Monte, Filippo di

Monte Filippo, Philippe, Philippus, di, de, *1521 Mechlin (fr. Malines, obecnie Mechelen), †4 VII 1603 Praga, flamandzki kompozytor, śpiewak i pedagog. W zachowanych autografach występuje tylko włoska wersja przyimka przed nazwiskiem: „di”, toteż najczęstsza w literaturze forma łacińska lub francuska „de” nie jest właściwa. Rok urodzenia kompozytora ustalono na podstawie datowanej 1 I 1600 dedykacji zawartej w Musica sopra il Pastor Fido, w której Monte określił swój wiek na 78 lat. Rok ten potwierdzają dwa medale z jego wizerunkiem, wygrawerowane w 1584 przez C. Bloca i w 1594 przez R. Sadeleera, przedstawiające Montego odpowiednio w wieku 63 i 73 lat. Edukację muzyczną odebrał kompozytor prawdopodobnie w rodzinnym Mechlin, które było w tym czasie jednym z najważniejszych ośrodków kulturalnych Europy. Istniało tam kilka rywalizujących ze sobą szkół śpiewaczych, zatrudniających wybitnych kapelmistrzów i doświadczonych nauczycieli, którzy kształcili znanych później i poszukiwanych muzyków: wykonawców i kompozytorów. Najsłynniejszą z nich była szkoła przy katedrze St Rombouts. Najpóźniej w 1542 Monte wyjechał do Italii, gdzie – jak pisze w dedykacji dołączonej do księgi 19 madrygałów 5-głosowych (1598) – spędził „wiele lat swej młodości w przyjemnej służbie” rodu Pinellich w Neapolu, zatrudniony w latach 1542–51 jako nauczyciel muzyki dzieci książęcych. Przypuszcza się, że w tym czasie w Neapolu zaprzyjaźnił się z Orlandem di Lasso. Z początkiem lat 50. zapewne udał się do Rzymu, gdzie w 1554 ukazał się pierwszy zbiór jego kompozycji – księga 1. madrygałów 5-głosowych. W latach 1554–55 przebywał w Antwerpii, być może korzystając z protekcji barona Johanna Fuggera, któremu w 1583 ofiarował zbiór 6-głosowych madrigali spirituali, wspominając w dedykacji: „wielkie dobrodziejstwo okazane mi przez Waszą Wielmożność, i w Antwerpii w latach 1554 i 1555, i ostatnio zeszłego roku w Augsburgu”. Przez krótki czas w 1555 Monte przebywał w Anglii, jako chorus praefectus w kapeli Filipa II, małżonka Marii I Tudor, późniejszego króla Hiszpanii. Fakt ten znany jest z listu agenta bawarskiego Georga Selda do księcia Albrechta V. Polecając księciu kandydata na stanowisko nadwornego kompozytora, Seld pisał 22 IX 1555: „Jest odpowiedni człowiek, nazwiskiem Philippe di Monte, rodem z Malines, którego znam bardzo dobrze, a który przebywa teraz w Anglii w królewskiej kapeli”. Przed końcem 1555 Monte powrócił do Antwerpii, a wkrótce udał się ponownie do Italii. Nie znalazł tam jednak stałej posady i być może utrzymywał się działając dorywczo jako śpiewak oraz kompozytor utworów okolicznościowych. W 1558 skomponował madrygał z okazji ślubu księcia Bracciano, Paolo G. Orsiniego, z Izabelą de’ Medici (wydany w 1569 w księdze 1. madrygałów 6-głosowych). Z Neapolu sygnował 20 IX 1562 dedykację do wydanej w Wenecji księgi 1. madrygałów 4-głosowych. Dwie jego kompozycje ukazały się w 1564 w zbiorze Il terzo libro delle Muse a quattro voci…, wydanym w Rzymie przez A. Barrégo, który otrzymał je prawdopodobnie wprost od kompozytora. W 1566 Monte przebywał we Florencji na dworze Ferdynanda Medyceusza, o czym wspomniał w dedykacji do Musica sopra il Pastor Fido (1600) pisząc: „oprócz licznych uprzejmości [Wasza Wysokość] raczył okazać mi tę łaskawość, że mogłem śpiewać wraz z nim i z innymi książętami w prywatnych jego pokojach”. 