Hiller, Johann Adam

Hiller [h yler], Hüller, Johann Adam, *25 XII 1728 Wendisch-Ossig (k. Görlitz), †16 VI 1804 Lipsk, niemiecki kompozytor, pisarz muzyczny i organizator życia muzycznego. Początków nauki, także w zakresie gry na skrzypcach i klawesynie, udzielał mu A. Berndt, nauczyciel z rodzinnej wsi. W latach 1740–45 Hiller uczęszczał do gimnazjum w Görlitz, gdzie od swych kolegów uczył się gry na klawesynie, skrzypcach, flecie, oboju i trąbce, a w szkolnym Collegium musicum grał na kontrabasie (Bassgeige). Od 1745 do 1746 pracował jako pisarz w Szprotawie. W 1746 otrzymał stypendium, które umożliwiło mu naukę w Kreutzschule w Dreźnie. Gry na klawesynie i zasad generałbasu uczył się tam u G.A. Homiliusa, a gry na flecie u J.A. Schmidta; wiedzę o sztuce kompozycji zdobywał, analizując partytury oper J.A. Hassego, wystawianych w teatrze dworskim pod kierunkiem kompozytora. W tym czasie powstały pierwsze utwory Hillera: pieśni, arie, okolicznościowe kantaty oraz muzyka instrumentalna. W 1751 przeniósł się do Lipska, gdzie do 1754 studiował prawo na uniwersytecie, występował też zarobkowo jako śpiewak (bas) i flecista w publicznych koncertach Das Grosse Konzert, udzielał lekcji gry na klawesynie, komponował utwory muzyczne i poetyckie, napisał Abhandlung über die Nachahmung der Natur in der Musik. Wiosną 1754 powrócił do Drezna jako guwerner hrabiego H.A. Brühla von Martinskirch. W 1758 wyjechał z nim do Lipska, ale na początku 1760 porzucił posadę z powodu nasilających się objawów depresji. Gdy choroba minęła, Hiller rozwinął niezwykle aktywną i wszechstronną działalność. Latem 1762 zorganizował w Lipsku serię subskrypcyjnych koncertów publicznych, a w latach 1763–71 kierował wznowionymi po 7-letniej wojnie koncertami Das Grosse Konzert. Założył 3-letnią szkołę śpiewu dla dziewcząt i chłopców, pisał podręczniki i utwory pedagogiczne. W latach 1766–71 wydawał czasopismo muzyczne „Wöchentliche Nachrichten”, będąc zarazem autorem lub tłumaczem większości zawartych tam tekstów. W 1775 zorganizował Musikübende Gesellschaft, złożone z uczniów jego szkoły, profesjonalistów i amatorów, które dawało rocznie 30 koncertów. W 1778 został dyrektorem muzyki w Paulinerkirche, a w 1783 także w Neukirche. W Wielkim Poście organizował concerts spirituels, a w 1781 zainicjował cykl koncertów w Gewandhaus i kierował nimi do 1785. W latach 1766–79 powstały wszystkie jego dzieła sceniczne. Będąc najwybitniejszą postacią w muzycznym środowisku Lipska, w 1785 nieoczekiwanie opuścił miasto i objął skromną posadę kapelmistrza na prowincjonalnym dworze ks. Kurlandii w Mitawie. W 1786 Hiller powrócił do Lipska, ale wszystkie swe uprzednie posady zastał zajęte, wyjechał zatem do Berlina, gdzie w 1786 dyrygował Mesjaszem Händla w opracowaniu własnym. W latach 1787–88 działał we Wrocławiu jako miejski dyrygent muzyki, kierował też cyklem concerts spirituels. Po nieudanej próbie objęcia posady dyrektora muzycznego Hamburga (po śmierci C.P.E. Bacha), w 1789 rada miejska Lipska ofiarowała mu stanowisko dyrektora muzycznego w Thomaskirche oraz kantora w Thomasschule. Swą twórczość kompozytorską Hiller skupił wówczas na muzyce religijnej, w szkole zaś przeprowadził szereg światłych reform. W 1792 przygotował ze swymi uczniami wykonanie Requiem W.A. Mozarta. W 1800 z powodu słabego zdrowia Hiller zrezygnował z obu posad. Zmarł 4 lata później, pochowany został na cmentarzu św. Jana. Jego syn Friedrich Adam (*1767 Lipsk, †23 XI 1812 Królewiec) był kompozytorem i śpiewakiem. W 1784 został dyrektorem towarzystwa muzycznego w Schwerinie, a w 1796 – orkiestry teatralnej w Altonie; od 1799 do śmierci pełnił funkcję dyrektora muzycznego teatru w Królewcu. Komponował muzykę teatralną, pieśni i utwory instrumentalne. Wraz z poetą C.F. Weissem Hiller jest twórcą narodowej niemieckiej odmiany opery komicznej. Jego singspiele — dziś oceniane jako „trywialne” (C. Dahlhaus) – stały się wzorem dla innych ówczesnych kompozytorów, jak J. André, J.A. Benda