Kreisler, Fritz

Kreisler [kr'ajsl^er] Fritz, *2 II 1875 Wiedeń, †29 I 1962 Nowy Jork, amerykański skrzypek i kompozytor austriackiego pochodzenia. Początkowo uczył się u J. Aubera; w 1882 został przyjęty do konserwatorium w Wiedniu, gdzie kształcił się pod kierunkiem J. Hellmesbergera syna (skrzypce) i A. Brucknera (teoria); w 1884 debiutował na jednym z koncertów szkolnych, a w 1885 ukończył konserwatorium ze złotym medalem. W latach 1885–87 odbył dalsze studia u L.J. Massarta (skrzypce) i L. Delibesa (kompozycja) w konserwatorium w Paryżu, które ukończył uzyskując I nagrodę. W 1888 towarzyszył pianiście M. Rosenthalowi w podróży artystycznej do Stanów Zjednoczonych. Po powrocie do Wiednia Kreisler podjął studia medyczne, a następnie (1895–96) odbył służbę wojskową. W 1898 zadebiutował z wielkim sukcesem w filharmonii w Wiedniu, a w 1899 — w filharmonii w Berlinie (pod batutą A. Nikischa). W sezonie 1900/01 odbył podróż artystyczną do Stanów Zjednoczonych, gdzie występował z Józefem Hofmannem i J. Gérardym; w 1902 grał po raz pierwszy w filharmonii w Londynie, a w 1904 został wyróżniony przez London Philharmonic Society złotym medalem. Powołany do wojska w 1914, jeszcze w tym samym roku zosta zwolniony ze służby z powodu odniesionych ran. Wyjechał wówczas do Stanów Zjednoczonych, skąd odbywał podróże koncertowe po całym świecie. W 1925 zamieszkał w Berlinie, ale w 1934 został zmuszony do emigracji. Osiadł w Paryżu; w 1938 otrzymał obywatelstwo francuskie i został kawalerem Legii Honorowej. Od 1939 przebywał w Nowym Jorku; w 1940 otrzymał obywatelstwo amerykańskie. W 1944 odbył się pierwszy koncert Kreislera w programie radiowym. Wypadek drogowy w 1941 spowodował osłabienie wzroku i słuchu artysty, który w 1947 wystąpił po raz ostatni.

W twórczości kompozytorskiej Kreislera na szczególną uwagę zasługuje liczna grupa utworów w starym stylu; komponując je, przez wiele lat autor utrzymywał, że opracował i wydał nieznane rękopisy kompozytorów z XVIII i XIX w. (Boccheriniego, Porpory, Vivaldiego, Couperina, Dittersdorfa, Francoeura, Padre Martiniego, Pugnaniego i in.), ostatecznie ujęte w cykl Klassische Manuskripte; przez wiele lat nie odkryto tej mistyfikacji, zaś prawdę wyjawił sam Kreisler w 1935. Większość kompozycji to dosyć krótkie utwory, które artysta często sam nagrywał.

Przede wszystkim jednak Kreisler był niezwykłym skrzypkiem, zadziwiał świat swoim kunsztem. Perfekcję osiągnął dzięki wrodzonym predyspozycjom; miał znakomite warunki manualne i wypracował własne metody smyczkowania oraz palcowania, dzięki którym wyprzedził technikę skrzypcową swoich czasów. Jego grę wyróżniały z jednej strony elegancja, z drugiej — zdecydowana rytmiczność, wyraziste akcenty, sprężyste spiccato i staccato, ale przede wszystkim bardzo ekspresyjny dźwięk uzyskany dzięki szczególnemu rodzajowi wibrata. Potrafił tak operować smyczkiem, by nie tłumić naturalnej wibracji strun. Dzięki temu otrzymywał wibrato nie tylko na wartościach długich, ale też w szybkich pasażach. Sam określał ten efekt mianem „francuskiego wibrata” i wydaje się, że zaczerpnął je z tradycji H. Wieniawskiego, który, podobnie jak Kreisler, był uczniem L.J. Massarta. Repertuar Kreislera był bardzo szeroki. Razem z Rachmaninowem nagrał Sonatę a-moll Schuberta. W 1935 powstało nagranie Kwartetu a-moll w wykonaniu kompozytora (I skrzypce), Th. Petriego (II skrzypce), W. Primrose’a (altówka), L. Kennedy’ego (wiolonczela). Do ciekawszych należą też duety z J. McCormackiem na głos i skrzypce obbligato (Song of Georgia i When Night Descends Rachmaninowa). Większość płyt nagranych przez Kreislera powstała dla Victor Talking Machine Company (już od 1910), Londoner Gramophone Company Ltd. i RCA Victor. Bogata działalność artystyczna wirtuoza i kompozytora zdecydowanie wyróżnia Kreislera spośród skrzypków XX w. W obu dziedzinach praktyki muzycznej pomagała mu wielka umiejętność rozumienia i odtworzenia różnych stylów.

Literatura: Fritz Kreisler. Four Weeks in the Trenches. The War Story of a Violinist, Boston 1915; L.P. Lochner Fritz Kreisler, Nowy Jork 1950, wyd. niemieckie Wiedeń 1957; M. Pincherle, R. Hauert Fritz Kreisler w: «Les grands interprètes», Genewa 1956; J. Szigeti Memories of Fritz Kreisler, „The Strad” LXXIII, 1962/63; J.W. Hartnack Grosse Geiger unserer Zeit, Gütersloh 1968; I. Jampolski Fritz Kreisler. Żyzń i tworczestwo, Moskwa 1975.