Novák Vítězslav, Viktor, Augustín Rudolf, *5 XII 1870 Kamenice nad Lipou, †18 VII 1949 Skuteč, czeski kompozytor i pedagog. W 1889 rozpoczął naukę w konserwatorium w Pradze u K. Knittla (harmonia), K. Steckera (kontrapunkt i historia muzyki), następnie uczył się w klasie mistrzowskiej A. Dvořáka (1891–92, kompozycja) i u J. Jiránka (1892–96, fortepian). Równocześnie studiował przez 2 semestry (1889–90) prawo na uniwersytecie im. Karola w Pradze, a w 1890 podjął studia filozoficzne, które ukończył w 1895 bez dyplomu. Rozwój artystyczny Nováka, początkowo hamowany przez rygorystycznego i odmawiającego mu talentu Knittla, nastąpił dopiero pod kierunkiem Dvořáka. Dzięki niemu Novák dwukrotnie otrzymał stypendium (1894–96, 1896–98). Kompozytor przyjaźnił się z J. Sukiem i R. Reissigiem, także uczniami Dvořáka. W 1896, po pierwszej, wspólnej z R. Reissigiem, wyprawie na Morawy, Novák zainteresował się folklorem. Odtąd wiele podróżował, szukając źródeł inspiracji w ludowych pieśniach Czech, Moraw i Słowacji, które spisywał bezpośrednio od wiejskich muzyków. Podczas tych wędrówek spotykał innych zbieraczy folkloru, m.in. L. Janáčka.
Na początku XX w. kompozycje Nováka szybko zyskały popularność; były na ogół natychmiast wydawane (głównie w Pradze, także w Lipsku i Berlinie), a 3 kompozycje orkiestrowe: W Tatrach (1902), Suita słowacka (1903) i Odwieczna tęsknota (1905) wykonywano z wielkim powodzeniem w kraju, także w Wiedniu i w Niemczech. Sławę przyniosły mu 2 utwory z 1910: poemat fortepianowy Pan i kantata dramatyczna Burza (skomponowana na 50-lecie filharmonii w Brnie). W 1910 zawarł kontrakt na 10 lat z Universal Edition w Wiedniu na wydawanie swych orkiestrowych dzieł. W 1912 Novák wziął ślub ze swą uczennicą Marią Praškovą, która stała się jego najbliższą współpracownicą, m.in. pisała teksty pieśni.
W latach 1909–39 Novák prowadził mistrzowską klasę kompozycji w konserwatorium w Pradze, do jego uczniów należeli m.in.: A. Hába, K. Janeček, O. Jeremiáš, V. Kapr, D. Kardoš, J. Kunc, A. Moyzes, E. Suchoň oraz pianista F. Rauch i dyrygent J. Krombholz. Trzykrotnie wybrano go na rektora konserwatorium (1920/21, 1921/22, 1927/28). W 1920 wspólnie z J. Sukiem Novák założył towarzystwo muzyki współczesnej (Spolek pro Moderní Hudbu), od 1921 był wiceprzewodniczącym klubu kompozytorów czeskich (Klub Českých Skladatelů). Ponadto opublikował wiele artykułów w czasopismach muzycznych o kompozycjach własnych oraz innych twórców, o muzyce ludowej, a także polemiki, wspomnienia. Novák był mianowany członkiem Česká Akademie Věd a Umění (1906), członkiem honorowym Académie des Beaux-Arts w Paryżu (1920), Glasbena Matica w Lublanie (1928), Accademia Nazionale di Santa Cecilia w Rzymie (1933), Kungliga Svenska Musikaliska Akademien w Sztokholmie (1938) oraz Institut de France w Paryżu. W 1945 otrzymał honorowy tytuł narodowego artysty Czech i został mianowany honorowym członkiem i przewodniczącym klubu kompozytorów słowackich (Klub Slovenských Skladatelů), a w 1948 honorowym przewodniczącym związku kompozytorów czeskich (Syndikát Českých Skladatelů).