1 V 1568 Monte przejął obowiązki kapelmistrza na dworze cesarza Maksymiliana II po śmierci J. Vaeta (8 I 1567), pełniącego dotychczas tę funkcję. Na tym stanowisku pozostał już do końca życia, służąc kolejno cesarzowi Maksymilianowi w Wiedniu i jego następcy, Rudolfowi II w Pradze. Do licznych obowiązków Montego należała m.in. troska o oprawę muzyczną nabożeństw. Zaczął więc tworzyć muzykę religijną, zwłaszcza motety, których zbiory ukazywały się od 1572. Większość mszy pozostała w rękopisach, poza Missa ad modulum Benedicta es, która ukazała się jako druk oddzielny, siedmioma zawartymi w Liber primus missarum (1587) oraz jedną wydana w antologii F. Lindnera Missae quinque, quinis vocibus… (Norymberga 1590). W 1570 Monte został wysłany przez Maksymiliana do Niderlandów celem zaangażowania nowych członków do cesarskiej kapeli; sprowadził wówczas na dwór młodą artystkę, Martę Sinibaldi, która jako wirginalistka i wokalistka uczestniczyła wraz z Montem oraz S. Rosettim w wykonaniach muzyki kameralnej w prywatnych komnatach cesarza. W 1571 Monte współpracował m.in. z Orlandem di Lasso w tworzeniu muzycznej oprawy bankietów i balów z okazji zaślubin arcyksięcia Karola z Marią Bawarską. W 1572 został mianowany skarbnikiem katedry w Cambrai, a w 1577 Rudolf II mianował go kanonikiem tejże katedry. Beneficja te nie wymagały pobytu kompozytora w tym mieście, a jedynie powiększały jego dochody. W 1582 prawdopodobnie przebywał w Augsburgu (por. cytowaną dedykację Fuggerowi). Monte posiadał bardzo szeroki krąg przyjaciół, z którymi, a przede wszystkim z Orlandem di Lasso, utrzymywał stałe kontakty. Świadczą o tym zachowane listy kompozytora (ponad 30). Do najbardziej znanych jego uczniów należeli J. Regnart, G. de Macque, K. Luython, G.B. della Gostena. 15 I 1603, kilka miesięcy przed śmiercią, sporządził testament, w którym wyraził życzenie, aby pochowano go w kościele św. Jakuba w Pradze.

Monte uważany jest za najwybitniejszego kompozytora spośród działających na cesarskim dworze Habsburgów austriackich. U współczesnych cieszył się sławą, która dorównywała sławie G.P. da Palestrina i O. di Lasso. Podobnie jak oni pozostawił po sobie ogromną spuściznę, ponad 1200 madrygałów opublikowanych za jego życia w 42 księgach, ponad 40 chansons, ok. 40 mszy, z których większość pozostała jednak w rękopisach i ponad 300 motetów powstałych w okresie jego działalności na dworze habsburskim. W ilości kompozycji madrygałowych Monte prześcignął innych twórców uprawiających ten gatunek. Poszczególne księgi były wielokrotnie wznawiane, a wiele pojedynczych utworów było przedrukowywanych w różnych europejskich kolekcjach, także w następnym stuleciu. Najczęściej Monte sięgał po wiersze F. Petrarki, P. Bembo, J. Sannazaro, wykorzystywał też teksty T. Tassa, G. Boccaccia i L. Tansilla. Ponadto całą księgę poświęcił opracowaniu tekstów z Il pastor fido B. Guariniego, i takąż sonetom P. de Ronsarda. W zakresie techniki kompozytorskiej nie był ani zbyt radykalny, ani konserwatywny. Korzystał z całego zasobu środków technicznych, które znano w XVI stuleciu: ozdabiał słowa za pomocą melizmatów, wprowadzał umiarkowaną chromatykę, najczęściej w postaci podwyższania dźwięków, celem uzyskania „durowego” pentachordu. Wykorzystywał też kontrasty rejestrów i kontrasty rytmiczne oraz homorytmię do podkreślania charakterystycznych fragmentów tekstowych. W bardzo jednak umiarkowanym zakresie stosował ilustrację poszczególnych słów i malarstwo dźwiękowe. Ponad wszystko preferował polifonię kontrapunktyczną opartą na imitacji. Często też wprowadzał wymianę głosów, która pojawiała się w miejsce oczekiwanej imitacji (chanson Sortez regretz). W