Richter Swiatosław Tieofiłowicz, *20 (7) III 1915 Żytomierz, †1 VIII 1997 Moskwa, rosyjski pianista. Pochodził z mieszanej rodziny muzycznej: ojciec Teofil Richter, niemiecki pianista, organista i kompozytor urodzony w Rosji (rozstrzelany 7 XII 1941 w Odessie), absolwent konserwatorium w Wiedniu, gdzie przyjaźnił się m.in. z F. Schrekerem, wykładał w konserwatorium w Odessie i był organistą w miejscowym zborze ewangelickim; matka Anna, z d. Moskaliewa (1892–1963), uczennica Teofila, pochodziła z rosyjskiej rodziny ziemiańskiej. Richter, wychowywany do 7. roku życia przez ciotkę, początkowo skłaniał się ku rysunkowi i malarstwu, które później stało się jego pasją (wystawiał swoje obrazy m.in. w 1978 w muzeum im. A.S. Puszkina w Moskwie). W 1922 zamieszkał z rodzicami w Odessie, rozpoczął naukę gry na fortepianie i kompozycji. W latach 1930–32 pracował jako akompaniator, współpracując m.in. z filharmonią w Odessie, następnie był korepetytorem i asystentem dyrygenta w odeskim Teatrze Opery i Baletu. W latach 1937–44 studiował w konserwatorium w Moskwie w klasie H. Neuhausa. W 1945 został laureatem I nagrody Wszechzwiązkowego Konkursu Muzycznego w Moskwie. Pierwszy swój recital dał w 1934 w Odessie (utwory Chopina), ale za właściwy debiut Richtera uznać należy występy w Małej i Dużej Sali moskiewskiego konserwatorium 26 XI 1940 (m.in. prawykonanie VI Sonaty S. Prokofiewa) i 30 XII 1940 (Koncert b-moll P. Czajkowskiego). Po sensacyjnym wykonaniu VI Sonaty Prokofiew powierzył Richterowi prawykonanie sonat VII (1943) i IX (1951), jemu dedykowanej, oraz współudział (z M. Rostropowiczem) w prawykonaniu Sonaty na wiolonczelę i fortepian (1950) i Symfonii koncertującej na wiolonczelę i orkiestrę (1952), którą Richter dyrygował, zastępując chorego kompozytora. Na początku lat 50. Richter rozpoczął występy zagraniczne w Bułgarii, Czechosłowacji, Polsce, Rumunii, na Węgrzech i w Chinach. W X 1960 wystąpił po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych (Carnegie Hall w Nowym Jorku), w 1961 w Londynie (Royal Festival Hall, 3 recitale z utworami J. Haydna, Prokofiewa, Debussy’ego, Schuberta i Schumanna). Od tej pory koncertował w najważniejszych centrach muzycznych świata, z biegiem lat skłaniając się do występów w mniejszych ośrodkach i wybranych salach koncertowych, m.in. na dorocznym Festival de la Grange de Meslay w Tours, który założył w 1964, i w Teatro dell’Accademia w Mantui, gdzie w 1986 dał 7 recitali monograficznych, poświęconych różnym kompozytorom. Od 1954 wielokrotnie występował w Polsce, m.in. na festiwalu Warszawska Jesień (1958, 1980) i w ulubionej sali Filharmonii Pomorskiej w Bydgoszczy (od 1963); grał też w małych miejscowościach (Mińsku Mazowieckim i Pszczynie). W 1958 dokonał w Warszawie pierwszych nagrań płytowych dla DGG z orkiestrą Filharmonii Narodowej pod batutą W. Rowickiego (Koncert fortepianowy a-moll Schumanna, V Koncert fortepianowy Prokofiewa) i S. Wisłockiego (II Koncert fortepianowy S. Rachmaninowa).
