Chávez [cz’aweθ] Carlos Antonio de Padua, właściwie C. Chávez y Ramírez, *13 VI 1899 Calzada de Tacuba (k. m. Meksyku), †2 VIII 1978 m. Meksyk, meksykański kompozytor, dyrygent, pedagog, pisarz muzyczny i organizator życia muzycznego. Wnuk Indianki, w dzieciństwie zetknął się z kulturą Indian meksykańskich. Początkowo za jego edukację muzyczną odpowiadał brat, Manuel, który uczył go gry na fortepianie. W latach 1910–14 Chávez uczył się u M. Ponce’a, a od 1915 do 1920 u P.L. Ogazóna (teoria i fortepian). W zakresie kompozycji był autodydaktą, korzystał jedynie z teorii harmonii J.B. Fuentesa (dzięki Ogazónowi) i traktatu z orkiestracji A. Guirauda. Pierwsze kompozycje na fortepian powstały, kiedy rozpoczął naukę gry na fortepianie, a w wieku 15 lat rozpoczął prace nad swoją pierwszą symfonią (Sinfonía para Orchestra, ukończona w 1918). W 1920 roku wydał swoje pierwsze utwory fortepianowe, zaś rok później miało miejsce pierwsze wykonanie koncertowe jego utworów (Sekstet fortepianowy), po którym rząd zamówił u niego balet oparty na legendzie azteckiej (El Fuego Nuevo). W latach 1922–23 przebywał w Europie (Berlin, Wiedeń, Paryż), gdzie koncertował z żoną (Otilia Ortiz), wykonując swoją muzyką i nawiązując kontakty z europejskimi wydawcami (m.in berlińskim Bote und Bock) oraz kompozytorami (m.in. Paul Dukas). Od 1923 często wyjeżdżał do USA; w latach 1924–26 zaprzyjaźnił się z A. Coplandem, H. Cowellem i E. Varèse’em, z którym czynnie uczestniczył w pracach International Composers’ Guild (później Pan American Association of Composers). W 1924 rozpoczął działalność krytyczną i eseistyczną w meksykańskiej prasie, głównie w „El Universal” (początkowo w „Música Revista Mexicana”). W latach 1928–48, kiedy ugruntował swoja pozycję jako kompozytor, dyrygował nowo założoną Orquesta Sinfónica de México; od 1928 do 1934 był dyrektorem Conservatorio Nacional de Música w Meksyku, gdzie również nauczał kompozycji. W 1930 zainicjował cykl stałych koncertów dla robotników (Conciertos para trabajadores). W 1932 zetknął się w USA z pierwszymi próbami muzyki elektronicznej. W 1943 Chávez przystąpił do organizowania Instituto Nacional de Bellas Artes (INBA), którego w latach 1947–52 był pierwszym dyrektorem i w ramach którego stworzył Orguesta Sinfónica Nacional, którą dyrygował gościnnie do 1971. W tym czasie stworzył Ediciones Mexicanas de Música, które przyczyniło się do popularyzacji muzyki współczesnej w Meksyku. W 1952 zrezygnował z większości pełnionych funkcji i poświęcił się kompozycji, sporadycznie jednak dyrygując orkiestrami w Meksyku i USA. W latach 1958–59 prowadził w Harvard University cykl wykładów, opublikowanych później pt. Musical Thought (1961). W 1971 został nominowany przez prezydenta Meksyku L. Echeverríę na funkcję sekretarza nauczania publicznego oraz szefa wydziału muzycznego INBA i dyrektora muzycznego Orquesta Sinfónica Nacional. Od 1974 Chávez przebywał głównie w USA. Wyróżniony wieloma najwyższymi odznaczeniami europejskimi, był członkiem honorowym licznych akademii i instytucji w USA i Ameryce Południowej oraz laureatem meksykańskich nagród państwowych.