ramach tkanki polifonicznej zestawiał fragmenty, w których głosy traktowane były równorzędnie, obok fragmentów, w których jeden z głosów odróżniał się typem „monodycznie ukształtowanej melodyki” od pozostałych, ograniczających się do „dyskretnego akompaniamentu”. Muzyczna struktura kompozycji, w sposób typowy dla tego okresu, determinowana była formą tekstu poetyckiego. W kompozycjach późniejszych, szczególnie w Musica sopra il Pastor Fido, widoczne staje się upodobanie do wprowadzania znacznie krótszych fraz melodycznych, a także znaczne uproszczenie struktury formalnej, wynikające z tendencji do powtarzania ostatniego fragmentu tekstowo-muzycznego, co często doprowadzało do ukształtowania typu ABB. Podobne rozwiązania techniczne stosuje Monte w muzyce religijnej, tj. w motetach, mszach i magnifikatach. Widoczna jest jednak w tych kompozycjach znaczna przewaga faktury kontrapunktycznej i ograniczenie fragmentów utrzymanych w technice nota contra notam. W melodyce dużo częściej występują przebiegi gamowe, choć sporadycznie pojawiają się większe skoki (często kilka następujących po sobie), wprowadzane celem przeniesienia melodii do innego zakresu dźwiękowego. Zasób środków kontrapunktycznych stosowany w tych kompozycjach obejmuje zarówno technikę cantus firmus, jak też technikę imitacyjną, łącznie z kanonami, oraz technikę polichóralną. W ramach tej ostatniej kompozytor często wprowadza nieparzystą liczbę głosów, np. siedem, dzieląc je w sposób nietypowy na zespoły o nierównym składzie (3- i 4-głosowe). Oprócz formalnego ukształtowania typu ABB pojawia się też wariant ABCB. W przeważającej większości mszy Monte stosuje technikę parodiowania, która realizowana jest przez niego w sposób bardzo misterny i różnorodny. Jako modele służyły mu zarówno własne kompozycje, jak też innych mistrzów (chansons, madrygały i motety), m.in. Jacheta de Mantua (Aspice Domine), Josquina des Pres (Benedicta es caelorum regina), Orlanda di Lasso (Confitebor tibi), G.P da Palestrina (Vestiva i colli), C. de Rore (Anchor che col partire, Quando Lieta sperai, O altitudo divitiarum), A. Striggia (Nasce la pena mia), Ph. Verdelota (Ultimi miei sospiri), G. de Werta (Cara la vita mia). Na jego własnych utworach oparte są msze Cum sit omnipotens rector Olympi, La dolce vista, Reviens vers moy. W tych mszach prawie zawsze zmienia zapożyczony materiał bądź pod względem rytmicznym, bądź zmieniając porządek głosów, bądź parafrazując materiał melodyczny w głosach wewnętrznych. Jedna z mszy Montego jest mszą żałobną, Missa de Requiem, w ramach której opracował tekst „Si ambulem”, usunięty z liturgii przez sobór trydencki. W ocenie własnej twórczości Monte okazał się człowiekiem skromnym, lecz bardzo rzeczowym, świadomym zadań, jakim winien sprostać kompozytor przełomu wieków. Swoje wyznanie na ten temat, o znaczeniu historycznym, zawarł w dedykacji do ósmej księgi madrygałów 5-głosowych (1580): „Po dziś dzień widzimy, że każdy, kto może, stara się doprowadzić muzykę do większej doskonałości za pomocą nowego stylu; z tego oczywiście wynika, że nie osiągnęła ona jeszcze tej świetności, którą mogłaby mieć. Będąc jednym z tych, którzy muzyką zajmują się profesjonalnie starałem się usilnie znaleźć dla niej nową drogę, aby sprawić przyjemność tym, którzy powinni i mogą to osądzić. Lecz im więcej wkładałem wysiłku, tym bardziej czułem się oddalony od celu, który pragnąłem osiągnąć, niemniej robiłem co mogłem (…) Jeżeli mój wysiłek nie zasłuży na pochwałę, moje intencje nie zasłużą też na naganę…”.

