[Roman Totenberg]
Totenberg [t´o:ten~] Roman, *1 I 1911 Łódź, †8 V 2012 Newton, amerykański skrzypek i pedagog polskiego pochodzenia (naturalizowany w 1943). Naukę gry na skrzypcach rozpoczął u Jermołowa w Moskwie, dokąd w 1914 ojciec Totenberga, architekt, został z rodziną przeniesiony na czas wojny; kontynuował ją u Genezynskiego (ucznia L. Auera) w Wołogdzie i Seitza w konserwatorium w Saratowie. Po repatriacji studiował w Konserwatorium Warszawskim u J. Jarzębskiego (1921–24) i Wyższej Szkole Muzycznej im. F. Chopina u M. Michałowicza (1924–29). Debiutował w 1923 w serii koncertów Filharmonii Warszawskiej w Dolinie Szwajcarskiej, później wystąpił w Warszawie z koncertami N. Paganiniego (1926) i J. Brahmsa (1928). Studia uzupełniające odbył u C. Flescha w Berlinie (1929–32) i dorywczo u G. Enescu w Paryżu (od 1932), rozwijając jednocześnie od czasu recitalu w Berlinie (z A. Balsamem) i otrzymania nagrody im. F. Mendelssohna (1932) międzynarodową karierę solistyczną. W 1935 debiutował w Nowym Jorku, gdzie zamieszkał w 1938; od 1961 działał w Bostonie. Koncertował m.in. z K. Szymanowskim w Wielkiej Brytanii (Londyn, Totnes, Glasgow), Paryżu, Kopenhadze i Bergen (1934–35), A. Balsamem (1932–76) i M. Horszowskim. W 1938 został koncertmistrzem Orchestre of the New Friends of Music, kierowanej przez F. Stiedry’ego, w 1941 założył z A. Ballerem (fortepian) i G. Rejto (wiolonczela) Alma Trio. W latach 1951–58 prowadził Totenberg Ensemble, m.in. z udziałem flecistki i kompozytorki R. Anderson. W programach koncertów i recitali Totenberga szczególne miejsce zajmowała muzyka współczesna. Od wczesnych lat 30. był propagatorem twórczości Szymanowskiego, który darzył go przyjaźnią i uznaniem: „Totenberga nie tylko uważam za wybitny talent – pisał do F. Krance 21 II 1936 – ale lubię go bardzo jako człowieka i szanuję jako uczciwego artystę”. Totenberg dokonał wielu prawykonań (m.in. 3 American Pieces L. Fossa, Koncert skrzypcowy W. Schumana, wersja z 1959) i pierwszych wykonań amerykańskich (Sonata in E Hindemitha, II Koncert skrzypcowy Milhauda i in.). W ostatnich latach występował głównie w Bostonie, m.in. 1998 na recitalu z Sh. Sano (Beethoven, Brahms, Debussy, Ysaÿe, Szymanowski), 2001 z Boston University Orchestra (I Koncert skrzypcowy Szymanowskiego), 2006 w ramach obchodów 95-lecia swoich urodzin (Źródło Aretuzy z Mitów Szymanowskiego).
Po II wojnie światowej Totenberg obok działalności koncertowej poświęcał się w coraz większym stopniu pracy pedagogicznej. Prowadził kursy mistrzowskie na festiwalach w Salzburgu, Tanglewood i Aspen. Od 1947 był związany z Music Academy of the West w Santa Barbara, w latach 1951–57 z Mannes College of Music w Nowym Jorku, w latach 1961–78 kierował String Department w Boston University, 1978–85 był dyrektorem Longy School of Music w Cambridge (Massachusetts).
Od 1958 Totenberga łączyły liczne związki z Polską; koncertował m.in. w Warszawie, Łodzi i Katowicach, był jurorem międzynarodowych konkursów skrzypcowych – im. H. Wieniawskiego w Poznaniu (1977, 1981, 1991), im. K. Lipińskiego i H. Wieniawskiego w Lublinie (1982, 1985, 1988, 1994, honorowy przewodniczący w 1997 i 2003); był także jednym z pierwszych wykładowców (od 1998) Zakopiańskiej Akademii Sztuki na Międzynarodowych Mistrzowskich Kursach Interpretacji Muzycznych oraz uczestnikiem Międzynarodowego Festiwalu Kameralistyki w Książu (od 2004). Nagrywał płyty m.in. dla firm Telefunken, DGG, Philips, Vanguard, Musical Heritage, Titanic Records. Z S. Strawińskim (synem Igora) wydał Kadenzen und Fermaten zu Violinkonzerten von W.A. Mozart (Peters). W 1983 Totenberg otrzymał tytuł Pedagoga Roku, przyznany przez American String Teachers Association, w 2000 Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, w 2007 Muses and Mentors Award od New England Strings Ensemble.