Na kształtowanie się stylu Nováka w początkowym okresie jego twórczości wywarła wpływ poezja romantyczna, czerpał także inspiracje z doświadczeń twórczych Dvořáka, Brahmsa i R. Straussa. Z czasów studiów u Dvořáka pochodzą jego pierwsze ważniejsze kompozycje: uwertura Korsarz (wg Byrona) i Sonata skrzypcowa, odznaczające się wybujałym emocjonalizmem; w latach 1892–96 Novák zaczął odchodzić od tego typu wyrazowości na rzecz większego liryzmu (Trio fortepianowe op. 1, Kwartet fortepianowy c-moll), sięgnął po refleksyjną poezję rodzimą, zwłaszcza J. Vrchlickiego i J.V. Sládka (cykl pieśni solowych Pohádka srdce), która stanowiła źródło inspiracji wielu jego pieśni.
Początkowo Novák w swoich utworach cytował dosłownie oryginalne melodie ludowe (Kwintet fortepianowy a-moll, cykl pieśni Cigánské melodie), ale od 1897 (Písničky na slova lidové poesie moravské) zaczął wtapiać we własny materiał tematyczny elementy ludowego pierwowzoru (rytmikę tańców, skale ludowe, charakterystyczne interwały, np. typową dla muzyki słowackiej lidyjską kwartę i miksolidyjską septymę). Najbardziej reprezentatywne dla twórczości Nováka są utwory napisane w latach 1898–1910, które przyniosły mu wielki sukces. W tych latach ukształtował się jego indywidualny styl, silnie nasycony ludową muzyką Czech, Słowacji, Moraw i Wołoszczyzny Morawskiej. Novák wykorzystywał także poezję ludową, zwłaszcza z Moraw, komponując wiele pieśni solowych i chóralnych do oryginalnych tekstów. Malownicze krajobrazy starał się oddać symfoniczną muzyką programowo-ilustracyjną (poemat symfoniczny W Tatrach 1902 i Suita słowacka 1903). W wiejskich realiach rozgrywa się uwertura dramatyczna Marysia (1898), inspirowana realistyczną historią o biedzie, miłości, nienawiści i zbrodni (tematyka podobna do Jenufy Janáčka i Ewy J.B. Förstera).
Charakterystyczną cechą techniki kompozytorskiej Nováka jest monotematyzm, wysnuwanie nawet bardzo rozbudowanych form z niedużego motywu, najczęściej o ludowej proweniencji, np. fortepianowa Sonata eroica (1900), której główny motyw melodyczny wywodzi się z morawskiej pieśni. W obszernym, 5-częściowym poemacie fortepianowym Pan (1910) 2-taktowy motyw, poddawany rozlicznym przekształceniom, stał się podstawą i spoiwem wielkiej formy. Podobnie w kantacie Burza (1910) duże struktury formalne wywodzą się z drobnej komórki melodycznej przenikającej cały utwór. Novák często stosował technikę polifoniczną (np. Kwartet smyczkowy D-dur czy Svatováclavský triptych na organy).
Muzyka sceniczna Nováka, tj. napisane w latach 1914–29 4 opery i 2 balety-pantomimy, zabarwione lekką satyrą, nie zyskała powodzenia. Z lat 30. i 40. pochodzi wiele dzieł inspirowanych narodowymi tematami (m.in. orkiestrowa Jihočeská suita z zacytowanym husyckim hymnem bitewnym, K 30. září 1938 na chór męski, poemat symfoniczny De profundis, Svatováclavský triptych) oraz liczne nowe instrumentacje wcześniejszych dzieł. Novák, wybitny przedstawiciel muzyki czeskiej w 1. poł. XX w., był także cenionym pedagogiem, uczył rzetelnego warsztatu kompozytorskiego i przekazywał uczniom swoje zamiłowanie do folkloru, podkreślając jego rangę artystyczną.