Literatura: E. van der Straeten La musique aux Pays-Bas avant le XIXe siècle, Bruksela 1867–88, przedruk 1969; V. Ebenstein Die Messen Ph. de Montes, mit besonderer Berücksichtigung seiner Parodietechnik, dysertacja, University Wien, 1912; A. Smijers Die kaiserliche Hofmusik-Kapelle von 1543–1619, „Studien zur Musikwissenschaft” VI, 1919, VII, 1920, VIII, 1921, IX, 1922, przedruk Wiedeń 1922; P. Bergmans Quatorze lettres inédites du compositeur P. de Monte, Bruksela 1921; G. van Doorslaer La vie et les oeuvres de Ph. de Monte, Bruksela 1921, przedruk Hildesheim 1980; G. van Doorslaer Deux lettres nouvelles de Ph. de Monte, Mechelen 1927; M. Battistini Notes d’archives sur Ph. de Monte, „Mechlinia di Malines” III, 1928; Ch. van den Borren Discovering Ph. de Monte, „Chesterian” XI, 1929; G. van Doorslaer Die Musikkapelle Kaiser Rudolfs II. im Jahre 1582 unter der Leitung von Ph. de Monte, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XIII, 1930–31; Ch. van den Borren De Nurembergse Mis van Ph. de Monte, J. van Nuffel Missa quatemis von Authore Ph. de Monte oraz J. van Nuffel Ph. de Monte, „Musica Sacra” XXXVIII, 1931; Ch. van den Borren Oeuvres de Ph. de Monte, „La Revue Musicale” XIV, 1933; G. van Doorslaer La Chapelle musicale de l’empereur Rudolphe II en 1594, sous la direction de Ph. de Monte, „Acta Musicologica” V, 1933; A. Einstein Italienische Musik und italienische Musiker am Kaiserhof, „Studien zur Musikwissenschaft” XXI, 1934; Ch. van den Borren Ph. de Monte cantiones ad testitudinis usum accomodatus oraz A. Gastoué Anciennes éditions d’oeuvres de Ph. de Monte (…) la Bibliothèque du Conservatoire National de Musique de Paris, „Musica Sacra” XLI, 1934; Ch. van den Borren Ph. De Monte, „La Revue Musicale” XV, 1934; Ch. van den Borren La Messe „Aspice Domine” de Ph. de Monte, „Musica Sacra” XLII, 1935; P. Oberg The Sacred Music of Ph. de Monte, dysertacja, University of Rochester (Nowy Jork) 1944; E. Closson Ph. de Monte et R. de Lassus, w: La Renaissance en Belgique, Bruksela 1945; A. Einstein The Italian Madrigal, Princeton 1949, przedruk 1971; E. van der Straeten Ph. de Monte, „Biographie nationale” XV, 1949; M. Antonowycz Die Motette „Benedicta es” von Josquin des Prez und die Messen Benedicta von Willaert, Palestrina, de la Hêle und de Monte, Utrecht 1951; Ch. van den Borren Arcadelt ou Monte?, „Revue Belge de Musicologie” VI, 1953; P. Nuten De „madrigali spirituali” van F. de Monte, Bruksela 1958; G. Michael The Parody Mass Technique of Ph. de Monte, dysertacja, New York University, 1959; P. Nuten F. de Monte. Missa secunda sine nomine, „Archives sonores de la Musique Sacrée”, Paryz 1959; W. Elders Enkele aspecten van deparodie-technik in de madrigaalmissen van Ph. de Monte, „Tijdschrift van de Vereniging voor Nederlandse” XIX, 1962; A. van der Linden Note sur les dédicaces de Ph. de Monte, „Bulletin de la Classe des Beaux-Arts de l’Académie Royale de Belgique” L, 1968; G.J. Spiessens F. de Monte in Dienst van de Antwerpse Familiekunde: het Wapenschild van Joris Kiejfelt, „Tijdschrift voor Familiegeschiedenis” V, 1969; P. Nuten