Halévy, Fromental

Halévy [alew'i] Jacques François Fromental, Fromentin, Elie, właściwie Elias Lévy, *27 V 1799 Paryż, † 7 III 1862 Nicea, francuski kompozytor, pedagog i pisarz muzyczny.

Jego rodzice: Elias Levy z Fürth, poeta i uczony, oraz Julie Meyer z Nancy byli narodowości żydowskiej. W 1807 zmienili nazwisko na Halévy. Halévy wcześnie rozpoczął naukę muzyki, a mając 9 lat był już uczniem konserwatorium paryskiego; w 1816 ukończył naukę kompozycji w klasie L. Cherubiniego, z którym połączyły go przyjazne stosunki. Był także uczniem H.M. Bertona (harmonia) i E. Méhula. W 1816 i 1817 został laureatem II nagrody za kantaty Les derniers moments du Tasse oraz La mort d’Adonis w konkursie Grand Prix de Rome, a w 1819 zdobył I nagrodę za kantatę Herminie. Przed wyjazdem do Rzymu napisał na zamówienie zgromadzenia żydowskiego kantatę żałobną De profundis, wykonaną 24 III 1820 na nabożeństwie po śmierci zamordowanego księcia de Berry. Pobyt w Rzymie przyniósł w efekcie kilka drobnych utworów wokalno-instrumentalnych oraz fragmenty opery w stylu włoskim. Po kilkumiesięcznym pobycie w Wiedniu (1822–23) Halévy powrócił do Paryża. Kariera Halévy’ego jako pedagoga rozpoczęła się w 1827, kiedy został mianowany profesorem harmonii i akompaniamentu w konserwatorium. Od 1830 prowadził klasę kontrapunktu i fugi, a od 1840 kompozycji; do jego uczniów należeli m.in.: Ch. Gounod, E. Deldevez, G. Bizet, Ch. Lecocq i C. Saint-Saëns, a z polskich kompozytorów H. Jaroński. Równolegle do 1826 pełnił funkcję chef du chant w Théâtre Italien, a w 1829–45 w paryskiej Operze. W 1835 kawaler orderu Legii Honorowej; w 1836 został wybrany na członka Académie des Beaux Arts na miejsce zmarłego A. Reichy. W 1854 objął funkcję sekretarza tej instytucji. Od 1840 był również dyrygentem na dworze Ludwika Filipa I. Na dwa lata przed śmiercią przeniósł się do Nicei.

Niemal całe życie twórcze wypełniło Halévy’emu komponowanie oper. Po pierwszych niepowodzeniach (Les bohémiennes, Les deux pavillons, Erostrate, Pygmalion — nie wystawiono) udało się kompozytorowi doprowadzić do inscenizacji opery komicznej L’artisan. Był to początek wielokrotnie później odnawianej współpracy z cenionym wówczas librecistą J.H. Vernoy de Saint-Georges. Na dzień urodzin króla Karola X skomponował Halévy — wspólnie z L.V.E. Rifautem — operę Le roi et le batelier, wystawioną w 1827 na scenie Opéra Comique. W 1828 z myślą o M. Malibran, występującej wówczas w Théâtre Italien, napisał operę semiseria do tekstu włoskiego pt. Clari. W następnym roku poważny sukces przyniosła mu opera komiczna Le dilettante d’Avignon do libretta m.in. brata, Léona Halévy’ego, będąca satyrą na operę włoską. Bankructwo ogłoszone przez Opéra Comique w 1832 uniemożliwiło inscenizację kolejnej opery Halévy’ego — Yella. Stan zawieszenia nie trwał jednak długo, gdyż już w następnym roku doszło do wystawienia opery Ludovic, dzieła F. Herolda, ukończonego przez Halévy’ego. W tym samym roku Chopin napisał Variations brillantes op. 12 na temat zaczerpnięty z tej opery (aria Je vends des scapulaires). Największym i natychmiastowym sukcesem Halévy’ego była jego pierwsza grand opéra La Juive (Żydówka) z 1835, jedyne dzieło kompozytora, które na trwałe weszło do repertuaru operowego i tym samym zapewniło kompozytorowi miejsce w gronie autorytetów muzyki Francji 2 połowy XIX w. Dzieło to (pomijając balet Manon Lescaut) zapoczątkowało współpracę Halévy’ego z E. Scribe’em oraz L. Véronem, dyrektorem Opery. Duży sukces odniósł Halévy w tym samym roku także w Opéra Comique operą L’éclair. Spośród dalszych wielkich oper Halévy’ego na czoło wysuwają się La reine de Chypre (1841), której wyciąg fortepianowy sporządził dla wydawnictwa M. Schlesingera R. Wagner oraz Charles VI (1843) z akcentami patriotycznymi (chór Guerre aux tyrans oraz ansambl Vive le roi! Vive la France). Pod koniec lat 40. Halévy napisał jeszcze kilka oper komicznych, z których sukces odniosły Les mousquetaires de la reine (1846) i Le val d’Andorre (1848). Na otwarcie Opéra National w Théâtre Lyrique (1847) wspólnie z innymi kompozytorami Halévy napisał prolog Les premiers pas. Dla londyńskiego Queen Theatre stworzył w 1850 operę, której libretto Scribe oparł na Burzy Szekspira. Paryska premiera tego dzieła (1851) nie cieszyła się sukcesem; przemijające powodzenie miała także ostatnia ukończona przez Halévy’ego opera La magicienne (1850). Przerwaną przez śmierć pracę nad Noé ou Le déluge doprowadził do końca G. Bizet (zięć Halévy’ego). Literacka twórczość Halévy’ego obejmuje dwa tomy szkiców z zakresu historii muzyki, z których drugi opublikowany został pośmiertnie; zawierają one m.in. eseje o Frobergerze, początkach opery francuskiej i o Mozarcie.