Literatura: Vítězslav Novák. Studie a vzpomínky, wyd. A. Srba, Praga 1932, supl. 1935 i 1940; Vítězslav Novák. O sobě a o jiných, t. 1, wyd. J.R. Vilímek, Praga 1946, t. 2 1949 (rkp.); Vítězslav Novák. Výběrová bibliografie, red. R. Budiš, Praga 1967; M. Schnierer Vítězslav Novák. Tematický a bibliografický katalog/The Thematic and Bibliographical Catalogue, Praga 1999; Z. Nejedlý Vítězslav Novák, Praga 1921; Sborník na počest 60. narozenin Vítězslava Nováka, red. B. Vomáčka i S. Hanuš, Praga 1930; A. Hába Vítězslav Novák, Praga 1940; V. Štěpán Novák a Suk, Praga 1945; K. Hoffmeister Tvorba Vítězslava Nováka z let 1941–1948, Praga 1949; I. Bełza Vítězslav Novák, Moskwa 1957; V. Lébl Vítězslav Novák. Život a dílo, Praga 1964 (zawiera pełny wykaz kompozycji), wyd. w jęz. ang. Praga 1968; Ze symposia o životě a díle Vítězslava Nováka, „Hudební věda” VIII, 1971 (nr specjalny); Národní umělec Vítězslava Nováka. Studie a vzpomínky k 100. výročí narození, red. K. Padrta i B. Štědroň, Czeskie Budziejowice 1972; Vítězslav Novák, „Opus musicum” 1980 nr 5 (zeszyt specjalny poświęcony Novákowi); «Zprávy Společnosti Vítězslava Nováka», biuletyn towarzystwa Vítězslava Nováka, red. M. Schnierer, nr 1,1982; Vítězslav Novák. Mitbegründer der tschechischen Musik des 20. Jahrhunderts, red. M. Schnierer, Brno 1989
orkiestrowe:
Korsár, uwertura wg poematu G. Byrona, 1892, wyd. Praga 1950
Koncert fortepianowy e-moll na małą orkiestrę, 1895, wyd. wyciąg fortepianowy Praga 1949
Serenada F-dur na małą orkiestrę, 1895, wyd. Praga 1951
Maryša op. 18, uwertura wg dramatu braci V. i A. Mrštíków, 1898, wyd. Praga 1901
V Tatrách op. 26, poemat symfoniczny, 1902; wersja zrewid., 1907, wyd. Wiedeń 1910
Slovácká suita op. 32 na małą orkiestrę, 1903, wyd. Praga 1911
O věčné touze op. 33, poemat symfoniczny wg baśni H.Ch. Andersena, 1905, wyd. Lipsk 1906
Serenada D-dur op. 56 na małą orkiestrę, 1905, wyd. Wiedeń 1913
Godiva op. 41, uwertura wg tragedii J. Vrchlickiego, 1907, wyd. Wiedeń 1919
Toman a lesní panna op. 40, poemat symfoniczny wg F.L. Čelakovskiego, 1907, wyd. Wiedeń 1919
Jihočeská suita op. 64 na orkiestrę, 1937, wyd. Lipsk 1941
De profundis op. 67 na orkiestrę i organy, poemat symfoniczny, 1941, wyd. Praga 1945
kameralne:
Sonata skrzypcowa d-moll, 1891, wyd. Praga 1920
I Trio fortepianowe op. 1, 1892, wyd. Praga 1900
Kwartet fortepianowy c-moll op. 7, 1894; wersja zrewid., 1899, wyd. Berlin 1900
Kwintet fortepianowy a-moll op. 12, 1896; wersja zrewid., 1897, wyd. Berlin 1904
I Kwartet smyczkowy G-dur op. 22, 1899, wyd. Berlin 1902
II Trio fortepianowe „quasi una ballata” op. 27, 1902, wyd. Berlin 1903
II Kwartet smyczkowy D-dur op. 35, 1905, wyd. Lipsk 1906
III Kwartet smyczkowy G-dur op. 66, 1938, wyd. Lipsk 1939; wersja na orkiestrę smyczkową, 1940
Sonata wiolonczelowa op. 68, 1941, wyd. Praga 1961
kilka duetów fortepianowych
na instrument solo:
Ballada e-moll op. 2 na fortepian, wg ballady Manfred G. Byrona, 1893, wyd. Praga 1897
Variace na Schumannovo thema na fortepian, 1893, wyd. Praga 1950
Vzpomínky op. 6, 3 utwory na fortepian, 1894, wyd. Berlin 1896
Serenády op. 9, 4 utwory na fortepian, 1895, wyd. Berlin 1896
Barcaroly op. 10, 5 utworów na fortepian, 1896, wyd. nr 1–4, Berlin 1896, nr 5 Barcarola baladická, z ilustracjami syna Jaroslava Nováka, Berlin 1946