czy C.G. Neefe. Pierwsze dzieła – Die verwandelten Weiber i Der lustige Schuster – to adaptacje tekstów angielskich oper balladowych, a muzykę stanowią solowe numery o bardzo prostej formie, ludowej w charakterze melodyce i nader skromnej instrumentacji. Te właśnie cechy przyczyniły się do ogromnego sukcesu utworów w szerokim kręgu odbiorców. Następne singspiele Hillera wzorowane są w warstwie literackiej na komediach francuskich, muzyka zaś jest konglomeratem środków formalnych i stylistycznych zaczerpniętych z włoskiej opery buffa i seria, francuskiej opéra-comique oraz niemieckiej Lied. Za najlepsze singspiele Hillera uznano Lottchen am Hofe, Die Liebe auf dem Lande oraz Die Jagd. Stanowiły one stałą pozycję repertuarową ówczesnych teatrów niemieckich, a pochodzące z nich pieśni i arie weszły w powszechny obieg. Singspiele Hillera wystawiano też w teatrze publicznym w Warszawie (Die Muse 1775, Die Jagd 1781) oraz na scenie dworskiej ks. Sułkowskich w Rydzynie (Lottchen am Hofe b.r.). Pieśni – zarówno świeckie, jak i kościelne – komponował Hiller w celach dydaktycznych (podniesienie kwalifikacji śpiewaków zawodowych oraz upowszechnienie śpiewu wśród amatorów), a także z zamiarem stworzenia repertuaru narodowego. Jego Allgemeines Choral-Melodienbuch używany był w Saksonii jeszcze w XX w. Jednak szablonowość formy (zwykle budowa zwrotkowa) i brak inwencji melodycznej sprawiają, iż utwory te ustępują pieśniom pochodzącym z singspieli. Twórczość kompozytorska Hillera ma dziś już tylko walor historyczny, ogromnie wzrosło natomiast jego znaczenie jako jednego z głównych kronikarzy i „reporterów” epoki. „Wöchentliche Nachrichten” to pierwsze nowoczesne czasopismo muzyczne. Adresowane nie tylko do fachowców, ale także do amatorów, wywarło znaczny wpływ na kształtowanie się gustu niemieckiego mieszczaństwa. Naczelnym zadaniem pisma była rejestracja bieżących wydarzeń i poglądów, ku pożytkowi nie tylko współczesnych, ale i przyszłych pokoleń. Publikacje mieściły się w 3 działach: dokumentacyjnym (doniesienia o spektaklach, koncertach, składach orkiestr, repertuarze różnych ośrodków), recenzenckim (opinie o wydawanych i wykonywanych utworach) oraz teoretycznym (prace teoretyczne i estetyczne, m.in. tłumaczenia J.J. Rousseau, J. Le Rond d’Alemberta czy J.F. Marmontela). W poglądach estetycznych Hiller nie był oryginalny. Abhandlung über die Nachahmung opiera się na ideach C. Batteaux, później Hiller uległ wpływom estetyki „wzmożonej uczuciowości” (Empfindsamkeit). Całą jego działalność cechują oświeceniowy dydaktyzm i racjonalizm, widoczne zarówno w pracy stricte pedagogicznej (praktycznej i teoretycznej – liczne podręczniki), jak też organizatorskiej (zakładane ku pożytkowi ogółu i kierowane przezeń zespoły z orkiestrą Gewandhaus na czele), wydawniczej (propagowanie wyciągów fortepianowych, popularyzacja dzieł innych kompozytorów), kompozytorskiej (utwory dla dzieci, dla amatorów) oraz dziennikarskiej.

Literatura: C. Naumann Johann Adam Hiller. Eine bescheidene Würdigung seiner Verdienste als Mensch, Künstler und Schulmann, Lipsk 1804; K. Peiser Johann Adam Hiller, Lipsk 1894; M. Friedlaender Das deutsche Lied im 18. Jahrhundert, 2 t., Stuttgart 1902, przedr. 1970; G. Calmus Die ersten deutschen Singspiele von Standfuss und Hiller, Lipsk 1908; H. von Hase Johann Adam Hiller und Breitkopfs’, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” II, 1919/20; A. Schering Musikgeschichte Leipzigs, t. 3, Lipsk 1941; G. Sander Das Deutschtum im Singspiel Johann Adam Hillers, Würzburg 1943; W. Serauky Johann Adam Hiller als Erwecker der Händel-Tradition im 18. Jahrhundert, w ks. pam. z okazji 175. rocznicy istnienia Gewandhauskonzerte, Lipsk 1965; K. Kawada Studien zu den Singspielen von Johann Adam Hiller (1728–1804), Marburg 1969; V. Duckies Johann Adam Hiller’s „Critical Prospectus for a Music Library”, w: Studies in Eighteenth Century Music, ks. pam. K. Geiringera, red. C.R. Landon, R.E. Chapman, Nowy Jork 1970.