Kompozytorską spuściznę Halévy’ego niemal całkowicie zdominowała tworczość operowa, która rozwinęła się w ramach dwóch popularnych we Francji w 1 połowie XIX w. gatunków: grand opéra (wielka opera heroiczna) i opéra comique. W obu gatunkach nawiązał Halévy do zastanych tradycji (Méhul, Boieldieu, Cherubini, Spontini, Rossini). W operach poważnych sięgał do tematyki historycznej, fantastycznej i biblijnej. Odnaleźć można w tych dziełach cechy typowe dla stylu grand opéra: 5-aktową budowę, monumentalne chóry na ogół w prostym opracowaniu homofonicznym, sceny rytualne w efektownej oprawie muzycznej, sceny baletowe, marsze towarzyszące korowodom i procesjom, szeroko rozbudowane partie zespołowe, fragmenty z udziałem organów, partie solowe o rożnym charakterze (modlitwa, serenada, romans, pieśń biesiadna, ballada). Jedyne mistrzowskie dzieło Halévy’ego, Żydówka, osiągnęło swoją wysoką wartość artystyczną dzięki próbom przezwyciężenia operowych schematów na drodze pogłębienia rysunku psychologicznego postaci. Bogactwem i zmiennością muzycznych odcieni wyrazowych trafnie uwypuklił Halévy chwiejność i walkę wewnętrzną głównych bohaterów: Racheli (romans z II aktu, duet Racheli i Eudory z IV aktu) i jej ojca (scena z kardynałem Brogni oraz słynna aria Eleazara z IV aktu). Bardziej niż inni współcześni mu kompozytorzy francuscy unikał Halévy nieuzasadnionego dramatycznie popisu wokalnego, w niewielkim też stopniu (modlitwa i wieczerza paschalna w II akcie) dochodzi w Żydówce do głosu koloryt lokalny, jaki sugeruje tytuł i naczelny konflikt dramatu. Halévy z dużą zręcznością i swobodą operował orkiestrą, a szczególnie grupą instrumentów dętych (pochody chromatyczne w instrumentach blaszanych, duża rola wyrazowa instrumentów drewnianych), niejednokrotnie antycypując pomysły orkiestrowe Berlioza. Żydówka ustępuje jednak dziełom Meyerbeera pod względem siły emocji i dynamizmu. Mało krytyczna postawa kompozytora w wyborze librett spowodowała, że żadna z pozostałych jego wielkich oper nie przetrwała próby czasu. Szczególnie późne dzieła Halévy’ego zniechęcają sztucznością intrygi, brakiem prawdopodobieństwa w przebiegu akcji, tanim sentymentalizmem i sztucznym patosem (co odczuwano już w XIX w.). Spośród oper komicznych popularnością cieszyła się dość długo L'éclair, niewielkie dzieło przeznaczone na cztery głosy (dwa soprany i dwa tenory) bez udziału chóru, pełne gracji i zabawnych sytuacji scen, (wpływy Mozarta), nie dorównujące jednak witalizmowi oper Rossiniego czy Aubera. W Le val d'Andorre oraz Le guitarrero na uwagę zasługuje podkreślanie lokalnego kolorytu (baskijskiego i hiszpańskiego) — zabieg mający na celu stworzenie atrakcyjnej atmosfery dźwiękowej. Jest to raczej wyobrażenie o muzyce danego narodu niż konkretne nawiązanie do niej.