Eklogy op. 11, 4 utwory na fortepian, 1896, wyd. Berlin 1896
Za soumraku op. 13, 4 utwory na fortepian, 1896, wyd. Berlin 1897
Můj máj op. 20, 4 utwory na fortepian, 1899, wyd. Praga 1900
Preludium na milostnou píseň valašskou na organy, 1899, wyd. Praga 1954
Sonata eroica op. 24 na fortepian, 1900, wyd. Praga 1904
Písně zimních nocí op. 30, 4 utwory na fortepian, 1903, wyd. Berlin 1904
Dva valašské tance op. 34 na fortepian, 1904, wyd. Praga 1906; wersja na orkiestrę J. Nováčka, 1916; wersja na orkiestrę Nováka, 1936
Pan op. 43 na fortepian, 1910, wyd. Wiedeń 1911
Exoticon op. 45, mała suita na fortepian, 1911, wyd. Wiedeń 1911; wersja na orkiestrę, 1912, wyd. Wiedeń 1921
6 sonatin op. 54 na fortepian, 1919, wyd. Praga 1919
Mládi op. 55, zbiór 21 drobnych utworów na fortepian w 2 t., 1920, wyd. Praga 1921; wersja na orkiestrę, 1943
Svatováclavský triptych op. 70 na organy, 1941, wyd. Praga 1943; wersja na orkiestrę, 1942, wyd. Praga 1946
wokalne:
Čtyři básně Otakara Březiny op. 47 na chór mieszany a cappella, 1912, wyd. Wiedeń 1913
Pět zpřvů op. 71 na chór mieszany a cappella, sł. K. Pippich-Havelka, B. Kratochvíl, L. Tesař, F. Branislav, J. Merchaut, 1942, wyd. Praga 1946
na chór męski a cappella
Šest mužských sborů op. 37 na chór męski a cappella, sł. J. Vrchlický, J.V. Sládek, J. Borecký, J. Neruda, 1906, wyd. Praga 1906
Na domácí půdě op. 44, 8 utworów na chór męski a cappella, sł. J.V. Sládek, P. Bezruč wg B. Tožički, 1911, wyd. Praga 1911
Síla a vzdor op. 51, 6 utworów na chór męski a cappella, sł. J. Neruda, J.V. Sládek, F.S. Procházka, J.S. Machar, 1917, wyd. Praga 1919
Ze života op. 60, 20 utworów na chór męski a cappella, sł. ludowa poezja morawska, 1932, wyd. w 5 z. Praga 1933
K 30. září 1938 na chór męski a cappella, sł. S. Čech, 1938
Domov op. 69, 6 utworów na chór męski a cappella, sł. J.V. Sládek, K. Šelepa, A. Sova, 1941, wyd. Praga 1950
Dvanáct ukolébavek op. 61 na chór żeński, sł. ludowa poezja morawska, 1932, wyd. Praga 1938
Máj op. 72, 10 pieśni na chór dziecięcy lub żeński, sł. J. Neruda, J.V. Sládek, 1942, wyd. Praga 1948
wokalno-instrumentalne:
Pohádka srdce op. 8, 5 pieśni solowych z fortepianem lub orkiestrą, sł. J. Vrbata, J. Vrchlický, J.V. Sládek, 1896, wyd. Praga 1896
Cigánské melodie op. 14, 4 pieśni solowe z fortepianem lub orkiestrą, sł. A. Heyduk, 1897, wyd. Berlin 1897; wersja z orkiestrą, 1943
Písničky na slova lidové poesie moravské, pieśni solowe z fortepianem lub orkiestrą, t. 1–3, op. 16, 17 i 21, 1897–98, t. 4 i 5, op. 74 i 75, 1943–44, wyd. t. 1 Praga 1899, t. 2 Praga 1899, t. 3 Praga 1900, t. 1–3 Praga 1955, t. 4–5 Praga 1948
Dvě balady na slova lidové poesie moravské op. 19 na chór mieszany i orkiestrę, 1898; wersja z fortepianem na 4 ręce, wyd. Praga 1899
Dvě balady na slova lidové poesie moravské op. 23 na chór mieszany i orkiestrę, 1900; wersja z fortepianem na 4 ręce, wyd. Praga 1901
Jarní nálady, 4 pieśni solowe na głos niski i fortepian, sł. J. Vrchlický w tłum. niem., 1900, wyd. Praga 1936
Dva sbory na głosy żeńskie i fortepian, 1901, wyd. Praga 1901; wersja z orkiestrą, 1940
Melancholie op. 25, 8 pieśni solowych na mezzosopran i fortepian, sł. A. Sova, J. Kvapil, J.S. Machar, 1901, wyd. Praga 1901