Twórczość Cháveza początkowo pozostawała pod wpływem Schumanna, później de Falli, Ravela i Debussy’ego. Z czasem wydzieliły się w niej dwa równoległe nurty: klasycyzujący, nawiązujący do neoklasycyzmu Strawińskiego czy Hindemitha (symfonie, koncerty, kwartety, sonaty, upodobanie do technik polifonicznych) oraz — częściowo — eksperymentalny. Pierwszy z nich jest odbiciem upodobań Cháveza do tradycyjnego porządku formalnego, niekiedy wręcz wyartykułowanych w tytule (IV Symfonia „Romantyczna”); jednocześnie kompozytor nie rezygnował tu z prób modyfikacji schematów (Koncert skrzypcowy o „lustrzanym” układzie 9-częściowego cyklu, w którym oś symetrii stanowi skrajnie wirtuozowska, 4-częściowa Cadenza) ani też z poszukiwań w zakresie języka dźwiękowego (archaizująca, spolifonizowana, o modalnej harmonice Sinfonia de Antigona). Tu również należy jedno z najwybitniejszych dzieł Cháveza — III Symfonia (1954), stanowiąca mistrzowską syntezę ówczesnych środków techniki kompozytorskiej. Odwoływał się również do meksykańskiej muzyki popularnej i prekolumbijskiej (Cantos de Mexico, 1933), którą zintegrował z indywidualnym językiem muzycznym, w sposób podobny do działań B. Bartóka. Pisał również muzykę do spektakli teatralnych. Drugi nurt twórczości Cháveza determinują poszukiwania formalne i dźwiękowe; komponowany w latach 1933–66 cykl Soli I–IV jest wyrazem konsekwentnego stosowania zasady niepowtarzalności tak dźwięków jak i całych struktur, zaczerpniętej z techniki serialnej. Odrzucenie tradycyjnych zasad konstrukcji, od motywu i frazy po całość przebiegu, widoczne jest w wielu kameralnych i wokalnych dziełach Cháveza. Na język dźwiękowy Cháveza przemożny wpływ wywarła muzyka meksykańskich Indian i obiegowa meksykańska muzyka ludowa, zawierająca pierwiastki azteckie i hiszpańskie, ale tylko w Sinfonia india Chávez zastosował oryginalne cytaty; często natomiast posługiwał się tradycyjnym instrumentarium indiańskim (Lamentaciones, utwory na perkusję, Xochipilli-Macuilxochitl, Capultepec). Inspiracji rodzimym folklorem należy też przypisać upodobanie Cháveza do brzmień instrumentów dętych i perkusyjnych, skłonność do witalizmu i motoryki (Energia), oraz stosowanie specyficznych następstw metrorytmicznych (Poligonos). W twórczości kompozytora występują również wątki społeczno-polityczne, szczególnie w zaangażowanych dziełach z lat 30. XX wieku (Sinfonia proletaria, 1934; Obertura republicano, 1935). Wybitne wartości muzyki Cháveza kreowały go na jednego z klasyków muzyki XX w., dzięki któremu możliwe stało się zdefiniowanie artystycznej muzyki meksykańskiej.
Na szczególnym znaczeniu Cháveza dla kultury muzycznej Meksyku zaważyła również jego działalność dyrygencka; w ciągu 20 lat dokonał on 155 meksykańskich prawykonań obiegowego repertuaru symfonicznego, prawykonał też 82 utwory meksykańskich kompozytorów. Jako pedagog i organizator przyczynił się do pogłębienia wiedzy o meksykańskiej kulturze muzycznej, zainicjował badania historyczne i zwrócił uwagę na możliwości dźwiękowe nowej muzyki. Rola Cháveza w rozwoju muzyki meksykańskiej i życia muzycznego tego kraju przyrównywana jest do roli Villa-Lobosa w Brazylii i A. Ginastery w Argentynie.
Literatura: P. Rosenfeld Carlos Chávez, „Modern Music” IX, 1932; H. Weinstock Carlos Chávez, „The Musical Quarterly” XXII, 1936; R. Garcia Morillo Carlos Chávez. Vida y obra, Meksyk 1960 (zawiera wykaz dzieł Cháveza, bibliografię i dyskografię); R. Halfiter Complete Catalogue of the Works of Carlos Chávez, Meksyk 1971; Epistolario selecto de Carlos Chávez, wyd. G. Carmona, Meksyk 1989.
Stevenson Carlos Chávez’s United States Press Coverage, „Inter-American Music Review” III, 1981; G. Carmona Carlos Chávez. 1899–1978, „México en el arte” XXIV, 1989 (zawiera bibliografię); R.L. Parker A Recurring Melodic Cell in the Music of Carlos Chávez, „Latin American Music Review/Revista de música latino-americana” XII, 1991; R.L. Parker Carlos Chávez’s opus ultimum. The Unfinished Cello Concerto, „American Music” X, 1992; R.L. Parker Carlos Chávez’s Phantom Harp Concerto, „American Music” XI, 1993; D.R. Conklin Carlos Chávez and Musical Nationalism in Mexico, „Percussive Notes” XXXII, 1994; C.A. Hess El salón México: Chávez, Copland, and American Music, „The Sonneck Society for American Music Bulletin” XXI, 1995.