Enkele stijlkritische beschowingen over de Franse chansons van F. de Monte (1521–1603), w: Renaissance-muziek 1400–1600, księdze pamiątkowej R.B. Lenaertsa, red. J. Robijs, W. Elders i in., Leuven 1969; H. Simmons Ph. De Monte Il terzodecimo libro delli madrigali a cinque voci, 1588. A Modern Edition, dysertacja, The American University, Waszyngton 1972; W. Pass Die originelle Ansicht des Unendlichen. Die Madrigali spirituali von Ph. de Monte und der Manierismus, w: Musica bohemica et europaea Brno V 1970, red. R. Pečman, Brno 1974; R.M. Lindell Die sechsund siebenstimmige Madrigale von F. di Monte, dysertacja, University Wien, 1977; R. Lindell F. di Monte. Widmungen an Kaiser Rudolf II. Dokumente einer Krise?, „Musicologica Austriaca” II, 1978; I. Bossuyt Newly-discovered Part Books of Early Madrigal Collections of Ph. de Monte (1521–1603), „Fontes Artis Musicae” XXVI/4, 1979; B.R. Mann The Secular Madrigals of F. di Monte. A Critical Study, dysertacja, University of California, Berkeley 1981; R.B. Lenaerts De componist Ph. de Monte en de nieuwe uitgave van zijn werk, „Academiae Analecta” LXIV, 1983; R.C.A. Gobin The Madrigal Cycles of Ph. de Monte, dysertacja, Northwestern University, Evanston (Illinois) 1984; R.B. Lenaerts Ph. de Monte als Motettenkomponist, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” LXVI, 1984; R. Lindell Die Neubesetzung der Hofkapellmeisterstelle am Kaiserhof in den Jahren 1567–1568: Palestrina oder Monte?, „Studien zur Musikwissenschaft” XXXVI, 1985; R. Lindell „Marta gentile che’l cor m’ha morto”. Eine unbekannte Kammermusikerin am Hof Maximilians II, „Musicologica Austriaca” VII, 1987; R. Lindell Die Briefe F. di Montes. Eine Bestandsaufnahme, „Studien zur Musikwissenschaft” XXXIX, 1988; M. Steinhardt New Works by Ph. de Monte in a Recovered Codex, „Revue Belge de Musicologie” XLII, 1988; R. Lindell F, Stefano and Martha. New Findings on Chamber Music at the Imperial Court in the Second Half of the 16th Century, w ks. XIV kongresu Międzynarodowego Towarzystwa Muzykologicznego w Bolonii 1987, Turyn 1990; R. Lindell The Wedding of Archduke Charles and Maria of Bavaria in 1571, „Early Music” XVIII, 1990; R. Lindell An Unknown Letter of F. di Monte to Orlando di Lasso, w ks. pamiątkowej H. Leuchtmanna, red. S. Hörner i B. Schmid, Tutzing 1993; R. Lindell Musicians from the Low Countries, Ecclesiastical Benefices, and the Imperial Preces Primariae, w: Musicology and Archival Research, red. B. Haggh, F. Daelemans i A. Vanrie, Bruksela 1994; I. Bossuyt De Vlaamse polyfonie, Leuven 1994, przekł. niemiecki H. Leuchtmann, pt. Die Kunst der Polyphonie. Die flämische Musik von G. Dufay bis Orlando di Lasso, Zurych 1997; R. Lindell Music and Patronage at the Court of Rudolf II, w: Music in the German Renaissance. Sources, Styles and Contexts, Cambridge 1994; K.W. Niemöller Jacob Chimarrhaeus: Ein Kölner Musiker am Habsburger Hof Rudolfs II. in Prag, w: Die Musik der Deutschen im Osten und ihre Wechselwirkung mit den Nachbarn. Ostseeraum-Schlesien-Böhmen/ Mähren—Donauraum, red. KW. Niemöller, H. Loos, Bonn 1994.