Rostropowicz, Rostropovich, Mstisław, Mstislav, Sława, Slava Leopoldowicz, *27 III 1927 Baku, †27 IV 2007 Moskwa, rosyjski wiolonczelista, pianista i dyrygent. Mając 4 lata rozpoczął naukę gry na fortepianie u swojej matki, pianistki Zofii Rostropowicz, z domu Fiedotowej. W latach 1939–41 uczył się gry na wiolonczeli u ojca, Leopolda Witoldowicza Rostropowicza (ucznia P. Casalsa), w Centralnej Szkole Muzycznej w Moskwie oraz w latach 1943–46 w klasie S. Kozołupowa w konserwatorium w Moskwie, gdzie kontynuował naukę gry na fortepianie oraz studiował dyrygenturę i kompozycję u D. Szostakowicza i W. Szebalina. W 1945 zwyciężył we Wszechzwiązkowym Konkursie Muzycznym w Moskwie, w 1950 zdobył I nagrodę (ex aequo z D. Szafranem) na międzynarodowym konkursie muzycznym w ramach festiwalu Pražske Járo. Pierwsze zagraniczne koncerty dał w 1947 w Polsce i Czechosłowacji, w 1951 we Florencji. W 1956 rozpoczął światową karierę od występów w Londynie, debiutu w Carnegie Hall w Nowym Jorku i nagrania pierwszej płyty dla Electric and Musical Industries Classics (Koncert wiolonczelowy N. Miaskowskiego). Występował jako solista i kameralista, m.in. w trio z S. Richterem i D. Ojstrachem, oraz jako pianista, z sopranistką Galiną Wiszniewską, którą w 1955 poślubił. W latach 1961–66 uczył w konserwatorium w Moskwie i Leningradzie (obecnie St. Petersburg). W 1968 debiutował jako dyrygent w Teatrze Wielkim w Moskwie (Eugeniusz Oniegin P. Czajkowskiego). W 1974 stanął za pulpitem dyrygenckim New Philharmonia Orchestra, rozpoczynając współpracę z orkiestrami brytyjskimi i amerykańskimi. W latach 1977–94 kierował National Symphony Orchestra w Waszyngtonie. W Polsce koncertował także w 1960, 1997 i 2002 roku.
Pod batutą Rostropowicza odbyły się prawykonania kilkudziesięciu utworów, m.in. H. Dutilleux, A. Ginastery, W. Waltona, L. Bernsteina (uwertura Slava!), W. Lutosławskiego (Novellete, 1980) i K. Pendereckiego (Polskie Requiem, 1984). Jako dyrygent operowy wystawiał i nagrywał głównie dzieła sceniczne kompozytorów rosyjskich; dyrygował m.in. przedstawieniami Eugeniusza Oniegina (Paryż 1969, Aldeburgh 1979, Florencja 1980) i Damy pikowej P. Czajkowskiego (San Francisco 1975), Carskiej narzeczonej N. Rimskiego-Korsakowa (Monte Carlo 1986, Waszyngton 1987) oraz prapremierami oper A. Sznitkego Life with an Idiot (Amsterdam 1992) i Gesualdo (Wiedeń 1995). Charyzmatyczna osobowość Rostropowicza wyraziła się najpełniej w jego działalności solistycznej. Uznany za następcę P. Casalsa i „jednego z największych muzyków naszego wieku” (W. Lutosławski), wzbudził podziw Szostakowicza swoją wirtuozerią oraz szlachetnym i pięknym tonem, Panufnika „wielką siłą interpretacji”. Rostropowicz dokonał prawykonań ok. 100 utworów wiolonczelowych, bardzo często powstałych z jego inspiracji i jemu dedykowanych, m.in. S. Prokofiewa (Symfonia koncertująca), D. Szostakowicza (2 koncerty), B. Brittena (Symfonia na wiolonczelę i orkiestrę, Sonata C-dur, 3 Suity), A. Joliveta, L. Fossa, A. Sznitkego, A. Pärta, W. Lutosławskiego (Koncert wiolonczelowy, 1970, Wariacja Sacherowska, 1976), K. Pendereckiego (II Koncert, 1982, Per Slava, 1986) i A. Panufnika (Koncert wiolonczelowy, 1992). Liczne nagrania płytowe Rostropowicza zostały wyd. przez EMI Classics (J.S. Bach, J. Haydn, Beethoven, Schumann, Brahms, Dvořák, Musorgski, Czajkowski, R. Strauss, Prokofiew, Szostakowicz, A. Chaczaturian, Lutosławski i inni), DG, Sony Classical (A. Sznitke), Teldec (symfonie Szostakowicza, koncerty skrzypcowe Prokofiewa i Szostakowicza z M. Wiengierowem – nagroda miesięcznika „Gramophone” 1995).
Wielkie uznanie zyskał Rostropowicz swoją działalnością polityczną i społeczną. W 1969 zaangażował się w obronę A. Sołżenicyna, któremu udzielił schronienia. List protestacyjny w tej sprawie skierowany do władz radzieckich i opublikowany później w prasie zachodniej naraził Rostropowicza na szykany, emigrację (1974) i pozbawienie obywatelstwa (1978), które przywrócono mu w 1990. W 1991, w czasie puczu przeciwko przemianom demokratycznym w Rosji, przyleciał do Moskwy, by wziąć udział w demonstracji przed rosyjskim parlamentem. W tym samym roku założył w Waszyngtonie Vishnevskaya-Rostropovich Foundation, finansującą m.in. powszechne szczepienia ochronne w Rosji, opiekę medyczną nad dziećmi, budowę szpitali, pomoc emerytowanym artystom Teatru Wielkiego w Moskwie i zakup instrumentów dla orkiestr w Baku, gdzie w domu rodzinnym Rostropowicza otwarto muzeum jemu poświęcone. W 1991 B. Eisenhardt, S. Froemke, P. Gelb i A. Maysles zrealizowali o Rostropowiczu film dokumentalny Soldiers of Music. Rostropowicz Returns to Russia. Rostropowicz otrzymał kilkadziesiąt nagród i odznaczeń, m.in. amerykański Medal Wolności, komandorie niemieckiego Krzyża Zasługi, francuskiej Legii Honorowej i Orderu Imperium Brytyjskiego (1987), złoty medal Royal Philharmonic Society w Londynie, doktoraty h.c. ponad 30 wyższych uczelni i uniwersytetów (m.in. Oksford, Cambridge, Harvard, Princeton, Yale, Curtis Institute of Music w Filadelfii). W 14–27 III 2002 w Barbican Hall w Londynie uczczono uroczyście 75-lecie urodzin Rostropowicza serią koncertów, na których wykonano dzieła zaprzyjaźnionych z nim kompozytorów – Prokofiewa, Szostakowicza i Brittena.
Literatura: T. Gajdamowicz M. Rostropowicz, Moskwa 1969; T. Kaczyński Rozmowy z W. Lutosławskim, Kraków 1972; G. Vishnevskaya Galina. A Russian Story, tłum. z rosyjskiego G. Daniels, Londyn 1984, wyd. rosysjkie Moskwa 1991; M. Rostropowicz, G. Wischnewskaja Die Musik und unser Leben, oprac. C. Samuel, Berno 1985; G. Wiśniewski Panorama i zbliżenia. Szkice o muzyce i muzykach Moskwy, Warszawa 1987; Z. Hentowa Rostropowicz, St. Petersburg 1993; M. Rostropowicz, G. Vishnevskaya Russia, Music and Liberty. Conversations with C. Samuel, Cambridge 1995; B. Bolesławska A. Panufnik, Kraków 2001.
