Hiller, Ferdinand

Hiller [h'yler] Ferdinand, *24 X 1811 Frankfurt n. Menem, †11 V 1885 Kolonia, niemiecki kompozytor, pianista i pedagog. Początkowo uczył się gry na fortepianie u A. Schmitta. W wieku 10 lat dał koncert, którym wzbudził zainteresowanie L. Spohra, I. Moschelesa i F. Mendelssohna, za którego poleceniem studiował u J.N. Hummla w Weimarze (1825–27). Grał na dworze i w domu Goethego, pisał okazjonalne utwory dla weimarskiego teatru, towarzyszył też Hummlowi w podróży do Wiednia, gdzie koncertował i poznał m.in. Beethovena, F. Schuberta i F. Grillparzera. Lata 1828–35 spędził w Paryżu, gdzie dał się poznać jako pianista oraz kompozytor i gdzie zaprzyjaźnił się z wybitnymi kompozytorami zarówno starszej generacji (Cherubini, Halévy, Meyerbeer, Rossini), jak i z młodszymi — Berliozem, Lisztem, Kalkbrennerem, a zwłaszcza Chopinem. 26 II 1832 grał wspólnie z Chopinem, C. Stammatim, G. Osborne’em, A. Sowińskim i F. Kalkbrennerem utwór na 6 fortepianów, a 15 XII tego roku wykonał z Chopinem i Lisztem Koncert na 3 fortepiany J.S. Bacha. Jedyny zachowany list Chopina do Hillera, z 2 VIII 1832, uważany za zaginiony, znajduje się w zbiorze dokumentów po Hillerze w Stadtarchiv w Kolonii. Wielu sławnych literatów i artystów, jak Heine, Balzac, Hugo, de Vigny, Delacroix, poznał Hiller w Paryżu w salonie swojej matki. Był też profesorem organów w Institution Royale de Musique Classique et Religieuse. W 1836 został dyrygentem stowarzyszenia cecyliańskiego we Frankfurcie n. Menem, a w 1837 wyjechał do Włoch, ale jego opera Romilda, wystawiona w Mediolanie, nie odniosła sukcesu. W 1840 był w Lipsku na premierze swego oratorium Zburzenie Jerozolimy (Die Zerstörung Jerusalems), która doszła do skutku przy poparciu Mendelssohna, najwierniejszego przyjaciela Hillera. Po powrocie do Rzymu założył towarzystwo chóralne (m.in. z pomocą G. Bainiego) i studiował wczesną polifonię włoską. W 1842 wrócił do Niemiec, w latach 1843–44 był dyrygentem Gewandhausu w Lipsku. Od 1844 przebywał w Dreźnie, gdzie wprowadził koncerty abonamentowe. W tym czasie skomponował dwie opery. W jego salonie spotykała się elita intelektualna i artystyczna (bywał tam m.in. Wagner); Hiller przyjaźnił się z Schumannami. Od 1847 działał w Dusseldorfie; zorganizował tam po śmierci Chopina uroczystość żałobną, w czasie której recytowano jego własne wiersze przy akompaniamencie muzyki Chopina. W latach 1850–85 Hiller działał w Kolonii, był tam dyrektorem konserwatorium, które zreorganizował, dyrygował orkiestrą towarzystwa koncertowego Gürzenich, prezentując głównie muzykę klasyczną i wczesnoromantyczną. Uczestniczył także w organizowaniu w Kolonii (1853, 1855, 1860, 1862, 1865, 1868, 1871, 1874, 1877, 1880, 1883) muzycznych festiwali Dolnej Nadrenii, w ramach których prowadził koncerty; wyjeżdżał również na tournées po Europie, budząc zachwyt wykonaniami dzieł Mozarta (jako pianista i dyrygent). W 1851/52 dyrygował orkiestrą opery paryskiej. Jako organizator i dyrygent wywarł wpływ na życie koncertowe i na muzykę w Niemczech, a także w Belgii i Holandii. Do uczniów Hillera należeli m.in. M. Bruch i F. Gernsheim. Hiller rozwijał też ożywioną działalność publicystyczną. Od 1849 był członkiem Musikakademie w Berlinie, 1868 otrzymał tytuł doktora honoris causa w Bonn, a 1875 – szlachectwo.

