix Weingartner, Berlin 1908; P. Stefan G. Mahlers Erbe. Ein Beitrag zur neuesten Geschichte der deutschen Bühne und des Herrn Felix von Weingartner, Monachium 1908; A. Chybiński Felix Weingartner. Die Symphonie nach Beethoven (recenzja), „Przegląd Powszechny” 1911 t. 111; F. Günther Felix von Weingartner. Eine Studie zur Psychologie der modernen Musik, Berlin 1917; Festschrift für Dr. Felix Weingartner zu seinem siebzigsten Geburtstag, red. W. Merian, H. Oppermann i O. Maag, Bazylea 1933; H. Scherchen Felix Weingartner, „Jahrbuch der literarischen Vereinigung”, Winterthur 1933; W. Jacob Felix von Weingartner, Wiesbaden 1933; E. Evans Felix von Weingartner, „The Music Review” III, 1942; C. Studer Souvenir sur Felix Weingartner, „Feuilles musicales” XI–XII, 1958–59; A. Chybiński W czasach Straussa i Tetmajera. Wspomnienia, Kraków 1959; C. Studer G. Mahler und F. Weingartner, Österreichische Musikzeitschrift” XV, 1960; J. Krips Felix von Weingartner, „High Fidelity” XII, 1962; Felix Weingartner. Recollections and Recordings, wyd. Ch. Dyment, Rickmansworth 1976; H. Gilbert „Ich hab’ ihn erschlagen” oder Das Ende der Romantik als Bühnenereignis. Zu Felix Weingartners „Kain und Abel”, W. Krebs Der Tod Gottes als Ende der Romantik. Zu Felix Weingartners „Kain und Abel”, w: „Kain und Abel”. Die biblische Geschichte und ihre Gestaltung in bildender und dramatischer Kunst, Literatur und Musik, red. U. Kienzle, W. Kirsch i D. Neuhaus, Frankfurt n. Menem 1998; Im Mass der Moderne. Felix Weingartner — Dirigent, Komponist, Autor, Reisender, red. S. Obert i M. Schmidt, Bazylea 2009.