K. Snow Dancing a Sandunga in English: Carlos Chávez and Diego Rivera in the United States, w: A Revolution in Movement: Dancers, Painters, and the Image of Modern Mexico, 1st ed., University Press of Florida, 2020; Carlos Chávez a guide to research, red. Robert Parker, New York / London: Garland, 1998 (2. wyd. 2021 Routledge); Carlos Chávez and His World, red. L. Saavedra, Princeton-Oxford 2015 (wyd. hiszp. L. Saavedra red.: Carlos Chávez y su mundo. Ciudad de México: El Colegio Nacional, 2018); L. Saavedra Carlos Chávez’s Polysemic Style, „Journal of the American Musicological Society”2015, t. 68 nr 1; E. Herrera Carlos Chávez, w: Musicians and Composers of the 20th Century, red. Alfred W. Cramer, Pasadena, CA: Salem Press 2009 Music, Rutgers University; Diálogo de resplandores: Carlos Chávez y Silvestre Revueltas, red. R. Miranda, Y. Bitrán, México, D.F.: Consejo Nacional para la Cultura y las Artes (CONACULTA), 2002; Y. Tapia The Political Power of Carlos Chávez and His Influence Upon Silvestre Revueltas and Blas Galindo, The University of Western Ontario (niewydany doktorat), 2018; R. Parker Carlos Chávez, Mexico’s modern-day Orpheus, Twayne Publishers, Boston, Massachusetts, 1983; Ch. Taylor Gibson The Reception of Carlos Chávez’s ’Horsepower’: A Pan-American Communication Failure, „American Music” 2012, t. 30 nr 2,; C. Meierovich Especulación y Verdad: Novedad Histórica En La Biografía Más Temprana de Carlos Chávez, „Latin American Music Review / Revista de Música Latinoamericana” 13, nr 1 (1992); L. Saavedra Marxismo y socialism mexicano en redes, de Paul Strand y Carlos Chávez, con música de Silvestre Revueltas, „Historia Mexicana” 2021, t. 70 nr 4 (280).
Instrumentalne:
orkiestrowe:
Symfonia 1918
Caballos de Vapor 1926
Cantos de México 1933
I Sinfonia de Antigona 1933
Chapultepec. Obertura republicana 1935
II Sinfonía india 1936
Koncert na 4 rogi i orkiestrę, 1938, 2. wersja 1964
Koncert fortepianowy 1940
La hija de Cólquide, suita symfoniczna, 1943
Zarabanda na orkiestrę smyczkową, 1943
Toccata 1947
Koncert skrzypcowy 1950
III Symfonia 1951–54
IV Symfonia „Romantyczna” 1953
Baile 1953
V Symfonia na orkiestrę smyczkową, 1954
VII Symfonia 1960
VI Symfonia 1961
Resonancias 1964
Soli III na fagot, trąbkę, kotły, altówkę i orkiestrę, 1965
Elatio 1967 1967
Discovery 1969
Clio, oda symfoniczna, 1969
Initium, 1971
Paisajes Mexicanos, suita, 1973
Tzintzuntzan, wariacje na instrumenty dęte, 1974
Mañanas mexicanas, na instrumenty dęte, 1974
Koncert wiolonczelowy, 1975 (nieukończony)
Koncert puzonowy, 1976
Zandunga serenade, na instrumenty dęte, 1976
kameralne:
Sekstet fortepianowy 1919
Kwartet fortepianowy, 1919
I Kwartet smyczkowy 1921
Sonatina na skrzypce i fortepian, 1924
Sonatina na wiolonczelę i fortepian, 1924
Energia na flet piccolo, flet, fagot, róg, trąbkę, puzon basowy, altówkę, wiolonczelę i kontrabas, 1925
Sonata na 4 rogi, 1930
II Kwartet smyczkowy 1932
Soli I na obój, klarnet, trąbkę i fagot, 1933
Espiral na skrzypce i fortepian, 1934
Xochipilli-Macuilxochitl na flet piccolo, flet, klarnet, puzon i 6 perkusji, 1940
Toccata dla 6 perkusji, 1942
Suita na podwójny kwartet, 1943
III Kwartet smyczkowy 1944