Dvě balady op. 28 na mezzosopran i orkiestrę lub fortepian, sł. R. Batka, 1902, wyd. Praga 1903: Balada dětská, Balada horská
Balada o duši Jana Nerudy op. 29 na bas i orkiestrę, sł. A. Klášterský, 1902; wersja z fortepianem, wyd. Praga 1908
Údolí nového království op. 31, 4 pieśni solowe na głos wysoki i fortepian, sł. A. Sova, 1903, wyd. Praga 1904; wersja z orkiestrą, 1931
Melancholické písně o lásce op. 38, 4 pieśni solowe z orkiestrą lub fortepianem, sł. J. Vrchlický, J. Borecký, J. Neruda, 1906, wyd. Praga 1910
Notturna op. 39, 9 pieśni solowych z fortepianem lub orkiestrą, sł. niem. poetów, 1908, wyd. Berlin 1908
Bouře op. 42, kantata na głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. S. Čech, 1910, wyd. Wiedeń 1912
Erotikon op. 46, 6 pieśni solowych z fortepianem lub orkiestrą, sł. niem. poetów, 1912, wyd. Wiedeń 1912; wersja z orkiestrą, 1942
Svatební košile op. 48, kantata na głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. K.J. Erben, 1913, wyd. Wiedeń 1913
Jaro op. 52, 12 pieśni dziecięce solowe z fortepianem lub orkiestrą, sł. J.V. Sládek, 1918, wyd. Wiedeń 1918
Tři české zpěvy op. 53 na chór męski i orkiestrę, sł. J.V. Sládek, 1918, wyd. Praga 1918
Podzimní symfonie op. 62 na chóry męskie, żeńskie i orkiestrę, sł. morawskie pieśni ludowe, J. Borecki, 1934, wyd. Praga 1937
Dvě romance op. 63, pieśni solowe na głos i orkiestrę, sł. J. Neruda, 1933; wersja z fortepianem, wyd. Praga 1936
In memoriam op. 65, 4 pieśni solowe na głos średni, orkiestrę smyczkową i harfę, sł. P. Křička, J. Vrchlický, J. Uhlíř, 1937, wyd. wyciąg fortepianowy, Praga 1938
Májová symfonie op. 73 na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę, sł. K.H. Mácha, V. Hálek, V. Branislav, 1943, wyd. Praga 1962
Dvě legendy na slova lidové poesie moravské op. 76 na głos średni i fortepian lub orkiestrę, 1944, wyd. Praga 1949
Jihočeské motivy op. 77, 5 pieśni solowych na głos wysoki i fortepian, sł. J. Hanzálková, M. Nováková, J. Čarek, 1947, wyd. Praga 1948
Čtyři ukolébavky op. 78 na głos wysoki i fortepian lub małą orkiestrę, sł. M. Nováková, 1947; wersja z fortepianem, wyd. Praga 1950
Hvězdy na chór żeński i orkiestrę, sł. M. Nováková, 1949; wersja z fortepianem, wyd. Praga 1950
sceniczne:
Zvíkovský rarášek, opera komiczna 1-akt., libr. L. Stroupežnický, 1914, wyst. Praga 10 X 1915
Karlštejn, opera 3-akt., libr. O. Fischer wg komedii J. Vrchlickiego Noc na Karlštejně, 1916, wyst. Praga 18 XI 1916
Lucerna, baśń muzyczna 4-akt., libr. H. Jelínek wg sztuki A. Jiráska, 1922, wyst. Praga 13 V 1923
Dědův odkaz, opera liryczna 3-akt., libr. A. Klášterský wg poematu A. Heyduka, 1925, wyst. Brno 16 I 1926; wersja zrewid., 1942
Signorina Gioventù, balet-pantomima, 7 obrazów z prologiem, libr. wg S. Čecha, 1928, wyst. Praga 8 III 1930
Nikotina, balet-pantomima, 7 obrazów z prologiem, libr. wg S. Čecha, 1929, wyst. Praga 8 III 1930
opracowania:
opracowania pieśni ludowych:
Slovenské spevy na głos i fortepian, 6 t., 1900–30 (ogółem 70 pieśni)
25 slovenských lidových písní na głos i fortepian, 1901
Kytice lidových písní na głos i fortepian, 1923
Dvanáct slovenských písní lidových na chór męski, 1921;
aranżacje dzieł orkiestrowych na fortepian
