logotypes-ue_ENG

Heyden, Sebald

Biogram i literatura

Heyden [hˊaj~], Haiden, Sebald, *8 XII 1499 Bruck (k. Erlangen), †9 VII 1561 Norymberga, niemiecki pisarz, teoretyk muzyki i prawdopodobnie kompozytor. Pochodził z rodziny mieszczańskiej, która ok. 1500 osiedliła się w Norymberdze. Heyden pobierał pierwsze nauki w szkole St. Lorenz, gdzie był uczniem Cochlaeusa. W 1513 rozpoczął studia na uniwersytecie w Ingolstadt, gdzie w 1519 uzyskał stopień magistra. Następnie nauczał przez krótki czas w Knittelfeld, w Bruck an der Mur i w Loeben, po czym powrócił do Norymbergi i tam spędził resztę życia. Był kantorem w Spitalkirche, od 1521 rektorem związanej z tym kościołem szkoły, zaś w 1525 rektorem szkoły St. Sebald. Heyden zyskał szeroki rozgłos jako pedagog, uczony i muzyk.

Traktaty Heydena, dedykowane patrycjuszowi norymberskiemu i członkowi rady miejskiej, Hieronimowi Baumgartenowi, dotyczą problematyki „musica practica”, zaś osiągnięcia autora w tym zakresie wiążą się głównie z metodyką nauczania. Już w Musicae stoicheiosis Heyden odszedł od tradycyjnego dwustopniowego schematu wynikającego z podziału „musica practica” na „musica plana” i „musica mensuralis”, twierdząc, iż zagadnienia meliki, związane dotąd ściśle z nauczaniem cantus planus (skala muzyczna, system heksachordalny, zasady solmizacji, teoria interwału i system tonów kościelnych), należy wyjaśniać łącznie z elementami śpiewu menzuralnego; Heyden oderwał tym samym definitywnie teorię „musica plana” od jej naturalnego podłoża, jakim była muzyka liturgiczna. Wprowadził też nowy element do nauki solmizacji, wyróżniając dwa zasadnicze rodzaje cantus: durus, obejmujący melodie niezawierające dźwięku b molle, i mollis, któremu podporządkował melodie zawierające ten dźwięk. Innowacja ta, sprowadzająca się w praktyce do ograniczenia ilości mutacji, była wyrazem powszechnie panujących w 1. połowie XVI w. tendencji do uproszczenia reguł solmizacji opartej na systemie heksachordalnym. Heyden dążył również do uproszczenia skomplikowanych oznaczeń menzuralnych. Ścisły związek koncepcji teoretycznych Heydena z praktyką muzyczną ujawnia się zwłaszcza w De arte canendi. Księga 1. poświęcona jest problemom meliki i elementom notacji menzuralnej, księga 2. natomiast prezentuje szczegółowo problematykę rytmiki w kontekście polifonii i ilustrowana jest bogato przykładami zaczerpniętymi z ówczesnej twórczości kompozytorskiej (m.in. Josquina des Prés, Ghiselina i Ockeghema). Heyden był bardzo ceniony przez późniejszych teoretyków, m.in. przez Glareana.

Heyden uprawiał także twórczość literacką i kompozytorską związaną z reformacją. Zaopatrzył w nowy tekst antyfonę Salve regina, która w takiej postaci miała być śpiewana w norymberskim Reichstagu. Przypisuje mu się autorstwo 8 tekstów hymnów, przy czym do dwóch z nich (Gott, du Hirt Israels, merk auf i Herr Gott, dein Namen ruf’n wir an) skomponował zapewne również melodię (melodie te pojawiają się w źródłach tylko z jego tekstami). Tradycje literacko-muzyczne rodziny Heydena kontynuował jego syn Hans (ok. 1536–1613), budowniczy instrumentów, organista i pisarz, oraz jego wnuk Hans Christoph (ok. 1572–1617), kompozytor, organista i poeta.

Literatura: H. Bellermann Die Mensuralnoten und Taktzeichen des 15. und 16. Jahrhunderts, Berlin 1958, 4. wyd. 1963; J. Zahn Die Melodien der deutschen evangelischen Kirchenlieder, Gütersloh 1889–1893; E. Praetorius Die Mensuraltheorie des Franchinus Gafurius und der folgenden Zeit bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, «Publikationen der Internationalen Musikgesellschaft, Beihefte» II, Lipsk 1905, przedr. Wiesbaden 1970; H. Riemann Geschichte der Musiktheorie im IX–XIX Jahrhundert, Berlin 2. wyd. 1921; K.G. Fellerer Die Deklamationsrhythmik in der vokalen Polyphonie des 16. Jahrhunderts, Düsseldorf 1928; J. Moser Die evangelische Kirchenmusik in Deutschland, Berlin 1954; A. Kosel S. Heyden (1499–1561), Würzburg 1940; W. Apel The Notation of Polyphonic Music 900–1600, Cambridge (Massachusetts) 1942, przekł. niem. Lipsk 1962; C. Sachs Rhythm and Tempo, Nowy Jork 1953; C. Dahlhaus Die Termini Dur und Moll, „Archiv für Musikwissenschaft” XII 1955; C.A. Miller S. Heyden’s „De arte canendi”. Background and Contents, „Musica Disciplina” XXIV, 1970; G.G. Allaire: Peculiar Signatures in 14th, 15th, and 16th-Century Sources, „Journal of the Canadian Association of University Schools of Music” 7, 1977; E. Weber Contribution à l’hymnologie comparée. La mélodie du Psaume LXVIII „Que Dieu se montre seulement” et du choral „O Mensch bewein dein Sünde gross” au XVIe siècle, „Etudes Grégorienne” XVIII, 1979; E. Witkowska-Zaremba Ars musica w krakowskich traktatach muzycznych XVI wieku, Kraków 1986; A.M. Busse Berger Mensuration and Proportion Signs. Origin and Evolution, Oxford 1993; A. Blachly Mensura versus tactus, w: Quellen und Studien zur Musiktheorie des Mittelalters, III, red. M. Bernhard, „Veröffentlichungen der Musikhistorischen Kommission”, t. 15, Monachium 2001; M. Ham A sense of proportion: The performance of sesquialtera ca. 1515–ca. 1565, „Musica disciplina” 56, 2011.

Prace i edycje

Prace

Musicae stoicheiosis, Norymberga 1532 (wcześniejsze wyd. pt. Rudimenta, lub pt. Institutiones musices, Norymberga 1529 – zaginione)

Musicae id est artis canendi libri duo, Norymberga 1537, wyd. poszerz. pt. De arte canendi, ac vero signorum in cantibus usu, libri duo, Norymberga 1540

Edycje

De arte canendi, ac vero signorum in cantibus usu, libri duo, faks. 1969; przekł. ang. C.A. Miller, «Musicological Studies and Documents» XXVI, 1972