Soli II na kwintet dęty, 1961
Tambuco dla 6 perkusji, 1964
Fuga HAGC na skrzypce, altówkę, wiolonczelę i kontrabas, 1964
Invención II na trio smyczkowe, 1965
Soli IV na róg, trąbkę i puzon, 1966
Variations na skrzypce i fortepian, 1969
Sonanta na fortepian i kwartet smyczkowy, 1974
na instrument solo:
La danza de las brujas na fortepian, 1910
Romanza na skrzypce i fortepian, 1913
Serenata na skrzypce i fortepian, 1913
6 sonat na fortepian — 1917, 1919, 1928, 1941, 1960, 1961
Jarabe, taniec meksykański na fortepian, 1922
Juvenilia na fortepian, 1922
Aspéctos I–II na fortepian, 1923
Poligonos na fortepian, 1923
Sonatina na fortepian, 1924
36 na fortepian, 1925
Solo na fortepian, 1926
Paisaje na fortepian, 1930
Unidad na fortepian, 1930
Hommage à Carl Deis na fortepian, 1942
La Llorona na fortepian, 1943
La Zandunga na fortepian, 1943
Upingos na obój (1957)
Invencion na fortepian, 1958)
Invention III na harfę lub fortepian, (1967)
Mañanas mexicanas na fortepian, 1967
Partita na kotły solo, 1973
5 Caprices na fortepian, 1975
preludia, fugi, etiudy, miniatury, tańce na fortepian
utwory na gitarę i na obój.
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
utwory na chór a cappella
pieśni solowe:
Du bist wie eine Blume, sł. H. Heine, 1919
Estrellas fijas, sł. J.A. Silva, 1919
Intitil epigramma, sł. R. de Carvalho, 1923
3 poematy, sł. C. Pellicer, S. Novo i X. Villaurrutia, 1938
Todo, sł. R.L. Velarde, 1942
North Carolina Blues, sł. X. Villaurrutia, 1942
na głos i instrumenty:
3 exágonos na głos solo, flet, obój, fagot i altówkę, sł. C. Pellicer 1923
Otros 3 exágonos na głos solo, flet, obój, fagot, fortepian i altówkę, sł. C. Pellicer, 1924
Lamentaciones na głos solo, flet piccolo, obój i perkusję, sł. indiańskie, 1962
na chór i instrumenty:
Tierra mojada na chór mieszany, obój i rożek angielski, sł. R.L. Velarde, 1932
Canto a la tierra na chór, 2 rogi, 2 trąbki, 2 puzony i tubę, sł. E.G. Martinez, 1946
na chór i orkiestrę:
El sol. Corrido mexicano na chór i orkiestrę, sł. C.G. Santa Cruz, 1934
Llamadas. Sinfonía proletaria na chór i orkiestrę, sł. rewolucyjnych ballad meksykańskich, 1934
Cuatro nocturnos na chór żeński i orkiestrę, sł. C. Villaurrutia, 1939
La Paloma azul na chór i orkiestrę, 1940
Prometheus Bound, kantata na głosy solowe, chór i orkiestrę, wg Ajschylosa, 1956
Sceniczne:
El fuego nuevo, balet na chór żeński i orkiestrę, 1921
Los cuatro soles, balet na chór i orkiestrę, 1925
Caballos de vapor, balet, 1927
muzyka do Antygony J. Cocteau wg Sofoklesa na instrumenty dęte, harfę i perkusję, 1932
La hija de Cólquide, balet, 1943
Panfilo and Lauretta, opera, libretto Ch. Kallman, wyst. Nowy Jork 1957 (inne tytuły: The Visitors / Love Propitated)
Piramide, balet, 1968
Prace:
The Two Persons, „The Musical Quarterly” XV, 1929
The Function of the Concert, „Modern Music” XII, 1935
Mexican Music, w: Renascent Mexico, wyd. H. Weinstock, Nowy Jork 1935
Revolt in Mexico, „Modern Music” XIII, 1936
Toward a New Music. Music and Electricity, tłum. angielskie H. Weinstock, Nowy Jork 1937
Musical Thougt, Cambridge (Massachusetts), 1961
The Music of Mexico, w: American Composers on American Music, red. H. Cowell, 2. wyd. Nowy Jork 1962