Muzykę Hillera cechuje dobre opanowanie rzemiosła kompozytorskiego, brak jej jednak indywidualnej siły wyrazowej, wykazuje ona zbyt wiele wpływów. Tylko jedna opera Hillera Die Katakomben, utrzymana w stylu Meyerbeera, przeszła przez sceny operowe; inne dzieła nie miały powodzenia, były krytykowane (np. opera Konradin), co wzbudzało rozgoryczenie kompozytora. W oratorium Zburzenie Jerozolimy, zbieżnym stylistycznie z Paulusem Mendelssohna i dziełami Händla, zostały rozbudowane sceny chóralne. W podobny sposób kompozytor osiągnął efekt dramatycznej monumentalności w Saulu i w utworach wokalnych z orkiestrą, przeznaczonych głównie na festiwale w Kolonii. Bardziej cenione były liryczne pieśni Hillera do słów poetów romantycznych oraz charakteryzujące się intymnym nastrojem i prostotą śpiewy na kilka głosów solowych, na chór mieszany i męski. Z muzyki instrumentalnej popularność zyskały utwory fortepianowe (także Koncert fis-moll, grywany często za życia Hillera), w których nie stroniąc od wirtuozerii kompozytor zatroszczył się o wewnętrzną spoistość i pełnię brzmienia. Cechy wirtuozowskie ma także Koncert skrzypcowy. W muzyce kameralnej zwraca uwagę rozluźnienie formy: zamiast klasycznego cyklu sonatowego pojawia się swobodny układ typowy dla fantazji lub serenady, praca tematyczna występuje w ekspozycji formy sonatowej (Kwintet i kwartety fortepianowe). Jako pianista Hiller był uważany za doskonałego wykonawcę Mozarta i znakomitego improwizatora, zaś jako dyrygent był albo chwalony za pasję i umiejętność operowania masą orkiestrową (Fetis), albo ganiony za konwencjonalność i brak energii (Liszt). Hiller zajmował w europejskim środowisku artystycznym wysoką pozycję nie tylko jako płodny kompozytor, ale także jako wspaniały, światły muzyk, organizator, intelektualista. Jako pisarz wyróżniał się błyskotliwym stylem, lecz stojąc na pozycjach konserwatywnych przejawiał przez długi czas ostry krytycyzm w stosunku do dzieł Wagnera i Liszta. Przekazał wiele informacji o życiu muzycznym Weimaru i Wiednia, także o wielkich muzykach, takich jak Chopin, Berlioz, Rossini, a zwłaszcza Mendelssohn.

Literatura: Aus Ferdinand Hillers Briefwechsel. Beiträge zu einer Biographie Ferdinand Hillers, wyd. R. Sietz, 7 t.: t. 1 — 1826–61 , t. 2 —1862-69 , t. 3 —1870–75, t. 4 — 1876–81, t. 5 — korespondencja z J. Rodenbergiem i J. Raffem, t. 6 — z B. Auerbachem, H. Levim, E. Pasque’em, J. Stockhausenem i N. Gadem, t. 7 — z F. Gernsheimem, Kolonia 1958–70; R. Sietz Das Autographenalbum Hillers im Kölner Stadtarchiv, „Jahrbuch des Kölner Geschichtsvereins” XXVIII, 1953; R. i M. Sietz Der Nachlass Ferdinand Hillers, „Mitteilungen aus der Stadtarchiv von Köln” LIX, Kolonia 1970.

W. Neumann Ferdinand Hiller, «Die Komponisten der neueren Zeit» XLIII, Kassel ok. 1857; H. Hering Die Klavierwerke Ferdinand von Hiller, dysertacja uniwersytetu w Kolonii 1928; R. Sietz Zu Hillers Mendelssohnbuch, „Mitteilungen der Arbeitsgemeinschaft für rheinische Musikgeschichte” I, 1955–57; R. Sietz Hillers erste Kölner Jahre, „Jahrbuch des Kölner Geschichtsvereins” XXXII, 1957; R. Sietz Ferdinand Hiller als Romanfigur, «Mitteilungen der Arbeitsgemeinschaft für rheinische Musikgeschichte» II, 1958–61; J. Kasprzyk Pełny tekst listu Chopina do Ferdinanda Hillera, „Muzyka” 1976 nr 1.