Wagner, który tak pogardliwie wyrażał się o operach Meyerbeera i o muzyce francuskiej w ogóle, wysoko cenił dzieła Halévy’ego: „Nigdy nie słyszałem muzyki dramatycznej, która by mnie tak całkowicie przeniosła w dany okres historii”, a Żydówkę nazwał wręcz „śladem ducha beethovenowskiego”. Berlioz natomiast najwybitniejsze dzieło Halévy’ego określił jako „ta nieszczęsna Żydówka [...] wszystko, co miałbym o niej do powiedzenia jest tak okropne, że mógłbym zostać posądzony o zazdrość”, a chwalił Le val d'Andorre za ciekawą instrumentację i znakomicie skonstruowany finał II aktu. Berlioz także dał początek opinii, często później powtarzanej, że talent Halévy’ego mógł się wypowiedzieć raczej w operach lżejszego gatunku. Jako profesor konserwatorium Halévy cieszył się dużą popularnością wśród studentów, chociaż w opinii niektórych (np. C. Saint-Saënsa) był zbyt mało wymagający i pozbawiony zmysłu dydaktycznego.

Literatura: H. Berlioz Les musiciens et la musique, Paryż 1903; R. Wagner Bericht über eine neue Pariser Oper „La reine de Chypre” von Halévy., w: Gesammelte Schriften und Dichtungen, t. 1, Lipsk 1897; R. Wagner Halévy et „La reine de Chypre”, w: R. Wagner Mein Leben, red. M. Gregor-Dell in, Lipsk 1911, nowe wyd. Monachium 1963; C. de Lorbac Fromental Halévy. Sa vie, ses oeuvres, Paryż 1862; L. Halévy Fromental Halévy. Sa vie et ses oeuvres, Paryż 1862, 1863; A. Castelin Fromenat Halévy. Notice biographique, Paryż 1863; E. Monnais Fromental Halévy. Souvenirs d'un ami, Paryż 1863; Ch.A. Sainte-Beuve Nouveaux lundis, Paryż 1864; A. Pougin Fromental Halévy, écrivain, Paryż 1865; E. Hanslick Jasques Fromental Halévy, w: Die moderne Oper, t. 9, Berlin 1900; C. Saint-Saëns Ecole buissonnière. Notes et souvenirs, Paryż 1913; W.L. Crosten French Grand Opéra, An Art and a Business, Nowy Jork 1948; M. Curtiss Fromental Halévy, „The Musical Quarterly” XXXIX, 1953; J.W. Klein Jasques Fromental Halévy (1799–1862), „The Music Review” XXIII, 1962; H. Becker Die historische Bedeutung der Grand Opéra, w: Beiträge zur Geschichte der Musikanschauung im 19. Jahrhundert, red. W. Salmen, „Beiträge zur Musikgeschichte des XIX Jahrhunderts” t. 1, Ratyzbona 1965; K. Leich Lokalkolorit in Fromental Halévy’s „Guitarrero” (1841), w: Die Couleur locale in der Oper des 19. Jahrhunderts, red. H. Becker, „Beiträge zur Musikgeschichte des XIX Jahrhunderts” t. 42, Ratyzbona 1967; K. Pendle E. Scribe and French Opera of the 19th Century, „The Musical Quarterly” LVII, 1871; H.C. Wolff Halévy als Kunst- und Musikschrijtsteller, w: Musicae scientiae collectanea, księga pamiątkowa K.G. Fellerera, red. H. Häschen, Kolonia 1973.