Richter był też znakomitym kameralistą; występował m.in. z Kwartetem im. Borodina, D. Ojstrachem (prawyk. Sonaty na skrzypce i fortepian D. Szostakowicza, 1969), M. Rostropowiczem, O. Kaganem, D. Szafranem, J. Baszmietem (Warszawa 1980), B. Brittenem (duety forepianowe W.A. Mozarta, Schuberta i Debussy’ego), akompaniował śpiewakom – N. Dorliak, D. Fischerowi-Dieskau (m.in. pieśni H. Wolfa, Warszawa 1973), G. Pisarienko (Siedem pieśni do sł. J. Joyce’a i Pieśni muezzina szalonego K. Szymanowskiego, Warszawa 1980).
Richter był osobowością artystyczną, o magnetycznej sile oddziaływania. Dysponował fascynującymi możliwościami wykonawczymi. Jego grę wyróżniała ogromna skala dynamiki, którą posługiwał się z maestrią, oraz niezwykła technika pianistyczna, potęgująca ekspresywność wykonania i dramatyczne napięcie utworu, bez naruszania jego konstrukcji i spoistości. W interpretacji utworów Richter skłaniał się ku postawie epickiej. Nie ulegając pokusom czystej wirtuozerii, przekazywał przesłanie kompozytora i wewnętrzny sens dzieła w sposób niezwykle klarowny. „Nigdy nie miałem wątpliwości – mówił w filmie B. Monsaingeona (Richter, the Enigma, 1998) – jak dany utwór powinien być grany, ponieważ uważnie czytam partyturę”. Za twórców, którzy wywarli na niego największy wpływ, uważał Wagnera, Chopina i Debussy’ego; interpretacje Richtera utworów Debussy’ego nie miały sobie równych od czasu W. Giesekinga. Znaczącą pozycję w repertuarze Richtera stanowiły dzieła Beethovena i Schumanna. Był też wielkim admiratorem muzyki Szymanowskiego, którą wykonywał w latach wojny w Moskwie, m.in. na koncercie monograficznym z udziałem N. Dorliak. Sensację wzbudziły jego wykonania i nagrania sonat Schuberta. Interpretacja Richtera przekonała nawet G. Goulda, krytycznie usposobionego do tej muzyki, co Gould przypisał hipnotycznemu oddziaływaniu gry Richtera; będąc zagorzałym wielbicielem jego sztuki, chciał być producentem jego płyt; uznawał go za jednego z największych pianistów naszych czasów, a za ideał interpretacji – nagranie Obrazków z wystawy M. Musorgskiego z recitalu w Sofii w 1958. Miarą wielkości Richtera są entuzjastyczne opinie o jego grze innych wielkich pianistów – E. Gilelsa, A. Rubinsteina, zachwyconego pięknym dźwiękiem w utworach Ravela, i W. Małcużyńskiego, który po koncertach Richtera w 1962 był „olśniony, wstrząśnięty, zmiażdżony. To zupełnie niesamowite i właściwie nieludzkie zjawisko” – pisał do Z. Mycielskiego (Dziennik 1960–69, Warszawa 2001). Większość interpretacji Richtera została zarejestrowana i opublikowana przez wytwórnie płytowe Miełodija, DG, Decca, EMI, Philips, Chant du Monde, RCA, Sony Classical, Olympia, Teldec, Pyramid Records.
Literatura: J. Milsztejn Swiatosław Richter, „Sowietskaja Muzyka” 1948 nr 10; W. Delson Swiatosław Richter, Moskwa 1961; J. Milsztejn Swiatosław Richter. Tworczeskij portriet, „Kultura i Żyzń” 1969 nr 2; M. Jurik Sviatoslav Richter, Praga 1974; W. Czemberedżi W puteszestwii so Swiatosławom Richterom, Moskwa 1993, wyd. fr. Chronique d’un voyage en Sibérie, Aix-en-Provence 1990, wyd. niem. Swjatoslaw Richter. Eine Reise durch Sibirien, Wiedeń 1992, wyd. wł. In viaggio con Sviatoslav Richter, Mediolan 1994; S. Richter Notebooks and Conversations, oprac. B. Monsaingeon, Londyn 2001.
